Tabiiy gazni chuqur qayta ishlash bilan individual gaz komponentlarini ajratib olish - Химия - Рефераты

Tabiiy gazni chuqur qayta ishlash bilan individual gaz komponentlarini ajratib olish

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

107 KB

Tabiiy gazni chuqur qayta ishlash bilan individual gaz komponentlarini ajratib olish Reja: 1. Gazkondensati tarkibidan individual gaz komponentlarini ajratib olish; 2. Gazokondensatning fizik-kimyoviy xossalari;

Organik birikmalarni ishlab chiqarish qadimdan boshlangan, ammo u uzoq yillar davomida tabiiy materiallar tarkibidagi mahsulotlarni (qand-shakar, skipidar, o`simlik va hayvon moy va yog`lari va boshqalar) ajratib olishga asoslangan yoki murakkab tabiiy mahsulotlarni oddiy moddalarga (oziq-ovqat mahsulotlarini spirt va sirka, yog`larni sovun va gliseringacha) parchalashga asoslangan edi. XIX asrning o ` rtalariga kelib organik kimyo taraqqiyotida yirik muvaffaqiyatlar qo ` lga kiritildi . A . M . Butlerovning organik moddalarning tuzilish nazariyasi yaratildi , fizikaviy kimyoviy va texnik fanlarning yutuqlari , toshko ` mirni kokslashdan hosil bo ` luvchi qo ` shimcha mahsulotlarga asoslangan xom ashyo bazasini yaratilishi va boshqalar , organik sintezning paydo bo ` lishiga , ya ` ni oddiy moddlardan murakkab moddalarni olishga olib keldi . Organik kimyoning dastlabki Bunday almashinish jarayonida yangi neft kimyo sintezi deb ataluvchi termin paydo bo`ldi. Bu sintezning yangi xom ashyo bazasiga asoslanganligini ko`rsatadi xolos, biror mahsulotni qanday xom ashyodan (toshko`mir xom ashyosidan yoki neft xom ashyosidan) foydalanib sintezlanishidan qat`iy nazar ularni ishlab chiqarishda prinsipial farq bo`lmaydi. Organik sintez sanoati xom ashyo sifatida: galogenlar va ularning birikmalaridan, kislotalar, oksidlar, ishqorlar, ammiak, vodorod, suv, havo va boshqalardan foydalaniladi. Bu moddalar organik mahsulotlariga turli atomlar va guruhlarni kiritish uchun, bir moddani bir qancha boshqa moddalarga aylantirish uchun, individual moddalarni ajratib olish va tozalash uchun foydalaniladi. Organik sintez o`z taraqqiyotining boshlang`ich etaplarida oxirgi asosiy mahsulot bilan oraliq yarim mahsulotlar (alkenlar, galogenli hosilalar, spirtlar, aldegidlar, ketonlar, fenollar, aminlar va boshqalar) ishlab chiqarishni qo`shib olib bordi. Keyinchalik organik sintezdan bir qancha o`ziga xos ishlab chiqarishlar: plastmassalar, sintetik kauchuklar, kimyoviy tolalar, bo`yoqlar, dori-darmonlar texnologiyalari ajralib chiqdi. Xozirgi zamon organik sintez sanoati ikki muxim maqsadga qaratilgan. 1) keng ko ` lamli ishlab chiqarish , bunda ( o ` n va yuz ming tonnalab ishlab chiqariladi ) sanoatning boshqa tarmoqlari uchun yarim mahsulotlar ( masalan ,

yuqori molekulali birikmalar uchun monomerlar ) ishlab chihariladi . 2) bir qancha tayyor mahsulot ( yuvish vositalari , kimyoviy zaharli birikmalar , erituvchilar va boshqalar ) ishlab chiharish . Bugungi kunda organik sintez mahsulotlaridan u yoki bu darajada foydalanmaydigan xalq xo ` j aligining biror tarmoqi yo ` q . Organik sintez sanoatidagi taraqqiyot ma ` lum darajada yangi reaksiyalarni kashf etilishi va uni ishlab chiqarishga tadbiq etilishiga bog ` liq . Ko`pincha prinsipial yangi reaksiya organik kimyodan yangi davrni boshlab beradi. Masalan, 1928 yilda 1-4 holatda bog`langan dien sistemalariga ikkilamchi va uchlamchi bog`lanish (dienofillar) tutgan moddalarning birikib olti a`zoli sikllar hosil qiladigan dien sintezi reaksiyasi (O. Dils va, K. Alder) ochilgan edi. Bu reaksiya turli–tuman siklik birikmalardan tortib to murakkab polisiklik sistemalar, masalan, steroid va so`ngra geterosiklik sistemalar kabi ko`pincha yangi sintetik moddalar olishning asosi bo`lib qoldi. Vittig reaksiyasi olefinlar sintez qilishning yangi usulini asosi bo`lib qoldi. Ular esa ko`pgina mahsulotlar ishlab chiqarish uchun ajoyib xom ashyo xisoblanadi. Fazalararo katalizdan foydalanish organik sintez taraqqiyotida yangi bosqich bo`ldi, bunda reaksion aralashmaga maxsus moddalar-fazalararo ko`chiradigan katalizatorlar (ammoniyli, fosfo-niyli tuzlar, kraun-efirlar) qo`shiladi. Bu moddalar, masalan, anionlarni suvli yoki qattiq fazada organik fazaga ko`chirishga yordam beradi, u erda bular reaksiyaga kirishadi. Fazalararo katalizatorlar samara beradigan reaksiyalar soni juda ko`p va ular karbonionlar ishtirokidagi (Klyayzen, Mixael, Vittig, Xorner va boshqalarning reaksiyalari, S–

alkillash, birikish reaksiyasi va boshqalar) barcha reaksiyalarni o`z ichiga oladi. Fazalararo katalizning oksidlanish reaksiyalarida qo`llanilishi istiqbolli hisoblanadi, bunda organik modda suvda oksidlovchi esa organik erituvchida erimaydi. Masalan, benzolda erimaydigan kaliy permanganat oz miqdorda kraun- efir qo`shilganda tarkibida MnO – 4 ioni bo`lgan kuchli oksidlovchi bo`lib xizmat qiladigan malinali benzol deb ataluvchi moddani hosil qiladi. Ayniqsa, element organik birikmalarning (1926 yilda borazol, 1963 yilda karboron va uning analoglari 600 0 S gacha issiqlikka chidamli, silikonlar, silikonli kauchuk –60 dan +200 0 S gacha chidamli, fosfororganik birikmalar, ftoroorganik birikmalar, masalan, teflon 400 0 S gacha issiqlikka chidamli) sintezlanishi organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarishga keng yo`l ochib berdi. Organik sintezga, chiqaradigan mahsulot turlarining (assortimenti-ni) to`xtovsiz kengaytira borish va yangilab borish bilan dinamik rivojlanib, o`sib borish xarakterlidir, ya`ni yangi qurilmalar va jarayonlarni, mukammal texnologiyani ishlab chikarishga kiritish, avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirishning samaradorligi yuqori bo`lgan vositalari bilan ishlab chiqarishni jixozlash va shu kabilar. Organik sintez sanoatning yakin kelajadagi vazifasi bu ishlab chikarishning energiyaga bulgan talabini kamaytirish. Atrof muhitga zararli ta`sirini kamaytirish maqsadida xomashyoni qayta ishlashning samaradorligini oshirish va chiqindi miqdorini kamaytirishdan iboratdir. Organik sintez mahsulotlarini sanoat miqiyosida ishlab chiqirish uchun xar xil reaksiyalardan: galogenlash, sulfolash, nitrolash, oksidlanish– kaytarilish gidrogenlash va digedrogenlash gidratlash va degidratlash, siklizisiyalash, izomerizasiyalash, kondensatlanish, polemerlanish: eterifikasiya alkillash va boshkalardan keng foydalaniladi. Bunda oddiy moddalardan ancha murrakab bulgan moddalar olinadi (uglerod zanjiri uzaytiriladi). Ba`zi xollarda dastlabki modda molekulasida uglerod sonini uzgartirmay, uning tuzilishini va reaksion qobiliyatini o`zgartirishga muvaffak bo`linadi yoki dastlabki moddaning uglerod zanjirini parchalab yangi mahsulotlar olinadi. Ko`pchilik organik reaksiyalar

kinetik sohada ya`ni kinetikasi o`zgarishiga bog`liq boradi va reaksiyaning umumiy tezligi, reaksiyaning tezlik tenglamasi bilan aniqlanadi. Jarayonning harakatlantiruvchi kuchi qC reaksiya tartibini ko`rsatuvchi kinetik tenglamaga asosan, reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentrasiyalari ko`paytmasiga teng. Tezlik konstantasi esa Arrenius tenglamasiga bo`y so`nadi. Organik sintez jarayonida bir vaqtning o`zida bir qancha parallel va ketma-ket reaksiyalar boradi. Ketma-ket reaksiyalarda ko`pchilik hollarda ulardan biri jarayon tezligini belgilaydi. Jarayonning umumiy tezlik kontantasi K elementar reaksiyalar tezligining murakkab funksiyalari bilan ifodalanishi mumkin. Maqsadli mahsulot bo`yicha (olinishi maqsad qilib qo`yilgan mahsulot) jarayonning selektivligi, asosiy va qo`shimcha reaksiyalar tezlik konstantalarining nisbatlari bilan aniqlanadi. SHu sababli organik sintez jarayoni intensivlashtirish uchun faqat asosiy reaksiyani tezlashtiradigan yoki ketma-ket boruvchi reaktivlarning me`yorli bosqichlarini tezlashtiruvchi selektiv katalizatorlardan foydalani-ladi. Organik sintezda kimyoviy-texnologik jarayonlarni intensiv-lash usullarini qo`llashda ko`pchilik hollarda dastlabki, oxirgi yoki oraliq birikmalarini barqarorlashtirish bilan chegaralanadi, chunki ular termik parchalanadilar yoki qo`shimcha mahsulotlarga aylanib qoladi. Bunday xollarda jarayonning tezlik konstantasini oshirish uchun katalizator bilan bir qatorda turli ion yoki radikal xarakterdagi, fotosintez, radiasion nurlantirish, lazerli nurlantirish, elektrosintez kabi turli inisiatorlardan foydalaniladi. Masalan, ko`pgina monomerlarni polimerlash uchun turli xildagi peroksidlardan foydalaniladi, yuvish vositasining tarkibiy qismlaridan birini olish uchun ultrabinafsha nurlar bilan nurlantirib, sulfoxlorlanadi, polimerlarni «tikish» va kauchukni vulkanlashda radiasion nurlan- tirishdan foydalaniladi. Organik sintez sanoatning muhim ahamiyatlaridan biri yaqin yillar ichida sovun, olif, surkov moylari, spirt kabi o`nlab mahsulotlar ishlab chiqarish uchun

katta miqdorda oziq-ovqat mahsulotlari ishlatilishiga chek qo`yish, ya`ni bu maqsad uchun oziq-ovqat mahsulotlarini nozik mahsulotlarga aylantirishdan iboratdir. Xozirgi zamon organik sintez sanoati korxonalari xar turli texnologik sexlarning birlashtirilgan kompleksidan iboratdir. U nafaqat maqsadli mahsulotlar ishlab chiqaradi, balki ko`pgina qo`shimcha mahsulotlarni ushlab qolish va qayta ishlash qurilmalarini ham o`z ichiga oladi. Organik sintez o`z taraqqiyotining boshlang`ich etaplarida oxirgi asosiy mahsulot bilan oraliq yarim mahsulotlar (alkenlar, gelogenli hosilalar, spirtlar, aldegidlar, ketonlar, fenollar, aminlar va boshqalar) ishlab chiqarishni qo`shib olib bordi. Keyinchalik organik sintezdan bir qancha o`ziga xos ishlab chiqarishlar: plastmassalar, sintetik kauchuklar, kimyoviy tolalar, bo`yoqlar, dori–darmonlar texnologiyalari ajralib chiqdi. Gazkondensati tarkibidan individual gaz komponentlarini ajratib olish. Gaz kondensati. Gaz konlaridan olingan gaz yonilg`ilari tarkibida ko`pincha uglevodorodlarning ancha og`ir fraksiyalari mavjud bo`ladi, ular gaz bosimi ortganda va harorati pasayganda oson suyuqlanadi. Gaz kondensatlari deb atalmish ushbu fraksiyalar neftdan olinadigan standart suyuq yonilg`ilar o`rnida, mazkur yonilg`ilar kamyob bo`lganda yoki iqtisodiy muloxazalarga ko`ra ishlatilishi mumkin. O`rta Osiyo gaz konlaridan olinadigan 1m 3 gazning tarkibidan 15—170 sm 3 suyuq gaz kondensatlari olinadi. Albatta, gaz kondensatlarini IYODlarni deyarli qayta o`zgartirmagan holda qo`llash maqsadga muvofiq, bo`ladi. Gaz kondensatlarini qo`llash dvigatelning texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini suyuq yonilg`ilarga nisbatan pasaytirmasligi lozim. Gaz kondensatlarining muhim tomoni ishlab chiqarishning arzonligi, saqlaganda xossalarining o`zgarmasligi, xususiyatlari va tarkibining doimiyligidadir. O`rta Osiyo mazkur yonilg`ilarni eng ko`p etkazib beradigan mintaqa bo`lib, nafaqat o`z talablarini, balki Ural, Qozog`iston va Markaziy xududlarni ham ta`minlaydi. Turli konlardan olinadigan gaz kondensatlarining tarkibida uchqun bilan yondiriladigan IYOD talablariga

javob beradigan engil gaz kondensatlari va dizellarda qo`llash mumkin bo`lgan og`ir gaz kondensatlari mavjud bo`ladi. O`rta Osiyo regioniga mansub bo`lgan bu ikki turkum gaz kondensatlarining ba`zi bir xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. Har ikki turkum uchun umumiy jihatlar shuki, gaz kondensatlari tarkibida cheksiz birikmalar mavjud emas va ular aromatik, naften hamda parafinli uglevodorodlardan tarkib topgan. Engil gaz kondensatlari Muborak, Gazli, Uchqir va boshqa konlardan olinadi. Ular benzinlarga nisbatan past haroratda qaynay boshlaydi, bu o`z navbatida IYOD ta`minlash tizimida bo`r tiqinlari paydo bo`lishiga moyillikni kuchaytiradi. Biroq maxsus tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, zamonaviy IYODlarning ta`minlash tizimida bo`r tiqinlari hosil bo`ladigan harorat mashinalarning O`rta Osiyo sharoitlarida ishlaganida yuzaga keluvchi odatdagi qiymatdan biroz yuqori bo`lar ekan. Gaz kondensatlari uncha yuqori bo`lmagan antidetonasion xususiyatlarga ega bo`lib, ularning oktan soni 54—58 oralig`ida bo`ladi. Birok, TES qo`shish xisobiga gaz kondensatlarining oktan sonini o`rta sifatli benzinlarnikiga tenglashtirish mumkin. Gaz kondensatlarini yuqori oktanli benzinlar bilan aralashtirib, ularning detonasiyaga chidamliligini zamonaviy IYODlar talab qilinadigan darajagacha oshirish mumkin. Bu holda gaz kondensatlaridan foydalanish sof benzinga bo`lgan talabni 50—60 % kamaytiradi.

Gaz kondensatlarining qovushoqligi benzinlarnikiga yaqin bo`lganligi uchun IYOD ta`minlash tizimini konstruktiv jihatdan o`zgartirish talab qilinadi. Maxsus tajribalar engil gaz kondensatlarining etarli darajada barqaror ekanligini hamda ularni saqlash paytida isroflar (bug`laanish tufayli) yuqori emasligini ko`rsatdi. Og`ir gaz kondensatlari Respublikamizning qator gaz konlaridan olinadi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, ularda dizel yonilg`isiga qaraganda engil fraksiyalari ko`proq ekan. Bu jihat dizelning ishga tushish xususiyatlarini yaxshilashi va o`z- o`zidan alangalanishigacha bo`lgan davrda yonish kamerasida bug`lanishni jadallashtirishga olib kelishi kerak. SHu bilan birga, smolali qoldiqlar, ishlatilgan gazlarda tutun hosil qiladigan og`ir fraksiyalar miqdori mazkur gaz kondensatlarida standart yonilg`iga qaraganda sezilarli darajada kam bo`ladi va u dizel xususiyatlariga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ko`pgina gaz kondensatlarining setan soni 40—65 oralig`ida, ya`ni dizel yonilg`inikiga teng yoki biroz yuqori bo`ladi. Bu jihat odatdagidek rostlashlarda IYOD-ning ancha ravon ishlashini ta`minlaydi. Gaz kondensatlarining zichligi va qovushoqligi, odatda, dizel yonilg`isinikidan kam bo`la- di, bu esa dizel yonilg`isiga mo`ljallangan yonilg`i tizimidagi sikl davomida beriladigan yonilg`i miqdorining biroz kamayishiga va purkash bosimining pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar dizel ko`rsatkichlari andoza yonilg`ilarda ishlagandagi ko`rsatkichlardan sezilarli darajada yomonlashadigan bo`lsa, gaz kondensatlarining qovushoqligini maxsus quyuqlashtirgichlar, masalan, poliizobutilen yoki dizel yonilg`isi qo`shib oshirish mumkin. Natijada standart yonilg`iga bo`lgan talab 40—50 % kamayadi. Qator gaz konlaridan olinadigan gaz kondensatlari tarkibida eng zararli modda — oltingugurt bo`ladi. Ba`zi hollarda ularning miqdori 3 % gacha etadi va bu gaz kondensatlarini IYODlari uchun yonilg`i sifatida ishlatishni cheklab qo`yadi. Gaz kondensatlari tarkibidagi oltingugurtni kamaytirish uchun maxsus texnologiya qo`llash talab etiladi, bu esa gaz kondensatlari ishlab chiqarishni qimmatlashtiradi. Biroq, O`rta Osiyo regionida ishlab chiqariladigan gaz kondensatlarining tannarxi IYODlarida qo`llaniladigan standart yonilg`ilarnikidan bir necha marta arzonga tushadi. CHunki gaz kondensatlaridan gaz konlari

yaqinidagi tuman-larda foydalaniladi, shuning uchun tashib keltirishga sarflanadigan xarajatlar standart yonilg`ilarnikiga nisbatan kam bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Tabiiy gazni qayta ishlashga tayyorlash

Neft va tabiiy gazni qayta ishlashda hosil bо‘ladigan monomerlar

Tuxum albuminini tuz bilan cho’ktirish orqali ajratib olish.

Tabiiy gazni zararli qo’shimchalardan tozalash

Tabiiy gazni nordon komponenetlarini alkanolaminlar bilan absorbsiya usulida tozalash