Markaziy Osiyo ma’danchiligi - Горное дело - Рефераты

Markaziy Osiyo ma’danchiligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

328 KB

Markaziy Osiyo ma’danchiligi Reja: 1. Qadimiy davr ma’danchiligi 2. Ko‘hna Iloqda mis ma’danchiligi 3. Ruda→Maydalash→Boyitish→Eritish→ Mis olish 4. Qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrikasi 5. Mis sanoatining jahondagi o‘ rni

O‘tkazilgan arxeologik tekshiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarining na ti jalari metall ishlab chiqarish qadimgi tosh asrining oxirlaridan bosh langan, deb taxmin qilishga imkon beradi. Aslini olganda, foyda li qazilmalardan chaqmoqtosh va boshqa qattiq minerallar tosh asrida ajdod larimizning qurol-asboblar yasashdagi ilk xomashyosi hisob lan gan. Ko‘lbuloq manzili qariyb 20 yil o‘rganilib, minglarcha nusxa larda tosh qurol namunalari topilganligi Olmaliq mintaqasining qadim gi mada niyat o‘choqlaridan biri ekanligidan dalolat beradi. Ya. G‘. G‘ulomov, M. R. Qosimov, O. M. Rostovsev, M. A. Asqa rov lar ning bu sohadagi ilmiy tadqiqotlari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Metallarni, ayniqsa, oltin va kumush kabi noyob qazilmalarni izlab topish hamda ishlatish miloddan oldingi XX–XIX asrlarga to‘g‘ri keladi. Qadimgi Urartu mamlakatida metall ishlab chiqarish miloddan oldingi XX asrdan boshlangan, deb hisoblanadi. Qadimgi yozma manba lar mual lif lari Gerodot, Strabon

Yevropa mamlakatlari ma’dan chili gidan xabar berib, O‘rta Osiyoga ham alohida urg‘u berib o‘ta dilar, jum - ladan, Strabon o‘z asar lari da O‘rta Osiyo xalqlari, ayniqsa, Jayhun va Say hun (Amudaryo va Sir daryo) bo‘ylarida yashovchi xalq lar oltin hamda kumush ning mo‘l ligidan ot-ulov larining barcha asbob-anjomlari, egar-jabduq, uzangi va yuganlarida temir o‘rniga oltin ishlatganlar, deb yozadi. Ilk o‘rta asrlarga oid kon qoldiqlari va metall eritish manzil lari, ayniqsa, oxirgi paytlarda ko‘plab topildi. Bu davrga kelib kon to pish, uni qazish va metall eritib olish birmuncha taraqqiy etgan. Me tall olish va eritishning VI–VII asrlarga oid namunalari Tunkent (Ol ma liq jamoa x o‘ ja ligidagi Obiz qishlog‘i o‘ rni), Buxoro, Toshkent, Far g‘ona vi loyatlari tog‘la rida aniqlanib, bir-biriga o‘ xshash metall eri tish pech - larining ishlash tamoyil lari va tuzilishi o‘ rganildi (1.1- rasm). VII–VIII asrlarga oid pechlarning bir guruhi Toshkent vi loya ti Ohangaron tumani Boshug‘bov yoki

Boshchibog‘ manzilida topilib, Yu.F.Buryakov tomonidan tavsiflangan. Olmaliq mintaqasining Oqtur - poq yaqi ni dagi sochma oltin konlaridan oltin VII asrdan to XII asrgacha turli hajm da goh to‘xtab, goh uzluksiz qazib olingan, deb taxmin qili nadi (1.2-rasm). 1.1-rasm. Y e rni o‘yib, tosh qalab ishlatilgan bir martalik qadimiy eritish pechi. 1-ruda; 2-o‘tga chidamli olovbardosh toshlar; 3- toshko‘mir; 4- o‘tin; 5- alanga ;6- mis . 1,5-2 m 1,2-1,5m 1,0-1,2 m6 - mis 4 12 5 3

1.2-rasm. Ostidan havo berib eritiladigan pech. 1-suyuq mahsulot chiqadigan quvur; 2-havo purkagich po‘stin. Shuni qayd etish kerakki, konchilik, ma’danchilik, metall eritib olish, qimmatbaho toshlarni topish, ularni ishlatish tarixini yoritishga kel ganda barcha mualliflar Farg‘ona, Shosh va Iloq mintaqasiga alo hida e’tibor berganlar. Jumladan, arab solnomachilari O‘rta Osiyo - dagi eng ko‘p kumush konlarini inobatga olib yozishganda, albatta, Iloqdagi Qura ma tiz ma tog‘ining kattagina qismini “Ko‘hi Sim”, ya’ni “Kumush tog‘i” deya alohi da qayd etganlar. tuproqyer VI –VII asr 1 2

O‘sha solnomachilarning ko‘rsatishlaricha, Shosh va Iloq viloya tining o‘n sakkiztadan to elliktagacha katta- kichik shaharlari bo‘lib, bular dan qariyb o‘nga yaqinida metall eritib olingan. Bu paytga kelib pechlar minorali shaklda, olovbardosh, o‘tga chidamli pishgan g‘ishtlardan terilgan bo‘lib, unumdorligi ham ancha yuqori bo‘lgan [2] (1.3-rasm). O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti olim lari, O‘zbekiston Milliy universiteti (O‘zMU), O‘zbekiston mada niyat shu noslik instituti xodimlari tomonidan bu sohada birmuncha mu - kam mal tadqiqotlar yaratildi. M. N. Bubnovaning fikricha, I–II asrga ke lib, O‘rta Osiyoda foydali qazilmalardan foydalanish o‘zining eng yuqo ri ravnaqiga ko‘tarilgan. VIII–XII asr Havo Ruda va ko ‘ mir MisXomashyo o

1.3-rasm . Hozirgi minorali pechga o‘xshash o‘tga chidamli g‘ishtdan terilgan eritish pechi. Rangli metallar haqida buyuk bobokalonimiz Abu Rayhon Beruniy shunday ma’lumotlar keltiradiki, ularga qarab o‘rta asrlarda yurtimizda nodir va rangli metallar ancha takomillashgan texnologik jarayon bilan olinganining guvohi bo‘lamiz. Jumladan, simobning javharlari, ya’ni kinovar kabi mine ral lari qimmatbaho toshlar sifatida ishlatilgan bo‘l sa, uni past haroratda eritib, suyuq simob, oltin va kumush olish ning amal - gamatsiya usuli qo‘llanilishi batafsil aytiladi. O‘ rta Osiyoda metallar tabobatda ham ishlatilgan. Maydalangan metall va sochma qumtoshlar ichidagi oltin h amda kumush zarra chalari simob tomchilari orasiga tez yutilib, amalda u bilan suyuq aralashma hosil qilishi va shu y o‘ sinda ularni tog ‘ jinslaridan ajratib olish mumkinligi atroflicha yoritilgan. Qiyin eriydigan qotishma

O‘ rta Osiyoda keng miqyosda topiladigan va olinadigan metal lardan biri oltindir. Beruniyning yozishicha, uni turkiylar – oltin, arab lar – zaxab, rumiylar – xarzus, suriyaliklar – daxaba, hindiston lik lar – suvari deb atagan lar. Shundan s o‘ ng Beruniy dunyoning bir qancha min taqa va davlat laridagi oltin konlari haqida ma’lumotlar kelti rib, uning Misr, Qandahor, Suriya va Xuttalon kabi mamlakatlarda k o‘ p ligini ta’kidlab o‘ tgan. Kumush o‘ z xususiyati bilan oltindan keyingi o‘ rinni egal laydi. Uni turkiylar – kumush, forsiylar – sim, rumiylar – argidos, arab lar – sima dey dilar. Kumush ham, asosan, oltin olish jarayonlari tufayli olinishi kelti riladi. Qadimdan zeb-u ziynat, tanga pullar tayyorlashda oltin va kumushdan o‘ tadigan metalning y o‘ qligi ma’lum b o‘ lgan. Mis metali arablar tilida nuxas, rumiylar tilida xalkos deb yuri tilgan. Mis metali, asosan, Iroq va Xurosonda qazib olingan va eri tilib, misgarlik buyum - lari – mis ko‘za, oftoba, chovgun, mis qozon, chelak,

taqinchoqlar, qo‘ng‘i roqchalar, tumorlar, sandiqchalar va eshik hal qa lari yasashda ishlatilgan. O‘rta asrlarga kelib, mis buyumlari sopol buyum larni turmush xo‘jaligida ishlatishdan asta-sekin siqib chi qargan. Shu bois, mis konlari keng miqyosda kovlanib, rudalar boyi - tilib, eritib olina boshlangan. Ko‘hna Iloqda mis ma’danchiligi Olimlar O‘rta Osiyodagi konlardan foydalanish eneolit davri ning quyi bosqich laridan boshlangan, deb taxmin qiladilar. Bronza davri bilan antik davr larda mis buyumlari hamda mis tangalariga bo‘lgan talab bu ma’danni ko‘p miqdorda topish va uni eritishga asosiy sabab bo‘l gan. Mis konlari va metall eritish o‘choqlari O‘rta Osiyoda ko‘plab to pil gan. Bular Navkat, Lyankan, Tuyamo‘yin, Farg‘ona, Sharqiy va Ja nu biy Qoramozor, Adrasmon, Konsoy, Choruxdayron va boshqa lardir.

Olmaliq mavzesida Oltintopkan, Uchqatli, Miskon, Qalmoqqir, Sariq cho‘qqi, Sarlog‘on, Oqtosh va boshqa katta-kichik ma’danli ma kon larni sanab o‘tish mumkin. Shimoliy Qoramozor konlari, Chirchiqning yuqori qismidagi kon lar, Govurdoq mis qumtoshlari Turkmanistonda va Ko‘hitang kon hav za lari, Zarabuloq va Ziyovuddin tog‘laridagi mis konlari – “To‘rt mis - kon” va “Katta Miskon” konlari shular jumlasidandir. Nurota tog‘lari dagi konlar ham O‘rta Osiyoning yirik konlaridan biri hisoblangan. Shosh va Iloq konlari o‘rta asrlarda Movarounnahr hududidagi dav lat larning asosiy konlari bo‘lgan. Shu boisdan, bu o‘lkada qadimgi kon va metall eri tish manzillari ko‘plab topilgan hamda o‘rganilgan. 1913- yilda Chaq moqsoy–Chotqolsoyning irmog‘i bo‘yida mis-toshqol uyumlari topil ganligi arxeologlar tomonidan qayd etilgan. Chotqol irmog‘i bo‘lmish Qoraqumda oltin, mis, kumush qazib olin gan kon izlari aniqlangan. Alam

dovonida ham toshqol uyumi ko‘plab to‘p lanib qolgan. Chotqolning so‘l irmog‘i kon yaylovlarida qadimgi konchilik izlari mav jud. Chotqolning Mingtuxum irmog‘ida ham qadimiy tosh qollar o‘rni aniq langan. 1934 - yilda Chotqolning so‘l irmog‘i Oqbu loq bo‘yida toshqollar uyumi aniqlangan. 1912-yilda O‘lchamdaryo qirg‘o g‘ida, Xumson qishlog‘i dan 20 km yuqorida mis toshqollari topilgan. O‘l cham bo‘ylab Xo‘jand qishlog‘idan 1,3 km va Qariqulsoy bo‘yida mis ma’ dan boyitish manzili topil gan. Uning umu miy maydoni 100x100 m. Un dan yuqorida esa kon o‘ yiqlari belgi - langan. Toshkent viloyati Parkent tumaniga qarashli Nevich qishlo g‘ida 2 gektarga yaqin joy ma’dan eri tish toshqollari bilan yastanib yotibdi. Bu joy polimetall ma’dan eri tish toshqollarining manzili, deya taxmin qilinmoqda. Shovg‘ozsoy, Ohan ga ron daryosining s o‘ l irmoq la rining yuqori qismida katta may donda metall qoldig‘i topilgan va u deyarli t o‘ liq o‘ rganilgan. O‘rg‘oz, Sovuqbuloq va Qizota soylari yuqorisida O‘rg‘oz-Qoratosh (Ohan garon tumani Olmaliq jamoa

xo‘jaligi hududida) qal’asi qoldig‘i bahay bat devor shaklida saqlangan. Bu qal’a atrofidagi olti joyda kon o‘yiq lari aniqlangan. O‘rg‘ozsoy toshqollari, asosan, temir, mis va qo‘rg‘o shin eritib olinganidan darak beradi. Miskon tog‘i yonbag‘ridagi Qorate pa dan ham bir qancha kon o‘yiqlari mavjudligi geologlar tomonidan o‘rganilgan. Yu. F. Buryakovning yozishicha, kon yerosti xandaqlari kengligi 1–3 metr va balandligi 0,9–1 metr b o‘ lgan. Bu joylardan O. P. Madji tomo nidan alohida mis tangalari yig‘ib olingan. U Farg‘onada 1010-yilda Nasr bek Ali tomonidan zarb qilinganligini aniqlagan. Tunkent (Iloq viloyati) shahar xaroba larida, B.N.Nasledovning hisobiga k o‘ ra, 150000 tonna toshqol tepaliklari saqlanib qolgan. Bu joyda ulkan shahar b o‘ lib, u butkul Ohangaron viloyatini o‘ z ichiga olgan Iloq davlati poytaxti edi, II asrdan to XII asrga qadar ravnaq topgan. Tom ma’noda bu shahar o ‘ rta asrlardagi ma’danshunoslar shahridir. 1.4-rasmda Qadimiy Iloq

mamlakatining poytaxti Tunkent shahrining umumiy ko‘rinishi tasvirlangan.

1.4-rasm. Qadimiy Iloq mamlakatining poytaxti – ma’danchilar shahri Tunkent shahrining umumiy ko‘rinishi. Unda ichki shahar s hahriston, tashqi shahar r ab od dagi ma’danchilik o‘choqlari aks ettirilgan. Shahris ton ning ayrim devorlari XXI asrga qadar saqlanib qolgan. Orqasidagi tog‘ hozirgi Chotqol tizmasi yon atroflaridir. Shahar shimol va g‘arbdan Otchopar hamda Sovuqbuloq soylari, shi moli-sharqda Ohangaron daryo o‘zani bilan va g‘arbda maxsus qilcha de vor va Xotunariq nomli kanal bilan o‘ralgan. Qariyalarning rivoyat qilish laricha, bu shahardagi barcha toshlar ham tog‘lardan keltirilmagan. Balki shahar bir necha bora toshotar manjanaqlardan toshbo‘ron qilin gan. Qadimiy kitoblar – “Hazrat Ali haqida hikoyalar” hamda “Zaynol arab va Zufunon hikoyalari” talqinlariga ko‘ra, shahar zardushtiy–otash parastlar dinida bo‘lgan. O‘ta rivojlangan, unchalik katta joyni egal la magan, aholisi jihatdan ancha kichik bo‘lgan Tunkent ahli hech qanday din ni tan olmasdan, kecha-

kunduz rangli va qimmat baho metallarni eri tish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Rivoyat qilinishicha, Imom Husaynga otasi hazrat Ali lashkarlari Tunkentga yurish qilishi kerak ekanligini, u yer da kofirlar juda boy yashashini, mis, oltin, ku mush ga boy konlari bor li gini uqtiradi. Solnoma chilarning yozishicha, uzoq urushdan so‘ng ma’dan chilar shahri Tunkent toshbo‘ron qilinib, bosib olinadi va is lom dini joriy etiladi. Biroq bu urush zamirida ko‘proq boylik, tilla va mis ma’danlarini qo‘lga kiritish maqsadi bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Bu VII–VIII asrlarda amalga oshgan. 1.5 va 1.6-rasmlarda qadimda rudalarni yerosti va ochiq usulda qazib olish, maydalab navlarga ajratish tasvirlangan.

1.5-rasm. Y e r ostidan foydali qazilmalarni qazib olish . Tarixdan shu narsa ma’lumki, Shosh–Iloq IV–VI asrlarda Turk xo qon ligi, X asrda somoniylar, XI asrda esa goh somoniy, goh qoraxoniylar hukmi osti da bo‘lgan. XII asrga kelib, shahar iqtisodiy jihatdan zaif - lashgan. Bu yerga turli qabilalar hujumi doimo xavf solib turgan. XIII asrga kelib Chingizxon istilosi uni butunlay vayron qi lib yubordi. Rivoyat qilishlaricha, Chingizxon askarlari uch oy davomida shaharga kela digan suv ariqlari va oziq-ovqat yo‘lini berkitib, qamal qilib turgan. Ammo uch oy mobaynida ham shaharda oziq- ovqat va suv tanqisligi kuzatilmagan hamda aholi taslim bo‘lmagan.

1.6-rasm. Y e r ustidan o‘yib ochiq usulda rudani qazib olish va yer ustida maydalab, navlarga ajratish . Shundan so‘ng Chingizxon istilochilari bu shaharga yerosti sopol qu vurlari orqali Qurama tizmasi tog‘laridan suv kelib turganini aniq lab, suv yo‘lini berkitgan. Shundan keyingina shaharliklar darvo za la rini ochib, dushman bilan mardona kurashib, halok bo‘lganlar. Chin giz xon istilochilari har yerda bo‘lganidek, bu yerga ham o‘t qo‘yib, bor boy ligini talab, aholisini nobud qilganlar. Akademik M.E.Masson va bosh qa olim larning yozishicha, Tunkent tanga pullar zarb qilishda Buxo ro va Samar qanddan keyin O‘rta Osiyoda uchinchi o‘rinda turgan. Iloq da zarb qilingan tangalar dunyoning turli mintaqalarigacha borib yetgan. Kitob mualliflari Toshkent davlat texnika universitetining tala balari va shogirdlari bilan birga 1996–1998-yillari Tunkent xaroba larini deyarli to‘liq ilmiy o‘rganib chiqdilar.

150 gektardan ortiq yerni egallab yotgan Tunkent xarobalari, ma’ dan chilar maskani (rabod) hamda shahristondan iborat bo‘lgan shahar qism lari va undagi 7 ta toshqollar uyumi tahlil qilindi. Har bir uyum dagi toshqollar miqdori, hajmi va ularning asosan ustki qatlam dagi tar ki bi alohida o‘rganib chiqildi. 1.1- jadvalda har bir uyumning hajmi va metallar miqdori berilgan [3, 4]. 1.1-jadval Tunkent toshqoli va undagi metallarning miqdori Uyu m - lar Toshqolla r, tn. Undagi mis, tn Tarkibidagi metallar, kg oltin kumush 1 4309,42 72,4 0,45 849,82 2 3375 ,07 43,5 1,01 149,85 3 69361,54 839,3 27,75 12984,48

4 33657,50 127,9 13,46 2080,03 5 9864,80 32,6 2,96 728,02 6 11832,80 42,6 2,37 667,37 7 30603,00 171,4 6,12 1260,84 Jami 162878,80 1329,7 57,12 18720,41 Jadvaldan ma’lum bo‘ladiki, toshqollar miqdori 162878,80 tonnani tashkil qiladi. Bu arxeologlarning Tunkent toshqollari 150 ming tonnadan ortiq , degan taxminiga mos keladi [5]. Unda mis tarkibi 0,21% dan to 1,68% gacha bo‘lib, asosan, oksid holida uchraydi, chunki ularning yillar, asrlar mobaynida asta-sekin oksid lanishi muqarrar. Oltin 0,2 g/t dan 2 g/t.gacha, kumush esa ayrim qatlamlarda 600 g/t gacha topildi [6]. Tunkentning ma’dan tashlandiqlari to‘liq loyihalashtirilib, ilgari ishlatilgan ruda, toshqol,

xomashyo, xomaki mis tarkibi va ayrim fizik-kimyoviy mineralogik xossalari ham atroflicha o‘rganildi. Olmaliqsoy bo‘yida (Ohangaronning so‘l irmog‘i) Qalmoqqir kon laridan yuqorida qadimiy konchilik o‘yiqlari, mis toshqollari to‘p lami ko‘p saqlanib qolgan. Xuddi shu paytlarda o‘tkazilgan geologiya-qidi ruv ishlari tu fay li qadimiy kon handaqlari va toshqollari maydo nini kuzatish ulkan natijalar berdi. 1925–1926- yillarda S. F. Mosh kovsev geologiya-qidiruv ishlari natija sida katta va kichik Qal moq qir mis konlarini topdi. Xalq orasida bu yerda “Miskon” borligi haqidagi qarash keng tar qal gan, qolaversa, Mulla Mansur bobo geologlar bilan ilmiy izla nish larda mun tazam ishtirok etib, bu konlarning tezroq topilishiga o‘z hissasini qo‘shdi. 1931–1933-yillarda ham qadimgi konlar o‘rni geo log lardan A. V. Korolev bosh chi ligidagi guruh tomonidan o‘rga nil di. 1933-yilda F. I. Bolfson bu yerda juda katta oksidlangan mis koni bor li gi ni aniqladi. Qadim gi Qalmoqqir, Sarobutkon, Qo‘rg‘oshin konlari

O‘rta Osiyo va Olma liq geologiya-qidiruv xodim lari tomonidan chuqur o‘rga nildi. Qal moq qirdan yuqoridagi Oqturpoq soy bo‘yida ham qadimgi mis konlarining o‘yiqlari aniqlangan. Nakpaysoy ning yuqori qismida Baliqti oltin-mis koni, Miskon, Sovuqbuloq, Sariq - cho‘qqi, Kovuldi, Un gur likon, Tangil, Orabuloq, Kaltasoy, Golduran, Togan konlari qa dim dan oltin va mis meta lini olish manbai bo‘lgan. 1978-yildan Olma - liq kon hududining janu biy qis mi da Cho‘yansoyning o‘ng qirg‘og‘ida temir eritish maydoni kuza tila bor ilib, undan 1 km yuqoriroqda ko‘plab pistako‘mir tayyorlash pech larini topishga olim larimiz muvaffaq bo‘lishgan. Bu ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsata diki, agar yoqilg‘i tayyorlash mumkin bo‘lsa hamda shu joy da ma’dan miqdori ham yetarli bo‘lsa, u holda metall eri tib olish pech larini yasash maqsadga loyiq bo‘lib, iqtisodiy jihat - dan samara bergan. Ustoz M.Asqarov boshchiligidagi ToshPIning Olma liq kechki kon-metal lur giya fakulteti talabalari 1978-yilgi kuza tuvlar davrida ham o‘nga yaqin tosh qaylalar (metall eritish uchun pech ning o‘tga

chidamli suvoq lari), shamotli g‘ishtlarini topdilarki, bu qa dim gi misgar va chilan garla rimizning o‘tga chidamli minerallardan unumli foydalangan liklaridan guvohlik beradi. Konimansur koni qadimiy Olmaliq konlari ichida eng yirik laridan biri bo‘lib, uni 1961-yilda Yu. F. Buryakov ham kuzatishga mu vaf faq bo‘ldi. U ochiq usulda kovlab olingan konlardandir. Maydoni 40–50 metr, ayrim joyda chuqurligi 60 metrga ham yetib boradi. Ochiq kon o‘ yiqlari uzunligi to 125 metrgacha, kengligi 75 metr va chuqurligi 5 metrgacha boradi [7]. B. N. Nasledov va A. V. Korolev lar ning kuzatishlaricha, u k o‘ p qa vatli xona (kamera ) dan iborat. Kuzatuvchilar u joydan k o‘ plab qadimiy kon chilarning archali tayanchi, tukli ustun kabi asbob-anjomlarini to - pishga erishdilar. Asosiy o‘ yiq xonalar o‘ lchami 50 metrdan to 200 metr uzunlik kacha borgan. Bu joydan olingan metall namunasi kimyoviy tahlil qilin ganda, uning tarkibida

1% dan 7% gacha q o‘ rg‘oshin, 186,5 g/t, ayrim hol - larda 241–263 g/t kumush borligi aniqlandi. B. N. Nasledov tahlillari b o‘ yicha kumush miqdori 580,632 va hatto 756 g/tn gacha b o‘ lgan. Kumush ayrim paytlarda 1240 g/tn va 1370 g/tn ga yetgan. Bu yerda topilgan tosh bolg‘alar uzunligi 11 sm, o‘ rtada dasta uchun burg‘ulab topilgan o‘ yiq diametri 2–2,5 sm gacha yetgan. Kon o‘ yiq laridan shimoli-g‘arbda ma’danlarni boyitish ishlari manzili aniq langan. Bunda turli o‘ lchamdagi 3x4,5 va 4,5x5,0 metrli maydon chalar mavjud b o‘ lib, ular metalni saralash va maxsus o‘ lchamga keltirish uchun ishlatilganligini bildiradi [5].

Mis sanoatining jahondagi o‘ rni Ye r shari xaritasiga nazar tashlab, unga ilmiy yondashadigan bo‘l sak, uzoq mulohazaga, chuqur o‘yga toldiruvchi bir holatga tushish mumkin. Bugungi kunda mis metalini ishlab chiqarayotgan yirik mam - lakatlarni xaritada bir-biri bilan tutashtirib chiqsangiz, ulardagi o‘x shash lik, qan daydir sirli mutanosiblik borligiga, ayniqsa, kimyoviy tar kibi ning o‘x shash ligiga hayron qolasiz. “Misli belbog‘” zonasini hosil qil gan bu mam lakatlar haqida chuqur mulohaza yuritiladi. Biroq hozirgi paytda dunyoda eng rivojlanib kelayotgan, xom ashyo man basidan mis ishlab chiqarish bo‘yicha oldingi o‘rinlarni egallab tur gan mamlakatlar qatoriga Chili, AQSH, Yaponiya, Rossiya, Xitoy, Belgiya va “Misli belbog‘” nuqtalarida joylashgan Afrika qit’asi, Kanada va Qo zo g‘is ton Respublikasini qo‘shsak, hech ham mubo lag‘a bo‘lmaydi. Bular ora - sida Yaponiya va Belgiya mamlakat larini hisobga olmaganda, boshqa bar cha mamlakatlar o‘z yurtlaridagi mis ashyosi manbaidan tashqari, chet dan xomashyo

olib kelib, qayta ishlash hiso biga o‘z korxonalari unum - dorligini oshirmoqdalar. Rivoj langan mam la kat larda 60% gacha olin gan mis aynan ikkilamchi misli ashyolar, ya’ni chetdan keltirilgan ashyo lar hisobiga to‘g‘ri keladi. Shvetsiya va Finlandiyani e’tiborga ol - ma ganda, qolgan barcha G‘ar biy Yevropa zavod lari, asosan, tashqaridan kel tirilgan ashyolarni qayta ishlashga mo‘l jallangan. Bu diyorlarda, asosan, mis, oltin gugurt birik masi, ya’ni sulfidli mis ashyosi qayta ishla nayotgan bo‘lsa-da, lekin avval ta’kidlab o‘tilgan “Misli belbog‘” nuqta la ri atro fidagi mam lakat la r va AQSHda oksidli mis ashyolarini gidro metal lurgiya usuli bilan qayta ishlash natijasida ham qo‘shimcha mis metali olinmoqda. Dunyo da sulfidli rudalarni deyarli bir xil usul bilan qayta ishlash yo‘lga qo‘yilgan, ya’ni

Ruda→Maydalash→Boyitish→Eritish→Mis olish Umumiy o‘xshash texnologiya hisoblangan deyarli bir xilli piro metallurgiya usuli unchalik qimmatga tushmasa - da, asosiy sarf-xarajatlar rudani fabrikaga keltirish, maydalash va uni keng qo‘llanib kelinayotgan flotatsiya yo‘li bilan boyitishga ketadi. Boyitish natija - sida olingan mis boyitmasi tarkibida mis 10% dan 50% gacha bo‘ladi, go hi da polimetall shteyn yoki mis-nikelli faynshteynlardan misni nikeldan ajratib olishga to‘g‘ri keladi, buning natijasida olingan mahsulot tarkibidagi mis 60–70% gacha bo‘lishi mumkin. Dunyo bo‘yicha yiliga umumiy 18 mln. t. (2008-yil hisobida) mis ishlab chiqarilayotganligi e’tiborga olinsa, tekshirilib o‘rganilgan va hozir cha zaxira konlarimiz kamida yana 20–30 yil zavod va fabrikalar - ning beto‘xtov ishlashini ta’minlashi mumkin. Texnogen va konditsion bo‘l ma gan rudalar misli ashyolarini ham zaxiralar hisobiga qo‘shsak, ha li ko‘p o‘rganilmagan, biroq tarkibidagi rangli metallar

miqdorining me’yordan yuqoriligi bilan farq qilib turgan yuzlab konlar mavjud ligi e’tiborga olinsa, XXI asrda davlatlar o‘z korxonalarini ashyo bi lan to‘liq ta’minlay oladilar. Dunyodagi mis konlari bor mamlakatlarning geografik joylashi shi va ularning mutanosibligi masalasida hali hech bir olim bosh qoti rib ko‘rgani yoki bu haqda biror fikr bildirgani yo‘q. Shuning uchun ham kitob mual liflarining bu haqda o‘z qarashi va g‘oyalari mavjud. Misli va mis-nikelli rudalar xaritada o‘ zgacha yoy hosil qiladi. Birinchi yoy Tay mir yarim orolidan (Norilsk kombinati, Rossiya) tortib , Kolsk yarim oroli orqali Skandinaviyaga, yoyning qolgan qismi esa Kanada orqa li o‘ tadi. Bu konlarda yuqori sulfidlar kam miqdorda b o‘ lib, temir asosan pirrotin, mis esa bornit holida joylashgan. I kkinchi yoy Yugoslaviya o‘lkasidan, ya’ni Bolqon yarim oro lidan o‘tib , Turkiya, Eron, Afg‘oniston, O‘zbekiston va Qozo g‘iston, so‘ng Ural (Ros siya) tog‘larida tugaydi. Bu yerlarda, asosan, mis xalkopirit

ho lida, temir esa pirit holida uchraydi. Biroq Jez - qozg‘on (Qozo g‘iston) kon larida rudalarning kimyoviy tarkibi biroz farqli b o‘ lsa, ayrim Ural tog‘laridagi va Shimoliy Qozog‘iston konla ridagi misli rudalar tar ki - bida doimo rux elementi uchrab turadi. Aynan shu yoyga Kavkaz (Arma niston, Rossiya) adirlaridagi konlarni kiritish mumkin. Uchinchi yoy Amerika mintaqasi da – shimoldan janubga Tinch okeanining sharqiy qirg‘oqlari bo‘ylab Kanada orqali AQSH, Meksika, Peru va Chili orqali o‘tadi. To‘rtinchi guruhga Afrika orqali o‘tadigan “Misli belbog‘” hudu dini kiritish mumkin. Bu shimoldan janubga, Z o irdan to JAR mintaqa larigacha bo‘lgan hududlarni qamrab oladi. Beshinchi guruhga mansub qazilma boyliklar koniga, asosan, Mo‘g‘u liston va Baykal yurti foydali qazilmalar konlaridan (Udokan va “Sol nechniy” mis kon guruhlari) boshlanib, to janubiy mis konlari gacha,

hatto Xitoy va Filippin tog‘li konlarigacha bo‘lgan joylarni qamrab oladi [8]. Bu beshta guruh, garchi shartli ravishda tuyulsa-da, “yoylar” ora si da qandaydir uzviy bog‘liqlik va o‘xshashlik mavjud. Yer sha rining yuma loqligi va uning yadrosi tomon ilmiy nuqtai nazardan mulohaza olib borilsa, metallar zonasining tobora ortib borishiga, uning tomirlari esa asrlar mobaynida yer qobig‘iga yaqin joylashganligiga guvoh bo‘lamiz. O‘zbekistonda konchilik sanoati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraq qiyot kafolatlari” asarida O‘zbekistondagi konchilik sanoatiga alohida to‘xtalib o‘tgan. Tabiiy xomashyo resurslari haqida so‘z yuri tilar ekan, Amudaryo bilan Sirdaryo oralig‘ida joylashgan O‘zbe kiston o‘z taraqqiyot istiqbollari jihatidan qulay geografik-stra tegik mavqega ega

ekanligi ta’kidlab o‘tiladi. Bobokalonlarimiz qanchalik boy yashaganligi, bu hu dud da mineral xomashyo manbaining bitmas-tuganmas makonlari borligi uchun ham xaqli ravishda bu yurtni “ko‘hna ma’danchilar yurti”, desak hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Yuqorida qayd etilgan asarga murojaat qilib, ushbu satrlarni keltirsak: “O‘zbekiston o‘z yerosti boyliklari bilan haqli suratda faxr lanadi – bu yerda mashhur Mendeleyev davriy sistemasining deya r li barcha ele - mentlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo‘lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - xomashyo turlarini o‘z ichi ga oladi. Shundan 60 dan ortig‘i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo‘lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard AQSH dollar i ni tashkil etadi” 1 . 1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sagasida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent: O’zbekiston, 1997. 230 bet.

G‘oyat muhim strategik manbalar – neft va gaz kondensati, tabiiy gaz bo‘yicha 155 ta istiqbolli kon, qimmatbaho metallar bo‘yicha 40 dan ortiq, rangli, nodir va radioaktiv metallar bo‘yicha 40, konchilik- kimyo xomashyosi bo‘yicha 15 ta kon qidirib topilgan. Bir qator foydali qazilmalar (metall) bo‘yicha O‘zbekiston tasdiq lan gan zaxiralar va istiqbolli rudalar jihatidan MDH mamlaka tlari dagina emas, balki butun dunyoda ham yetakchi o‘rinlardan birini egal laydi. Masalan, oltin zaxiralari bo‘yicha respublika dunyoda 4-o‘rinda, uni qazib olish bo‘yi cha 7-o‘rinda, mis zaxiralari bo‘yicha 10–11-o‘rinda, uran zaxirasi bo‘yi - cha 7–8-o‘rinda turadi [1]. O‘zbekiston Respublikasining salohiyati juda yuqori. Ayniqsa, mus ta qil lik yillarida og‘ir sanoat, ya’ni konchilik sanoati tez sur’at larda rivoj lanmoqda. Qisqa tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bugun gi kunda 2000 dan ortiq sanoat korxonalari ishlab turgan bo‘lsa, ular dan 50% ga yaqini og‘ir sanoat tarmog‘iga mansubdir. Shulardan ko‘pchiligi, 1970–1980 - yillarda

yarim mahsulot holida olingan mah su lotlar boshqa r espub lika lar da, xususan, Rossiyada tayyor holda olinar edi. 1926-yilda geolog V. N. Nasledov tomonidan Qoramozor tog‘la ri da bir qator konlarning topilishi bu hududda ilk ma’danli konlar ning ochi lishiga zamin yaratdi. 1925-yilda mineral xomashyoning turli xil larini qidirib topish va ularni o‘rganish ishlarini tezlashtirish maq sadida Geolo giya qo‘mitasining O‘rta Osiyo bo‘limi tashkil qilindi. Geologiyada ma halliy aholiga suyangan holda tog‘ yo‘llarini, eski g‘or larni, qadimiy kon larni yaxshi biladigan tog‘lik aholi yordamida birin- ketin yaxshi natijalarga erishila boshlandi. 1929-yilda Samarqand viloyatida Langar molib den koni ochilgan bo‘lsa, oradan 5 yil o‘tgach, shu konda volfram rudalari borligi aniqlandi. 1933–1934-yillarda geolog D. M. Bogdanovich Angren dagi Jigariston hududida kaolin xom ashyo si bo‘yicha qidiruv ishlarini amalga oshirish jarayonida ko‘mir zaxirasi borligini aniqladi. 1940- yilda G. S. Chekrisov bu kon ning sanoat miqyosida

xalq xo‘jaligi ahamiyatiga molik ekanligini aniqladi. Ora dan 1–2 yil o‘tgan dan so‘ng Angren ko‘mir havzalarida qurilish ishlari boshlab yuborildi. Asrimiz boshida Toshkent viloyatiga qarashli bo‘lgan Angren ko‘miri O‘zbekiston ehtiyojining 58– 60% ini qondirib kel moq da, ya’ni bir yilda o‘rtacha 3 mln.t.dan ortiq qazib chiqarilmoqda (2005-y.). Respub - lika mizda ko‘mir Angren konidan tashqari, Surxondaryo viloya tining Sharg‘un va Boy sun konlarida ham 1950-yillar oxiridan boshlab yerosti usulida qazib olinmoqda. O‘zbekistonda konchilik sanoati bo‘yicha 400 ga yaqin rangli metallar, ko‘mir, gaz qazib chiqaruvchi korxonalar, neft konlari, shaxta makonlari va turli konlar ishlab turibdi. Ular tarkibida yuqorida qayd etil - gan Olmaliq va Angren korxonalaridan tashqari, 1950- yil lari o‘z ishini boshlagan Ingichka konini, 1956-yilda o‘z faoliyatini boshlagan Chir chiqdagi O‘zbekiston o‘tga chidamli va qattiq qotishmali metal lar kom binati, O‘rta Chirchiq plavikoshpat kombinati, 1970–1980-yil -

larda ishga tushirilgan Uchquloch, Kovuldi, Marjon - buloq kon va ruda boyitish fabrikalarini, 1966-yilda ishga tushirilgan Qo‘shbuloq koni, 1973-yildan mah - sulot bera boshlagan Angren oltin boyitish fabrikasi, 1967–1969-yillarda MDH davlatlaridagi konlar orasida ul kan hisob langan Muruntov kon-boyitish korxonasini va 1987-yilda foydala nishga topshirilgan Zarmiton konini sanab o‘tish mumkin. Ular ning qatoriga “O‘zbek neftgaz qazib chiqarish” davlat aksiyadorlik birlash masi, “O‘zbek sement”, “O‘zbekmarmar”, ikkilamchi xomashyodan alyu mi niy ishlab chiqa ruvchi zavod kabi yirik ishlab chiqarish birlash malari va boshqa korxonalar kiradi. Respublikada oltin zaxiralarini qidirib topish va foydalanish borasida olamshumul ishlar qilinmoq da. “O‘zbekoltin” birlashmasi Qoraqo‘ton, Bichan zor, Qo‘shbuloq va Chodak konlari zamirida o‘z faoliyatini boshlagan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu gun gi kunda sof oltin olinib, respublika iqtisodiga o‘zining sal moqli hissasini qo‘shib kelayotgan Navoiy

kon-metallurgiya kombinati nafa qat O‘zbe kiston ning, balki O‘rta Osiyoning eng yirik korxonalari sirasiga kiradi. 1995-yilda Navoiy davlat konchilik institutining ochi lishi kom binatni yosh yetuk mutaxassislar bilan ta’minlash uchun zamin yaratdi. Kon chilik va metallurgiya jarayonini o‘rganib, uning sir-asrorini, mexa nik va kimyo viy-texnologik o‘zgarish larning maj - muini tahlil qilib, uning tasnif va tasviriga qisqar - tirishlar kiritish, sodda lashtirish, ix cham lashtirish, unda mahsulot sifa tini o‘zgartirmay, unumdorlikning yuqo ri bo‘lishini ta’min lash davr taqozo sidir. Aynan shu yo‘nalishda Navoiy davlat konchilik insti tu tida olib borila yotgan sa’y-harakatlar na ti jasi fan olamiga sal - moqli hissa bo‘lib qo‘shil moq da. Navoiy kon- metallurgiya kombina tining dunyo miqyosida rivo jini va o‘rnini, Navoiy viloyatidagi yaxlit korxona hamda muassasa larning majmui taraqqiyotini o‘zaro bog‘liq - likda o‘rganish mu him iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.

O‘zbekiston rangli metallurgiya korxonalarida mahsulot ishlab chi qa rishni, asosan, uning sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayon larini jadal lash tirish bilan birga oltin, volfram, reniy, osmiy va boshqa kamyob metalli kichik foydali qazilma konlarini o‘zlashtirish hisobiga ham ko‘paytirish mumkin. Yangi texnologiyalarni sanoatga tatbiq etish va ikkilamchi xom ashyo lardan chiqindi va oqova eritmalardan kerakli metallarni qayta ishlash, mineral xomashyolardan qo‘shimcha noyob, nodir va qimmat - baho metal larni yo‘ldosh usullar bilan ajratib olish doimo dolzarb masala bo‘lib kel gan. Ushbu muammoni yechishda respublikamizning ta niq li olimlari dan O.Xodjaev, Z.Salimov, X.T.Sharipov, G.S.Sattarov, S.A.Abdu rah monov, M.M.Yakubov va boshqa olimlarning hissasi be qiyosdir. Ayniqsa, aka demik V. Rahimov va professor B.R.Raimjanov lar boshchiligidagi kon-geologiya yo‘nalishi sohasidagi olimlarning 20 dan ortiq ilmiy-tadqiqot ishlari

konchilik va metallurgiya sohasida, sanoatda keng qo‘llanib kelinmoqda . Olmaliq hududida qadimdan oltin, kumush, mis va boshqa rudalar qazib olinganligidan xabar topgan hukumat rahbarlari Ikkinchi jahon urushi davrida Qalmoqqir, Oqtuproq kabi qadimiy konlardan oltin qazib olish haqida qaror qabul qildilar. Bir nechta izlanuvchi artellar yordamida bobokalon larimizning qadimiy usuli bilan oltin qazib olina boshlandi. Avva - liga mahalliy oqsoqollar eski g‘orlarni, ulardan yerosti konlariga yo‘l larni ko‘rsatib, ochib berdilar. So‘ng kichik temiryo‘llar, ularda sirpa nib yuradigan aravachalar o‘rnatildi. Ko‘z bilan bir qarash da aniqlay oladigan mutaxassislar yordamida oddiy bolg‘a, bolta, kirka, o‘tkir tosh qirqqichlar yordamida tarkibida oltini bor rudalar yerosti usuli bilan vagonlar va qoplarda yer ustiga olib chiqila bosh landi.Yer ustida qazib olingan ruda maydalanib, suvda yuvilar, tog‘ jinsi zich ligiga qarab yengil unsurlar og‘ir ma’dan javhar laridan ajratilar va qayta-qayta yuvilgach, sof oltin ajratib

olinib, davlatga top shirilar edi. Uch smenada kecha- kunduz front ortida ish qizg‘in olib borilar, to‘p lan gan, yig‘ilgan oltin qumi o‘z vaqtida olib ketilmay, sme na - dan chiqqach, aj ra tib olingan toza oltinni qo‘riqlashar edi. Shunday qilib, diyorimizda XX asrning birinchi oltini urush vaqtida olinib, Vatan himoya si, front uchun, qolaversa, g‘alaba uchun o‘zbek oltinlari katta hissa qo‘shgan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 1946 - yilda Olmaliq mis-molibden kombinatini qurish bo‘yicha loyiha topshirig‘i tasdiqlandi. Urushdan keyingi yillarda Qo‘rg‘oshin kon va Oltintopk a n polimetall konlarida qidiruv ishlari tugal landi. 1948 - yilda Olmaliqda qo‘rg‘oshin-rux ishlab chiqaruvchi kombinat qurish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Rangli metallurgiya vazirining 1948-yil 12-iyuldagi qarori bilan yangi qurilishi boshlangan Oltintopkan kombinatiga rahbar bo‘lib N.A.Sagoev tayinlandi. 1954-yil yangi Olmaliq mis-molibden kom binati D.L.Vlasov rahbarligida faoliyat ko‘rsata boshladi. Shu yil Qalmoqqir makoni karyer sifatida ishlay boshladi.

Qalmoqqir cho‘q qisi, uning qirlari, asosan, nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘lib, kat ta qir port latilib, sekin- asta tashlanma joyga chiqarila boshlandi. Shun day qilib, 6 yil mobaynida qadimiy ko‘hna Qalmoqqir konining deyarli ustki qismi tekislanib, butun nokerak tog‘ jinslari olinib, misga, molibdenga, qola versa, oltin, kumushga boy ma’danli kon ochildi [9]. Hozirgi kunda Qalmoqqir konining o‘zi yirik ruda qazib olina digan sanoat makoni hisoblanadi. Dastlabki rudalar bu yerda 1956-yildan qazib olina boshlandi. Zamonaviy texnikalarning kelishi bu yerdagi kon ish la - rining jadal sur’atlar bilan olib borilishini ta’minlab kelmoqda. Kombinat tarkibiga kiruvchi Qo‘rg‘oshin koni esa 1952-yildan 1990-yilgacha ishlab keldi. Bu yerdagi rudalar kamayib borishiga qara may, foydali qazilmalarni boyitish fabrikasiga tashlanma joylarda saqlanadigan balansorti rudalari qisman kelib turadi.

Yuqorida keltirilgan konlardan qazib olingan rudalar qayta ishlanib, kerakli metall olish uchun Olmaliq shahrida zavod va fabrikalar qurilishiga sabab bo‘ldi. 1954-yilda qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrikasi ishga tushgan bo‘lsa, 1963-yilning 31-dekabridan Olmaliq tog‘-metallurgiya kombi natining asosiy tarmog‘i bo‘lib kelayotgan mis eritish zavodi o‘z ishini boshladi. Oltintopkan, Qo‘rg‘oshin-rux kombinati Olmaliq mis-molibden kom binati bilan qo‘shilib, bitta Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinatiga aylan tirilgach, 1958-yil 14-yanvardan P.S. Poklonskiy bosh direktor lavo zi mida ish boshlab, anchagina o‘zgarish kiritdi. Qisqacha Olmaliq tog‘-metal lurgiya kombinatining rahbarlari haqida to‘xtalib o‘tishimiz ning asosiy sababi O‘rta Osiyoda eng yirik kombinatlardan biri bo‘lgan Olmaliq TMKning yildan-yilga rivojlanishida kombinat rahbarlari ning salmoqli hissasi borligidir. Quyida kombinatga qarashli bo‘lgan yirik korxonalar haqida to‘xtalib, ularning har biriga alohida tavsif berib o‘tamiz. Chunki har bir korxona u makonmi, zavod

yoki fabrikami, o‘zining tarixiy ahamiyatiga loyiq rivojlanish bosqichlariga ega. XX asr o‘rtalarida o‘z faoliyatini boshlagan kombinat, asosan, qu yi dagi asosiy zavod, fabrika va boshqa muassasalardan tashkil top gan. Foy dali qazil ma konlari tarkibiga kiruvchi makonlar: Qalmoqqir, Sariq - cho‘qqi, Uchquloch, Oltintopkan, Paybuloq, Sovuqbuloq, bun dan tash qa ri uncha katta bo‘lmagan o‘ndan ortiq katta-kichik konlari mavjud. Ular kombinat qaramog‘ida b o‘ lmasa-da, u yerda qimmatbaho va rangli metallar qazib olinmoqda. Dalillardan ma’lum bo‘lib turibdiki, deyarli barcha konlarning topi lishida arxeologlarning xizmati beqiyosdir. Ular nafaqat yangi kon larni topishga, balki tashlanma, ikkilamchi toshqollar tarkibining kimyoviy- fizika viy xossasini o‘rganib, qanday metallar eritilgan - li gini va shu atrof da qanday metall koni borligini aniqlab berishgan.

Konlar haqida ma’lumotlar juda kam. Chunki qayerda oltin, kumush, mis konlari m o‘ l b o‘ lsa, o‘ sha joyning hukmdorlari solno ma chi, sayo hatchi va tarixchilarga konlar haqida yozishga ruxsat berma ganlar. Taxt talash, mol-u dunyo uchun bir davlatdan ikkinchi davlatga yurish zami rida k o‘ proq qimmat baho ma’danlar zaxirasi turgan. Qurama tizmasi ning qadimdan “K o‘ hi sim” deb atalishi bejiz emas. Shuningdek, bu tizma atrofida yirik shaharlarning paydo b o‘ lishi ham aynan “K o‘h i sim” tufaylidir. Tunkentning ustki qismi – hozirgi Miskon, Sovuqbuloq koni, Sariq cho‘qqi, Kovuldi, Ungirlikon, Qorabuloqning barchasida rangli, qim mat baho ma’danlar koni bo‘lgan. Oltintopkan konlariga taalluqli qo‘rg‘oshin-rux rudalari zaxirasi ko‘p ligi jihatidan hayratga solarli darajada bo‘lib, ularni qazib olish ishlari 1950-yili boshlangan.

Qalmoqqir, Oltintopkan konlari qatori mamlakatimiz taraq qiyo tiga o‘z hissasini qo‘shib kelayotgan Sariqcho‘qqi koni ham 1960-yildan buyon mis-molib den rudalarini qazib olish bo‘yicha yuqori ko‘rsat kich larga ega bo‘lib kelmoqda. Kombinatning ixtiyoridagi konlar ichida eng yoshi Uchquloch hisob lanadi. U yerdan 1983-yilning yoz oyida ruda qazib olina boshlangan. Geo log lar ning ta’kidlashicha, bu kon kelajagi porloq konlardan hisoblanadi. Xomashyolar, asosan, kombinatning korxonalarida qayta ishla nadi. Qanday kon bo‘lishidan qat’i nazar, Qurama tizmasidagi barcha konlar tarkibida kam bo‘lsa-da, kumush bor. Tarkibida oltin, kumush zaxira - lariga boy konlar safiga Qalmoqqir, Uzoqdagi, Miskon, Sariqcho‘qqi, Qizota, Pastki Kovuldi va boshqalarni qayta bo‘lsa-da, ta’kid lab o‘tish mumkin va umuman olganda, Olmaliq tegrasidagi oltinli kvars va sulfidli oltin shaklidagi qazilma boyliklarni 3 xil geologik tipga bo‘lish mumkin:

- kam sulfidlangan (0,5–1%) oltin-margimushli qazilma konlari. Ular, asosan, Janubiy Kovuldi, Kulchuloq, Qorasoy va boshqa kon larda; - oltin-kumushli. Bu qazilma boyliklar Kovuldi, Orabuloq, Tangil va boshqa konlarda; - oltin-tellurli, asosan, sulfidlangan (10–80%) qazilma boy liklar Oqtuproq, Golduran, Baliqti, Togap, Kaltasoy konlarida joylashgan. Qo‘rg‘oshin-ruxli qazilma boyliklar Qo‘rg‘oshinkon, Oltintopkan, Uchquloch metall konlarida joylashgan bo‘lib, bu konlar haqi da alohida to‘xtalib o‘tamiz. Olmaliq metallurgiyasi Qalmoqqir koni. Bu kon Markaziy Osiyodagi eng katta mis-molib- denga boy konlardan biri hisoblanadi. Olmaliq shahrining shun doqqina yonida joylashgan (2 – 3 km) bo‘lib, 3,5 km uzunlik, 1,6 km kenglikka ega

bo‘lgan konning o‘rtacha chuqurligi 0,6 km ni tashkil etadi. Qalmoqqir makoni 1954 - yildan karyer sifatida ishlab kelmoqda. Asosiy metall bo‘yicha konning zaxirasi balans va balansdan tashqa ridagi zaxira yig‘indisi bo‘yicha taxminan 3 mlrd. tonnani tashkil qila di. Tasdiqlangan zaxirasi karyerning to‘xtovsiz ishlashini yana 100 yilga ta’ min lashi mumkin. Loyihaviy kon quvvati – yiliga 26 mln. tonna mineralli ruda. Konda tabiiy minerallar uch xil ko‘rinishda uchraydi: oksid langan, sulfidlangan va aralashma. Dastlabki sulfidlangan minerallar 150 tadan ko‘proq mine ral bilan ifodalangan bo‘lib, ular, asosan, xalkopirit, pirit, xalko zin va molib denitlardan iboratdir. Kumush xalkopirit va pirit kris tall panjaralari bilan bog‘langan holda, qisman sof holda uchraydi. Qol gan barcha yo‘ldosh komponentlar: oltingugurt, selen va tellur ham yuqo rida qayd etilgan minerallar bilan

bog‘langan, faqatgina molibden va ajratib olina digan reniyning asosiy qismi molibdenit bilan bog‘langan. Qalmoqqir konining rudalari sulfidlangan rudalar, shuning uchun mis ajratib olish flotatsiya usuli bilan 75% dan 80% gacha, goh undan ortiq foizni tashkil etadi. Qalmoqqir konining geologik jihat dan to‘liq qiyosi bo‘lmish “Uzoqdagi” mis-porfir ma’dan koni uning eng chuqur quv vatidagi tabiiy davomidir. Loyiha bo‘yicha ruda larni kondan qazib olish bir yilda 30 mln. tonna, bu esa karyer faoliyatini yana 70–80 yilga ta’minlaydi. Kon zaxira sifatida tasdiqlangandan buyon hozirgi vaqtgacha konda qazish ishlari olib borilgani yo‘q. OTMK olimlari va yetuk muhan dis larining ta’kidlashicha, “Uzoqdagi” koni bugungi kunda ishlab turgan Qalmoqqir va Sariqcho‘qqi konlarining kamayib qolgan quvvatini to‘l dirish uchun zaxira sifatida 2030- yilda qayta ko‘rib chiqilishi mo‘ljal lanmoqda.

Makon past ufqlari (ayni gorizonti), avtoulov transportiga ortish bilan ishlov beriladi, yuqorida, asosan, temiryo‘l orqali 2VS–105 dump kar lariga yuklanib, mis boyitish fabrikasiga ma’danli ruda 8 km masofagacha olib boriladi. Ikkilamchi nokerak tog‘ jinslari, yer sathi dagi qoplama tuproqlar alohida ag‘darma tashlanma joyga temiryo‘l transporti orqali 5 km dan 10 km gacha masofaga yetkazib beriladi. Rangli metalli ruda va tog‘ jinslarini tashib olib borib, tash lanma joyga eltish xarajatlarini kamaytirish maqsadida hamda karyer da eko logik holatni yaxshilash uchun chet elda ishlab chiqarilgan 2 ta yuqori unumli maydalaydigan – konveyer yig‘indisi barpo qilinishi taklif etildi. Ulardan bittasi nokerak tog‘ jinslarini chiqarish uchun bo‘lsa, ikkinchisi ma’dan toshni kichik karyer stansiyasiga yetkazib berishga mo‘ljallangan. Qalmoqqir karyeri sharoitlarida jinslarni to‘g‘ridan- to‘g‘ri karyerda maydalash uchun avtonom jihozi bilan maxsus o‘rmalovchi trans porter, yarimmobil (ko‘chirma) maydalaydigan ortiqcha yuklanish

agregatlari tavsiya etilmoqda. Bundan tashqari, karyerning yuqori ufqlarida temiryo‘l va avtoulov yo‘llarini qayta ta’mirlash ishlari rejalashtirilmoqda. Sariqcho‘qqi koni . Geologik jihatdan Qalmoqqir koni poli metall minerallariga monand, lekin qiya joylashganligi va ancha kichik masshtabga egaligi bilan farqlanadi. Rudaning mineral tarkibi ham Qalmoqqir koniga o‘xshagan, ammo oltin metallari kam (0,1 g/t) . Sariq cho‘qqi makoni rudalari hozirgi vaqtda qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrika sida qayta ishlan - moqda. Kon da mis, molibden, kumush, reniy, selen, tel - lur, oltin gugurt va boshqa ele mentlar tarkibida bo‘lgan misli rudalar qazib oli nadi. Karyer tashqi tashlanma joyga nokerak tog‘ jinslarini olib chiqib ketish bilan transport sxe masi bo‘yicha, ochiq usulda ishlab kelmoqda. Rudani saqlash maskani 5 km maso fa gacha bo‘lgan joyga avto ulovda, so‘ng 20 km gacha temiryo‘l bilan boyitish fabrikasiga jo‘natiladi.

Pog‘ona balandligi 15 metr. Ortish jihozlari sifatida ekska vatorlar, parmalash jihozlari, sharsimon parmalash dastgohlari, BelAZ–549 avtosamosvallari ishlatiladi. Karyer o‘lchovlari: uzunligi–1,5 km; kengligi–1 km, nisbiy chu qurligi–0,25 km. Ruda bo‘yicha yillik loyihaviy karyer quvvati–5 mln. tonna, balans ma’dan zaxiralari taxminan 85 mln. tonnani tashkil qiladi. Uchquloch koni . Kon O‘zbekiston Respublikasining Jizzax vi loya tida, Olmaliqdan 320 km janubi-g‘arb tomonda joylashgan. Uch quloch qo‘rg‘oshin-rux koni strat shaklidagi qo‘rg‘oshin-rux konlariga xos namu na va eksgalatsion quyqadan hosil bo‘lgan (pnev moto litgid rotermal, Popov bo‘yicha, 1965-y). Asosiy minerallar murakkab tas ma simon va qatlamsimon shaklga ega bo‘lib, yuqori Uchquloch tog‘ jinsining qator qat lami dolomitlarda joylashgan hamda vulkonogen-quyqadan hosil bo‘l gan tog‘ jinslarida sig‘imli jinslarning struktura elementlarini takrorlaydi. Mineral jismlarga to‘yi nib kenga yishi va quvvat bo‘yi -

cha ortiqcha qisilganligi ko‘pincha ular ning lin zali shakliga sabab bo‘lgan. Makonda joylashish xususiyati va geologik tuzilishiga ko‘ra, Uchquloch konidagi ma’dan jinslari ikki guruhga ajratilgan. Ma’dan jismlarning birinchi guruhi antiklinal markaziy qismida sinklial murakkablashtirish tarzida joylashgan. Keltirilgan va bir necha nishabli linza konlari birin-ketin joylashgan. Mineral jinslarning ikkinchi guruhi Xanbanditau antiklinalning shimoliy qanotiga ulanib va asosan, tikka tushayotgan kondan iboratdir . Uchquloch geologik qirqmasida metallurgik jarayon pastki Uchqu lochdan Quruqsoy bo‘g‘zi qatlamlarida biroz kuchaygan. Mine ral jismlarning ikkinchi guruhi – bu sanoat ma’danlanishining asosiy qis mi b o‘ lib, u Uchquloch dolomit qalinligi yoyilmasi shaklida bir joyda t o‘ p lanib qolgan. Pastki Uchquloch va mensvitalariga ulangan ma’ dan lanish oz va ancha sust kechadi.

Mineral jismlarning kimyoviy tarkibi oddiy. Minerallar galenit, sfalerit va bariy bilan joylashgan bo‘lib, faqat qirqma holda hamda rejada joy lash ganligi nisbati bilan ajralib turadi. Asosiy ma’dan minerallardan tashqari (galenit, sfalerit, barit) pirit, bor - nit va boshqa ma’danlar rivoj lan gan.Yer po‘stlog‘ining yorig‘idan chiqa rila digan minerallar: dolo mit, kalsit, kvarsdan iboratdir. Zararli aralashmalar amal da qayd etilma gan. Uchquloch konining aso siy zaxira lari ochiq usul da qazib olinmoqda. Karyerdan maydalash punktiga ruda ni avto mobil transporti bilan yetkazib, u yerdan temiryo‘l bilan 320 km masofaga Olmaliq qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrikasiga yuklab jo‘na ti ladi. Uchquloch suv tanqisligi sababli o‘z boyitish fabrikasiga ega emas. Kelgusida zaxiralarning bir qismini yerosti usuli bilan ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. Lekin Uchquloch rudasidan foyda - lanish iqtisodiy jihatdan uncha katta foyda bermasligi aniqlangan ligi, jahon amaliyotida qayta ishlab chiqaradigan asosiy ma’dan larga nisbatan qo‘r g‘oshin

va ruxning jami miqdori 3–4 marta kamligi sababli yerosti konining qurilishi vaqtincha to‘xtatilgan. Rudani qazib olish bo‘yicha karyerning loyihaviy quvvati yiliga 1100 ming tonna mineralli rudani tashkil qiladi. Karyerda ma’dan zaxiralari: qo‘rg‘oshin, rux, bu esa kon ishlarining loyihaviy unum dorligi 20–35 yilga ta’minlanishi rejalashtirilgan. Mis boyitish fabrikasi. 1961-yilda Qalmoqqir va Sariq cho‘qqi kon larining mis-molibden rudalarini qayta ishlab chiqarish uchun fab rika ishga tushirilgan. Fabrika tizimida ikkita maydalash bo‘limi bor: - yirik maydalash bo‘limi. Unda uchta konussimon mayda lay digan mashina KKD-1500/180 tinmay ishlab turadi, ularning har bittasi yiliga 15 mln. tonna ma’danli ruda unumdorligiga ega; - mayda va o‘rta maydalash bo‘limi. Unda o‘rta KSD – 2200 va KSD – 3000 va mayda KMD – 2200 va KMD – 3000 maydalaydigan dast gohlar ishlatiladi,

ularning umumiy soni 34 ta, t o‘ liq unumdorligi – yiliga 29 mln. tonna rudani qayta ishlashi mumkin. Fabrikaning asosiy binosida 10 ta texnologik qism bo‘lib, ular 3,6x4,0; 3,6x5,6; 4,5x6,0 metr miqdordagi sharli tegirmonlar bilan hamda 6,3 kub.metr, 12,54 kub.metr, 16,0 kub.metr hajmli flotatsion mashinalar bilan ta’minlangan. Unda maydalangan ruda boyitiladi. Kollektiv konsentrat seleksion flotatsiyaga yuborilib, undan mis kon sentrati va molibden konsentrati sanoat mahsuloti holida ajratib oli nadi. Quyuqlanish suvini siqib chiqarish va quritishdan keyin mis kon sentrati (OTMK) mis eritish zavodiga jo‘natiladi. Molibden sanoat mah suloti avval Olmaliq TMK hududida joylashgan qo‘shma korxona sexida quvursimon aylan ma pechda kuydirilib, to‘liq MoO 3 (molibden oksidi) molibdenli xomashyo quyuqlashtiriladi va yuqori haroratda eriydigan, issiqqa chidamli bo‘lgan metallar O‘zbekistondagi Chirchiq kom binatiga yuklab jo‘natiladi. Fabrika chiqindilari

gidrotransport yor da mida fabrikadan 12 km uzoqlikda joylashgan chiqindilar omboriga jo‘natiladi. Mis eritish zavodi . 1964-yilda Olmaliq mis eritish zavodi ishga tushirilgan (1.7-rasm). Ushbu zavod quyidagi sexlardan iborat: - metallurgiya sexi – yiliga 50 ming tonnagacha xomaki misga m o‘ l jallangan yallig‘ qaytaruvchi pech, yiliga 65 ming tonnagacha xomaki misga m o‘ ljallangan kislorodli-mash’alli eritish pechi, har biri 75 tonna hajmga ega t o‘ rtta yarim aylanma pech konverterlar, har biri ning hajmi 200 tonna b o‘ lib, xomaki misni suyuq holda olovli tozalab, qayta ishlash quvvatiga ega b o‘ lgan anodli pechlar majmuidan; - elektrolit vannasida misni elektrolizlash sexi (yillik quvvati 147 ming tonna katodli mis); - oltin va kumush soflash sexi (selen va tellur); - shlam-kuporos sexi, yillik unumdorligi 7 ming tonna mis t o‘ tiyosi ishlab chiqaradi;

- chiqadigan metallurgiya gazlarini qayta ishlash uchun ikkita oltingugurt (sulfat) kislotasini olish sexlaridan iboratdir. Aynan 1964 - yilning dekabrida yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi ning (YaQE) ishga tushirilishi nafaqat Olmaliq kombinati uchun, balki butun res publika uchun katta ahamiyat kasb etishi muqarrar edi. Chunki uch yil oldin (1961 - yili) ishga tushgan mis boyitish fabrikasi ning mahsuloti–mis boyit masi boshqa zavodlarga jo‘natilar edi. YaQE pechi avvaliga mazut va tabiiy gaz aralashmasi, keyinchalik esa to‘liq tabiiy gaz bilan bir maromda ho zir gacha ishlab kelmoqda. Bu pechning asta-sekin mukammallashuvi texno logik kislorod yordamida pechning tepa qismidan, svod (qubbadan) tabiiy gaz bilan birgalikda pech qiya ligiga purkalib, doimiy berib turilishi unda boyitma va shixta qorish masining tezroq erishiga va unumdorlikning ancha ortishiga olib keldi. Ahamiyatli kamchiliklaridan biri barcha hosil bo‘l gan oqova gaz ish lov siz to‘g‘ri 180 metrlik quvur orqali ochiq havoga yuboriladi.

Olmaliq mis eritish zavodining boshqa zavodlardan texnologik tav sifi tubdan farq qiladi. YaQE pechi va kislorodli-mash’alli eri tish pechidan olin gan sulfidli shteyn konverterga suyuq holda quyil sa, undan olingan konverter toshqoli qayta YaQE pechiga suyuq holda to‘kiladi. Uchta eritish agregati orqali misli ashyo doimiy aylanib turadi va ular bir-biriga uzviy bog‘liqdir.

Mis boyitish fabrikasi eritish YaQE pechi Havoga Sulfat kislotasi sexi KME pechi Н2SO4 toshqol Tashlanma joy Iste’molchilarga Mis simi Mis katodi konverter 1.7-rasm. Olmaliq mis eritish zavodi sharoitida misning olinishi.

Qalmoqqir koni ruda Sariqcho‘qqi koni Anod pechi anodlar elektroliz

Qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrikasi. H ozirgi kunga kelib , qo‘rg‘o shin-rux boyitish fabrikasida quyidagi sexlar ishlab kelmoqda: - maydalash sexi, ikkita jag‘li maydalash mashinasi, o‘rta va may da maydalanish uchun konussimon maydalash agregatlari bilan jihoz langan; - ushatish (umalash) va flotatsiya sexi oltita texnologik qismi va qo‘r g‘o shin- rux boyitmasi seleksiya bo‘limidan iborat. Sexda 16 ta zal vorli (soqqali) 3,2 x 3,8 metr miqdoridagi tegirmon va 3,2 kub metr k a me ra hajmi bilan flotamashinalar ishlamoqda; - q o‘ rg‘oshin boyitmasini olish uchun suziladigan b o‘ lim t o‘ rtta vakuum diskli suzgichdan iborat b o‘ lib, har birining suzish maydoni – 30 kv metr. Ag‘darma chiqindilari fabrikadan 12 km uzoqlikda joy lashgan chiqindilar saqlanadigan ochiq omborxonaga j o‘ natiladi. H ozirgi vaqtda fabrika Sariqch o‘ qqi konining mis ma’danlarini va misli toshqollarni qayta ishlashga moslashtirilgan. Chiqarib olina digan kollektiv mis- molibden konsentrati OTMK mis boyitish fabri ka sining seleksiya b o‘ limiga j o‘ natiladi. Rux zavodi . Zavod 1970-yilda ishga tushirilgan. Bu zavod sanoat ning metalli rux ishlab chiqaruvchi korxonasi b o‘ lib, ishlab chiqarish quv vati yiliga 120 ming tonnani tashkil etadi. Zavod q o‘ rg‘oshin-rux kon la ri ishlab bergan 20–25 ming tonna o‘ z ruxli xomashyosini qayta ishlab chiqarishga va turli mam la katlardan 100 ming tonna keltirilgan ruxli boyitmaga m o‘ ljallangan edi. H ozirgi paytda q o‘ rg‘oshin-rux boyitish fabrikasining faqat gina mis-molibden rudalarini qayta ishlashga o‘ tkazilishi munosabati bilan zavod “tolling” sharoitlarida MD H va boshqa chet el mamlakat laridan keltirilgan rux boyitmalarini qayta ishlab chiqarmoqda. Metalli ruxdan tashqari, metalli indiy va kadmiy, sulfat kis lota, q o‘ rg‘oshin hamda mis yarim mahsulot va rux kuporosi ishlab chiqa rilmoqda. Zavod quyidagi sex va b o‘ limlardan iborat:

- t o‘ rtta qaynovchi qatlam (KS) pechi bilan jihozlangan kuydirish sexi; - 22 ta reaktor va 18 ta quyuqlashtiruvchi uskuna bilan jihozlangan ish qor yuvish, ya’ni tanlab eritish sexi; - rux elektroliz sexi va b o‘ lak rux quyulmasini olish uchun eritish b o‘ limi; - rux kukunini velslash va vozgon uchun vel s sexi, ya’ni quvur simon aylanma pechda qayta ishlash; - yiliga 140 ming tonna sulfat kislota ishlab chiqaradigan, oqova gaz bilan ishlaydigan sulfat kislota olish sexi; - kadmiy sexi, metalli kadmiy unumdorligi yiliga 560 tonna va 5 ming tonna rux kuporosi hamda yiliga 1200 kg metalli indiy ishlab chiqarish b o‘ linmalari. Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinati haqida ma’lumot bera turib, quyidagilarni xulosa qilib aytish mumkin: yordamchi infratuzilmani tex no logik jarayonlar bilan ta’minlash uchun asosiy b o‘ linmalarda yo r dam chi sexlar tashkil qilingan b o‘ lib, ular: ohaktoshni qazib olish va qayta ish lash sexi, mexanik ta’mirlash zavodi, x o‘ jalik transport avto kor xonasi, sanoat suv ta’minlash sexi, tarmoq va yo rdamchi stansiya sex lari, emulsion port lovchi moddalarni ishlab chiqarish va portlatish ish - la ri ni olib borish b o‘ yicha maxsus korxona, qurilish-ta’mirlash va qurilish-montaj boshqar malari, laboratoriya tajribaxonalari va boshqalardir. H ozirgi kunga kelib, Olmaliq TMKda 20 ta har xil turdagi metall mah sulotlari olinadi: oltin, kumush, mis, metalli rux, molibden konsentrati, reniy, texnik tellur, texnik selen, q o‘ rg‘oshin, rux sanoat mah suloti (kek), emalsim, S AM qotishmasi, vismut, indiy, kadmiy va boshqalar hamda tex nik kislorod, sulfat kislotasi, emulsion port lovchi moddalardir. Yangi xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ilmiy tekshirish va tajriba-eksperimental ishlari uzluksiz o‘ tkazilmoqda. Kombinat jamoasi mahsulot sifatini yanada yaxshilash maqsa dida, jahon standartlariga javob bera oladigan mahsulot tayyorlash uchun doimo ish olib bormoqda, natijada O‘ zbekiston Respublikasining Olma liq tog‘-metallurgiya kombinatida yuqori sifat bilan ishlab chiqarilgan mis va rux LBM tomonidan yuksak baholandi, oltin va kumush uchun esa qimmatbaho metallar bozori

hisoblangan London uyushmasi tomo nidan “Yaxshi yetkazib beruvchi guruh“ maqomi berilgan. Bozor iqtisodi rivojlanayotgan bir davrda raqobatga chidamli va tez sotish mumkin b o‘ lgan mahsulot assortimentini kengaytirish, ishlab chiqarish hajmini o‘ stirish hamda iste’mol mollari tayyorlashni yuqori darajaga chiqarish maqsadida 2007-yilgacha OTMK ni qayta ta’mirlash va texnik asbob-uskunalar bilan jihozlash dasturi ishlab chiqildi, uni mablag‘ bilan ta’minlash hajmi 613 mln. AQSH dollarini tashkil etgan b o‘l sa, undan foydalanish unumdorligi va mablag‘ bilan ta’minlash manbalari aniq belgilab olingan (2006 - y il hisobida). Dasturda quyidagilar k o‘ zda tutiladi: - Qalmoqqir koni va mis boyitish fabrikasining qaytadan ta’ mir l anishi 201 2 -yilga borib ma’danli ruda qazib olishni 30 mln. tonna va misli rudani qayta ishlashni 40 mln. tonnagacha yetkazish imkonini beradi; - misli toshqollarni flotatsiya usuli bilan qayta ishlash natija sida yarim mahsulot va texnogen chiqindilardan temir va boshqa qotish malarni olishni y o‘ lga q o‘ yish; - yaqin kelajakda 40 ming tonna hajmda prokat olish maqsadida rangli metallarni chuqur qayta ishlash b o‘ yicha ishlab chiqarishni yaratish. Shunday qilib, kombinatning asosiy investitsion maqsadi – kom binatda bor xomash yo lardan foydalanib, eksportga y o‘ naltirilgan, yuqori darajada tez sotish mumkin b o‘ lgan mahsulotlar chiqarish bazasini yaratishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 . 11. Обручев В.А. Образование гор и рудн ых местрождений. Изд. АН России, 1942 . 12. Пригожин М., Дефей Р. Химическая термодинамика. М . : Наука, 1968. – 509с. 13. Карапетянц М.Х. Химическая термодинамика. М . : Химия,1972. –583с.

14. Вольский А.Н., Сергиевская Е.М. Теория металлургических про цес сов. М.: Металлургия, 1968. – 345 с. 15. Купряков Ю.П. Отражательная плавка медных концентратов. М.: Метал лургия, 1976. – 262 с.

Похожие

Tabiiy gazning iqtisodda tutgan o’rni

Tabiiy gazlarni qayta ishlashga tayyorlash, gaz gidratlari hosil bo’lishining oldini olish

Qimmatbaho, bezak va texnik toshlar

Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari

Jahon va o’zbekistonning neft va gaz tarmoqlarini holati