Yonilg‘ilarni qayta ishlash texnologiyasi - Химия - Рефераты

Yonilg‘ilarni qayta ishlash texnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Yonilg‘ilarni qayta ishlash texnologiyasi Reja: 1. Qattiq yonilg‘ilarni tarkibi va xossalari 2. Neftning tarkibi va xossalari 3. Turli yonilg‘ilarni qayta ishlash 4. Kokslashning mahsulotlari 5. Koks pechi va uning ishlashi 6. Kokslash mahsulotlarini ajratish 7. Yoqilg‘ilarni qayta ishlash Tayanch iboralar: Yonilg‘i, koks, yonuvchi slanetslar, parafin, naftenli, shixta.

Yonilg‘i deb tabiatda tarqalgan va sun’iy yo‘l bilan olinadigan issiqlik manbai va kimyo sanoati uchun xomashyo bo‘ladigan yonuvchan organik moddalarga aytiladi. Yonilg‘ilar agregat holatiga qarab qattiq (ko‘mir, o‘tin, slanetslar, torf) suyuq (neft), gazlarga (tabiiy va yo‘lovchi gazlar), kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va sun’iylarga bo‘linadi. Sun’iy yonilg‘ilar tabiiy yonilg‘ilarni qayta ishlash natijasida olinadi. Bularga koks, yarimkoks, pista ko‘mir, benzin, kerosin, ligroin, generator gazlari, koks gazi, neftni qayta ishlash jarayonida hosil bo‘ladigan gazlar va h.k. kiradi. QATTIQ YONILG‘ILARNI TARKIBI VA XOSSALARI Qattiq yonilg‘ilar yonuvchan (organik) va yonmaydigan (mineral) qismidan tarkib topgan. Organik qismi S, N, O, qisman S, N dan iborat. Yonmaydigan qismi nam va mineral moddalardan tashkil topgan. Mineral qismni temir, kalsiy, magniy, natriy, kaliyning karbonatlari, silikatlari, sulfatlari, sulfidlari tashkil qiladi. Yonilg‘ilar issiqlik berish qobiliyatiga ega-bu yonilg‘ining massa birligi yoki hajm birligini yonishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik miqdoridir. Yonilg‘i Issiqlik berish qobiliyati kJg‘kg Yog‘och 18850 Torf 23900 Qo‘ng‘ir ko‘mir 25550 Toshko‘mir 33920 Antratsit 33500 Yonuvchi slanetslar 33920 Koks 31400-35500 Neft 39800-44000 NEFTNING TARKIBI VA XOSSALARI Neft asosan ugleroddan (83-97%) va vodoroddan (12-14%) tarkib topgan bo‘lib, bu elementlar uglevodorodlarning murakkab aralashmasi tarkibiga kiradi.

Uglevodorod qismidan tashqari mineral qo‘shimchalar va uglevodorod bo‘lmagan qismi ham mavjud. Uglevodorod qismi parafin (alkanlar), naften (siklanlar) va aromatik uglevodorodlardan iborat. С 1 - С 4 uglevodorodlar neftda erigan holatda bo‘ladi. Suyuq parafin uglevodorodlar (C 5 H 12 - С 15 Н 32 ) neftni asosiy qismini tashkil qiladi. Qattiq uglevodorodlar С 16 Н 34 neftda erigan bo‘lib, undan ajratib olinadi. Naften uglevodorodlari siklopentan va siklogeksandan iborat. Aromatik uglevodorodlar (benzol va uning gomologlari) neftda nisbatan kichik miqdorda bo‘ladi. Neftlar tarkibiga ko‘ra yengil, og‘ir, parafinli, naftenli va h.k. larga bo‘linadi. Uglevodorod bo‘lmagan qismi oltingugurt, kislorod va azot birikmalaridan iborat. S═0,1-7%, N va O 1,5-2,2%. Mineral qismi-mexanik aralashmalar, mineral tuzlar, kul. Neftlarni fraksion tarkibi ularni haydash bilan aniqlanadi. Bunda fraksiyalar qaynar temperaturasi bo‘yicha ajratiladi. Neftning xossalari tarkibiga bog‘liq. Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha neft rangi och sariqdan to‘q jigarrangacha o‘zgaradi, zichligi 0,83-0,97 gg‘sm3, yonish issiqligi 39800-44000 kJg‘kg. TURLI YONILG‘ILARNI QAYTA ISHLASH Yonilg‘ilarni yuqori temperaturada pirogenetik qayta ishlash keng tarqalgan. Bularga gazlash, gidrogenlash, havosiz muhitda qizdirish, ya’ni quruq haydash va piroliz kiradi. Yonilg‘ilarni gazlashtirish-qattiq yonilg‘ini havo, suv bug‘i, kislorod va boshqa gazlar bilan ishlash. Bunda yonilg‘ining organik qismi generator gazlarga aylanadi, bu esa sifati past yonilg‘ilardan oson uzatiladigan yonilg‘i va kimyo sanoati uchun xomashyo olishga imkon beradi. Gazlashtirish 900-1100° С da olib boriladi. Yonilg‘ilarni gidrogenlash-yonilg‘i yuqori temperaturada vodorod ta’sirida katalizator ishtirokida qayta ishlanadi va hosil bo‘lgan mahsulotlar dastlabki xomashyoga ko‘ra vodorod bilan boyigan bo‘ladi. Gidrogenlash suyuq va qattiq yonilg‘ilarni qayta ishlashda qo‘llaniladi.

Yonilg‘ilarni quruq haydash-yonilg‘ini havosiz muhitda qizdirish. Bunda fizik (suyuq yonilg‘ilarni fraksiyalarga ajralishi) yoki kimyoviy jarayonlar (chuqur destruksiya jarayonlari) borishi mumkin. Isituvchi modda sifatida tutun gazlar ishlatiladi. Pirogenetik qayta ishlashda hosil bo‘lgan mahsulotlar va ularning sifati yonilg‘i tabiati, temperatura, qizdirish vaqti va boshqa sharoitlarga bog‘liq. TOSHKO‘MIRNI KOKSLASH Kokslash-qattiq yonilg‘ini havosiz muhitda 900-1050° С da qizdirish. Bunda xomashyodan uchuvchan moddalar va koks hosil bo‘ladi. Asta sekin qizdirilganda ko‘mir komponentlari chuqur fizikaviy va kimyoviy o‘zgarishga uchraydilar: 250°C gacha suv bug‘lanadi, SO va СО 2 ajraladi; 300° С da smola bug‘lari va pirogenetik suv hosil bo‘ladi; 350° С da ko‘mir plastik holatga o‘tadi; 500-550° С da plastik modda parchalanib dastlabki mahsulot (gaz va smola) va qotish natijasida yarimkoks hosil bo‘ladi. Temperatura 700° С ga oshirilganda yarimkoks parchalanib gaz moddalar uchib ketadi, so‘ngra koks mustahkamlanadi. Uchuvchan moddalar cho‘g‘langan koks va kamera devorlariga tegib murakkab bug‘lar aralashmasiga (aromatik uglevodorodlar) va gazlarga ( Н 2 , СН 4 va h.k.) aylanadi. Toshko‘mirni kokslash natijasida quyidagi mahsulotlar hosil bo‘ladi: koks, koks gazi, toshko‘mir smolasi, xom benzol, smola ustidagi suv va ammoniy tuzlari. Kokslash uchun xomashyo sifatida kokslanadigan ko‘mirlar (K navli) ishlatiladi va boshqa navlari ham qo‘shiladi. Masalan, xomashyo shixtasi tarkibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: gaz hosil qiladigan ko‘mirlar- 20%, yog‘li ko‘mirlar -40%, kokslanadigan ko‘mirlar -40%. Turli ko‘mirlarni ishlatish xomashyo bazasini kengaytirish va sifatli koks, smola, xom benzol va koks gazini olishga imkon beradi.

KOKSLASHNING MAHSULOTLARI 1. Koks-qattiq, qopa-qo‘ng‘ir, g‘ovakli mahsulot. 1 t shixtadan 650-750 kg koks olinadi. Koks asosan metallurgiyada, undan tashqari gazlashda, kalsiy karbid, elektrodlar ishlab chiqarishda va kimyoviy sanoatda reagent va yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Metallurgiyada ishlatilishi sababli u yuqori mexanik mustahkamlikka ega bo‘lishi kerak. Uning issiqlik berish qobiliyati 31400-33500 kJg‘kg bo‘lishi kerak. Koksning ko‘rsatkichlari-yonuvchanligi va reaksion qobiliyati (yaxshi qaytaruvchi). Koksdagi oltingugurt miqdori 1,2-1,7%, kul-10-11%. 2. Koks gazi-1t quruq ko‘mirdan 310-340 m3 hajmda hosil bo‘ladi. Uning tarkibi temperaturaga bog‘liq. Kokslash kameradan to‘g‘ri koks gazi-gaz moddalarning aralashmasi (smola, toshko‘mir va xombenzol bug‘lari) chiqadi. Undan shu moddalar ajratilib olingandan so‘ng teskari koks gazi hosil bo‘ladi,bu esa kimyoviy sintezlar uchun xomashyo, sanoat yonilg‘isi sifatida koks, po‘lat qo‘yish pechlarini qizdirish uchun ishlatiladi. 3. Toshkumir smolasi-qovushqoq, qora-qo‘ng‘ir, maxsus hidli, 300 ta turli moddalardan iborat bo‘lgan suyuqlik. Uning tarkibida benzol, toluol, fenol, ksilol, naftalin, antratsen, fenantren, piridin va h.k bo‘ladi. Undan buyoqlar, farmatsevtika preparatlari, plastmassalar, kimyoviy tolalar-jami 200 dan ortiq mahsulotlar olinadi. 4. Xom benzol-uglerod disulfid, benzol, toluol, ksilol va boshqalardan tashkil topgan. Xom benzolning chiqishi ko‘mirning 1,1% ni tashkil qiladi. Uni haydash natijasida individual aromatik birikmalar hosil bo‘ladi. Ayni xombenzol va toshko‘mir smolasi kimyoviy sanoat uchun aromatik uglevodorodlarning manbai hisoblanadi. 5. Smola ustidagi suv-ammiak va ammoniy tuzlarining kuchsiz eritmasi (fenol, piridin asoslari ham oz miqdorda bo‘ladi). Smola ustidagi suvdan ammiak olinadi va koks gazining ammiaki bilan ammoniy sulfat va konsentrlangan ammiak suvi olish uchun ishlatiladi.

KOKS PECHI VA UNING ISHLASHI Kokslash yuqori temperaturada boradigan kimyoviy jarayon. Reaksiyalar oldin qattiq fazada so‘ng temperatura oshishi bilan gaz va bug‘ mahsulotlari hosil bo‘lishi bilan boradi. Koks pechlarida issiqlik ko‘mirga devor orqali beriladi. Koks batareyasi 61-69 ta parallel joylashgan kameralardan iborat bo‘lib, ularning ichi olovbardosh g‘ishtlardan ishlangan. Har bir kameraning olinadigan old va orqa eshigi bor. Kamera eni 410 mm, batareya uzunligi 14 m. Kamerada ko‘mir qabul qilish uchun lyuklar mavjud bo‘lib, ular kokslash paytida berkiladi. Isituvchi sifatida tutun gazlari ishlatiladi. Koks kamerasi-davriy reaktor. Kameraga issiqlik berilganda, dastlab devor yonidagi ko‘mir qatlami koksga aylanadi. Uning yonidagi qatlamda yarimkoks, keyingi qatlamda plastik massa va kameraning o‘rta qismida ko‘mir shixtaning o‘zi o‘zgarmagan holda bo‘ladi. Vaqt o‘tgan sari koks qatlami yarimkoksga issiqlikni yaxshi o‘tkazadi va yarim koks koksga aylanadi, plastik massa esa yarimkoksga, o‘zgarmagan shixta plastik massaga aylanadi. Kamera ichidagi shixta butunlay koksga aylanishi uchun 13 soat vaqt kerak. Kameralar uchun umumiy moslamalar-yuklovchi vagon, eshik ochadigan moslamalar, koks itargichlar, sovutuvchi minoralar va regeneratorlar ishlab turadi. KOKSLASH MAHSULOTLARINI AJRATISH Eng avval koks gazini qayta ishlaydilar. Undan smola, suv, ammiak, xom benzol va vodorod sulfid ajratilib olinadi. Keyin smola ustidagi suv, toshko‘mir smolasi va xom benzol ajratilib, individual moddalar olinadi. To‘g‘ri koksgazi-gaz va bug‘ moddalarning murakab aralashmasi. 1м 3 koks gazida vodorod, metan, etilen, uglerod (II) oksid, uglerod (IV) oksid, azot, 80-130 gr smola, 8-13 gr ammiak, 30 - 40 g benzol uglevodorodlari, 6—125 g vodorod sulfid, 0,5-1,5 g vodorod sianid, suv bug‘i va qattiq zarralar bor. Koks gazini qayta ishlash (chizmasi albomda) gaz tutkichlarda boshlanadi, bu asbobga sovuq smola ustidagi

suv purkab beriladi va gaz 80°С gacha soviydi. Undan qisman toshko‘mir smolasi kondensatlanadi. Gaztutkichdan ko‘mir zarralari ham chiqariladi. Smolani kondensatlash uchun gaz 20-30°С gacha sovutiladi. Gaz sovuganda smola va smola ustidagi suv sovutkichlardan oqizilib ajratib olinadi. Smolaning bir qismi tumanga aylanganligi sababli uni elektrofil’trlarda tutib olinadi. Pechlardan gazlarni so‘rib uzatish uchun eksgauster (turbogazpuflagich) ishlatiladi. Chiqqan ammiak sulfat kislotali saturatorda yig‘ilib ammoniy sulfat hosil qiladi, piridin asoslari piridin sulfatga aylanadi. Ammiakdan tozalangan koks gazi xom benzolni yig‘ib olishga yuboriladi. Xombenzol 20-25°С skrubberlarda yutuvchi moylarga absorbsiyalanadi va gazdan naftalin, va sulfat kislotaning tomchilari yuvilib ketadi. Xom benzoldan ozod bo‘lgan koks gazi (teskari koks gazi) vodorod sulfid va oltingugurt tutgan birikmalardan tozalanib xaridorga yuboriladi. Yutuvchi moyning xom benzolli eritmasi distilyatsion minoraga yuborilib, undan xom benzol (benzol 59,5-78,3%, naftalin 5-10%, fenantren 4 - 6%) ajratilib olinadi. Teskari koks gazining tarkibi (% hisobida): vodorod 54-59, metan 23-28, uglerod (II) oksid 5,0-7,0, og‘ir uglevodorodlar 2-3, azot 3,0-5,0, uglerod (IV) oksid 1,5- 2,5, kislorod 0,3-0,8. Koks gazining issiqlik berish qobiliyati 16700-17200 kJg‘m 3 . YOQILG‘ILARNI QAYTA ISHLASH Suyuq yoqilg‘ilarga neft va uning qayta ishlash natijasida olinadigan cyyuq mahsulotlar kiradi. Neftni qayta ishlash qadimdan ma’lum bo‘lib, 1885 yilgacha undan faqat yoritish uchun kerosin olinib, qoldig‘i qozon yoqilg‘isi sifatida ishlatilgan. Asrimiznig boshida avtomobil va aviatsiya sanoatining rivojlanishi ko‘p miqdorda benzin va kerosin talab qildi va neftni chuqur qayta ishlash sanoati- neft kimyo sanoati rivojlanishi boshlandi. Neftni qayta ishlash natijasida quyidagi mahsulotlar olinadi: suyuq va gaz yonilg‘ilar, yoritish uchun kerosinlar, surkov moylari, qattiq va yarim qattiq uglevodorodlar: parafin, vazelin va h.k. neft bitumlari, kislotalari va ularning hosilalari, sulfo-va to‘yingan karbon kislotalar, individual uglevodorodlar -etilen, propilen, metan, benzol, toluol, ksilol va h.k.

Benzinlar quyidagi talablarga javob berishi kerak: aniq fraksion tarkibiga ega bo‘lishi, kimyoviy mustahkamligi, asboblarni korroziyalamaydigan. Benzinlar tarkibi 200°S gacha qaynaydigan uglevodorodlardan iborat. Benzinning sifati uning detonatsion mustahkamligidadir va u oktan soni bilan belgilanadi. Benzinning oktan sonini aniqlashda uning detonatsion mustahkamligi ichki yonuv dvigatelida siqilgan izooktan va n- geptan aralashmasining detonatsion mustahkamligi bilan taqqoslab olinadi. Izooktan detonatsiyaga moyil emas, uning oktan soni 100, n —geptan esa juda moyil va uning oktan soni 0 deb qabul qilingan. Masalan, agar benzinning detonatsion mustahkamligi 76% izooktan va 24% n- geptan aralashmasining detonatsion mustahkamligiga teng bo‘lsa, demak uning oktan soni 76 ga teng. Benzinlarning yuqori oktan navlarini yaratish uchun ular tarkibidagi uglevodorodlarni izomerlash va aromatlash kerak. Antidetonatorlar- turtetil-qo‘rqoshin (etil suyuqligi 1kg benzinga 4ml suyuqlik qo‘shiladi), benzinning oktan sonini 70 dan 89 gacha oshiradi. Traktor yonilg‘isi-kerosin bo‘lib, uning oktan soni 40 dan kam bo‘lmasligi kerak. Dizel yonilg‘isi-kerosin, gazoyl, solyar distillyati (t қайн ═200 - 350°С). Kerosin sifati setan soni bilan belgilanadi. Setan soni kerosinni dvigatel silindrida to‘la yonish qobiliyatini ko‘rsatadi. Setan soni dizel yoqilgisini setan (setan soni 100) vа  - metilnaftalin (setan soni 0) dan iborat bo‘lgan etalon aralashmaning ko‘rsatkichlari bilan solishtirib topiladi. Qozon moylari-mazut va neft qoldiqlari parovoz, paroxod, issiqlik elektrostansiyalar, sanoat pechlarida benzin va boshqa motor yonilg‘ilar olish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi. Surkov moylari-mashina moyi, avtotraktor moylari, turbina, kompressor moylari, maxsus moylar. NEFTNI QAYTA ISHLASH Neftni qayta ishlash ychyn uni tayyorlaydilar. Bunda xom neft erigan gazlar, tuzlar mexanik aralashmalar (qum, gil) dan tozalanadi. Buning uchun neft trap

nomli apparatlardan o‘tkaziladi, gazlari chiqariladi, issiq suv bilan yuvilib esa tuzlari eritiladi va suv bilan chiqib ketadi. Neftni uzoq vaqt tindirib yoki deemulgatorlar yordamida suvdan ajratadilar. Neftni qayta ishlash uchun fizikaviy va kimyoviy usullar qo‘llaniladi. Fizikaviy usullar (to‘g‘ri haydash) neft komponentlarining xossalariga-qaynash, krisstallanish temperaturasiga, eruvchanligiga asoslangan. Kimyoviy usullar (kreking) temperatura, bosim, katalizatorlar ta’sirida boradigan chuqur kimyoviy destruktiv o‘zgarishlarga asoslangan. Neftdan olinadigan fraksiyalar (distillyatlar) . distillyat Ajratib olish temperaturasi, °S Chiqishi, neft massasisa nisbatan (%) benzin 170 gacha 14,5 ligroin 160-200 7,5 kerosin 200-300 18,0 gazoyl 300 - 350 5,0 Mazut-qoldiq 55,0 Har bir fraksiya yana tor temperatura oralig‘ida haydalishi mumkin (distillyatlarning turli navlari olinadi). Neft atmosfera bosimida nayli pechlarda haydaladi (chizma albomda). Neft nasos yordamida issiqlik almashinuv apparatidan o‘tkaziladi va u yerdagi distilyatlardan issiqlikni o‘ziga olib 170- 175° С gacha isiyda va nayli pechga kiradi. Bu yerda 300 -350° С da bug‘-suyuq holatda rektifikatsion minoraning pastki qismiga uzatiladi. Bosim pasayishi tufayli fraksiyalar uchib, suyuq qoldiq - mazutdan ajraydi. Bug‘lar yuqoriga yo‘nalib, rektifikatsiyalanadi. Distillyatlar kolonna buyi kondensatlanib, bug‘latuvchi minoralarda yanada bir-biridan ajraladi. Minoraning yuqori qismidan benzin bug‘lari chiqib sovutkichda suyuq benzinga aylanadi. Neftni to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydashda hosil bo‘lgan benzinlarning oktan soni 50-78. Etil suyuqligi qo‘shilgan benzinlarning oktan soni 87-95. Benzindan tashqari ligroin, kerosin, gazoyl va mazut olinadi. Neft va neft mahsulotlarini qayta ishlashda yuqori temperaturali kimyoviy usullar o‘z ichiga destruksiya jarayonlarini oladi va xomashyo

krekinglanadi, ya’ni kichik molekulalirga parchalanadi Riforming-past oktan sonli benzinlarning krekingi bo‘lib, karbyurator yoqilg‘isining oktan soninioshirish, yoki organik sintezi uchun uglevodorodlarni olishda qo‘llaniladi. Termik (470- 540° С ), katalitik krekingda (450 – 520 о С , katalizator alyumosilikatlar) tarmoqlangan uglevodorodlar hosil bo‘ladi va benzinlarning oktan sonini oshirishda ishlatiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1. Мухленов И . П . Практикум по обќей химической технологии . М:Вўсшая школа, 1973. 2. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 3. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 4. Позин М.Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неоргонические вешеств. Л.: Химия 1980. 5. Позин М.Е. Технология минералнœх удобрений и солей. М.: Госхимиздат 1957. 6. Позин М.Е. Технология минералнœх солей. М.: Госхимиздат 1961. 7. Мухленов И.П. Практикум по общей химической технологии. М:Высшая школа, 1973. 8. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 9. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 10. Амелин А.Г. Производство серной кислотœ.М.Л. химия.1967. 11. Вольфкович С.И. Общая химическая технология М.Л.Госхимиздательство. 1963. 12. Фейхсфель В.О. Рубан В.Л. Лабораторный практикум по технологии основного органического синтеза М:Л. Химия. 1966. 13. Ю. М. Бутт, В.В. Тимашев и другие «Практикум по химической технологии вяжуќих материалов»

Похожие

Neftni destruktiv qayta ishlash jarayoni

Neft kimyosi va neftni qayta ishlash

Oqova suvni birlamchi va ikkilamchi qayta ishlash

Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari

Tabiiy gazni chuqur qayta ishlash bilan individual gaz komponentlarini ajratib olish