Uglerod va kremniy - Химия - Рефераты

Uglerod va kremniy

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

77.5029296875 KB

Uglerod va kremniy Reja: 1.IV-A guruhcha elementlariga umumiy tavsifnoma.Uglerodning tabiatda tarqalishi 2.Uglerodning kimyoviy hossalari. Karbonat kislota tuzlari 3. Kremniyni tabiatda tarqalishi, olinishi va hossalari 4. Uglerod va kremniy birikmalarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Uglerodning kimyoviy xossalarini o’ziga xosligi, muhim biogen element sifatida namoyon etadi. Uning birikmalari 10 milliondan ortib ketdi. Kremniyning birikmalari esa yer qobig’i va tuproqda ko’p miqdorda uchrashi bilan tavsiflanadi. 1.IV-A guruhcha elementlariga umumiy tavsifnoma.Uglerodning tabiatda tarqalishi IV-A guruhcha elementlariga C, Si, Ge, Sn, Pb kiradi. Bular p elementlardir. Bu elementlarning tashqi pog’onasida qo’zg’atilmagan holatda ns 2 · np 2 elektronlar bo’ladi, shulardan p -elektronlar juftashmagan. Qo’zg’atilgan holatda ns 2 -dagi elektronlardan bittasi p -ga o’tishi natijasida s 1 p 3 konfiguratsiyaga (4ta juftlashmagan elektronlarga) ega bo’ladi. Shuning uchun bu elementlar birikmalarida –4 dan +4 gacha oksidlanish darajalarini namoyon qiladilar. Guruhchada tartib raqamining ortishi bilan atom radiusi kattalashadi, ionlanish energiyasi esa kamayib boradi, ya'ni metallmaslik hossalari susayib, metallik hossalari kuchayib boradi. Tabiiy uglerod barqaror ikki izotopdan 12 6 С (98,0%), 13 6 C(1,1) tashkil topgan. 14 6 С izotop havoning ustki qatlamlarida azotning neytronlari bilan to’qnashuvi natijasida kosmik nurlar ta'siridan hosil bo’ladi: 14 N + 01 n ↦ 11 H + 146 C (radioaktiv izotop) 7 Uglerod tabiatda erkin va birikmalar holida uchraydi. Erkin uglerodning 4ta allotropik shakl o’zgarishi α - karbin, β - karbin, grafit va olmos ko’rinishlari ma'lum. Birikmalar holida uglerod - organik moddalar, toshko’mir, tabiiy gaz, neft, havodagi karbonat angidrid, tabiiy karbonatlar ohaktosh yoki marmar CaCO 3 magnezit MgCO 3 , dolomit CaCO 3 · MgCO 3 , malaxit CuCO 3 · Cu(OH) 2 , gidrokarbonatlar Ca(HCO 3 ) 2 va Mg(HCO 3 ) 2 tarkiblarida uchraydi. Uglerod massa jihatidan yer po’stlog’ining 0,35%ni tashkil etadi. Uglerodning allotropik shakl o’zgarishlari . Uglerodning allotropik shakl o’zgarishlari olmos, garfit, α -karbin, β - karbinlar fizikaviy hossalari jihatidan bir-

biridan keskin farq qiladi, bunga sabab ularning kristall panjaralari turlicha tuzilganligidir. Olmos yorug’ni kuchli sindiruvchi, shuning uchun yaltiroq, rangsiz kristall modda. Olmos kristallarida uglerod atomlari sp 3 - gibridlangan xolatda bo’ladi. Ular o’zaro qutbsiz kovalent bog’langan. Olmosda uglerodning har qaysi atomi 4ta boshqa atom bilan qurshab olingan, bu atomlar tetraedr markazidan uning uchlari tomon yo’nalgan bo’ladi. Olmosning bu tuzilishi uning nihoyatda qattiqligini va elektr tokini umuman o’tkazmasligiga sabab bo’ladi. Zichligi ρ =3,5 g/sm 3 ga teng. Sun'iy olmos grafitni 2000 ºC haroratda va 10 7 kPa bosimda qizdirib olinadi. Olmosni havosiz joyda 1800-1850 o gacha qizdirilsa grafitga aylanadi. Grafit - ozgina metall yaltiroqligiga ega, to’q kulrang krisstall modda. Grafit krisstallarida uglerod atomlari sp 2 gibridlangan holatda bo’ladi. Ular to’g’ri oltiburchakdan tarkib topgan yassi qatlamlar bo’lib birikkan. Ularda uglerodning har bir atomi 3ta qo’shni atom bilan kovalent bog’lanish orqali bog’langan. Har qaysi atomning valent elektroni qatlamda metallardagi kabi harakatlana oladi va uglerodning bir atomidan boshqa atomiga o’tib turadi. Mana shu hossalari grafitning elektr va issiqlik o’tkazuvchanligiga va metall yaltiroqligiga sabab bo’ladi. Koks va qumdan tayyorlangan aralashma havosiz pechlarda 3000 ºC atrofida qizdirilsa sun'iy grafit hosil bo’ladi. Karbin qora rangli mayda kristall modda qattiqligi jihatidan karbin grafitdan ustun, lekin olmosdan ancha keyinda turadi. Havosiz joyda 2800 ºCga qadar qizdirilsa grafitga aylanadi. Karbin uglerodning chiziqli polimeridir. α -karbin uglerod atomlarining navbatlashib keladigan oddiy va uchlamchi bog’lanishlardan iborat: − C ≡ C − C ≡ C − C ≡ C α - karbin kislota yoki polin. β - karbin yoki polikumulen uglerod atomlari bir- biridan ikkilamchi bog’lari orqali bog’langan: − C = C = C = C = C = C− β -karbin. Uglerodning birikmalari termik parchalanganda ko’mir hosil bo’ladi. Ko’mirning eng muhim navlari koks, pista ko’mir va qurim. Koks- toshko’mirning

havosiz joyda qizdirib olinadi. Pista ko’mir yog’ochni havosiz joyda qizdirilganda hosil bo’ladi. Qurum tabiiy gazni cheklangan miqdordagi havoda yondirish orqali olinadi. Uglerodning barcha allotropik shakl o’zgarishlari hech qanday erituvchida erimaydi, faqat kuchli oksidlovchilar bilan reaksiyaga kirishadi. 2.Uglerodning kimyoviy hossalari. Karbonat kislota tuzlari Uglerod odatdagi haroratda ftor bilan, qizdirilganda esa xlor bilan, yuqoriroq haroratda oltingugurt va azot bilan reaksiyaga kirishib, uglerod to’rt- ftoridni, uglerod to’rt- xloridni, uglerod sulfidni va ditsianlarni hosil qiladi: C + 2F2 = CF4 (gaz); C + 2Cl2  t ↦ CCl4 (suyuqlik); 4C + S8 = 4CS2 (suyuqlik); 2 С + N2 = C2N2 (zaharli). Ditsian H 2 , Cl 2 va ishqorlar bilan odatdagi sharoitda juda oson reaksiyaga kirishib, sianid kislota birikmalarini hosil qiladi: C 2 N 2 + H 2 → 2 HCN tsian vodorod C 2 N 2 + Cl 2 → 2ClCN xlor tsian C 2 N 2 + KOH → KCN + H 2 O +KCNO kaliy tsianat Uglerod metallar va metall oksidlari bilan reaksiyaga kirishib karbidlarni hosil qiladi: 2C + Ca ↦ CaC 2 , 4Al + 3C ↦ Al 4 C 3 CaO + C = CaC2 + CO, 2Al2O3 + 9C = Al4C3 + 6CO Uglerod kremniy bilan reaksiyaga kirishib, qattiqligi jihatidan olmosga yaqin bo’lgan korborundni hosil qiladi: C + Si=SiC. Uglerod konsentrlangan kislotalar bilan oson reaksiyaga kirishadi: С + 2H 2 SO 4 = 2SO 2 ↑ + CO 2 ↑ + 2H 2 O 3C + 4HNO 3 = 4NO ↑ + 3CO 2 ↑ + 2H 2 O Uglerodning ikkita oksidi ma'lum: 1) CO-uglerodning monooksidi yoki uglerod II-oksid, ya'ni is gazi, 2) CO 2 - uglerod dioksid yoki uglerod IV-oksid, ya'ni karbonat angidrid. Uglerod (II)-oksid rangsiz, o’ziga xos hidli zaharli, havodan yengil, suvda yomon eriydigan gazdir (t k = 81,63 ºK, t c = 68,03ºK) .

CO molekulasida uglerod va kislorod atomlarining ikkita juftlashmagan elektronlari hisobiga ikkita kovalent bog’lanish vujudga keladi. Uchinchi bog’lanish esa kislorod atomining bo’linmagan elektron jufti bilan uglerod atomining erkin orbitali hisobiga donor-akseptor mexanizmi bo’yicha hosil bo’ladi. Shuning uchun CO da uglerodni valentligi 3ga, oksidlanish darajasi esa + 2 ga teng bo’ladi: : С  O: Uglerod (II)- oksid quyidagi usullarda olinadi: 2C + O 2 = 2CO, CO 2 + C = 2CO Laboratroriya sharoitida: HCOOH  H2  SO4  ( конц  ) ↦ CO + H2O havoda uglerod (II)- oksid ko’kish alanga berib yonadi: 2CO + O 2 = 2CO 2 , Δ H 0 = - 572k Ж Yuqori bosim va haroratda uglerod (II)- oksid oltingugurt, xrom, nikel, temir bilan, yorug’lik nurida esa xlor bilan reaksiyaga kirishadi: 4CO +Ni=Ni(CO) 4 nikel karbonil 5CO +Fe = Fe(CO) 5 temir karbonil CO + Cl 2 = COCl 2 xlor karbonil yoki fosgen CO +S = COS sulfid karbonil Uglerod (II)- oksid kuchli qaytaruvchi. U ko’pchilik metallarni oksidlaridan qaytaradi: CuO + CO = Cu + CO 2 , Fe 2 O 3 + 3CO = 2Fe + 3CO 2 Fe 3 O 4 + CO = CO 2 + 3FeO, FeO + CO = CO 2 + Fe Uglerod (IV)- oksid rangsiz, mazasiz, havodan 1,5 marta og’ir gazdir. CO 2 molekulasi chiziqsimon shaklda bo’ladi: O=C=O Uglerodning kislorod bilan bog’lanishi qutbli, lekin bog’lanishlar simmetrik joylashganligi tufayli CO 2 molekulasining o’zi qutbsiz bo’ladi. CO 2 xona haroratida 6 mPa bosimda suyuqlikka aylanadi, suyuqlikning bug’lanishi natijasida

qattiq soviydi va gazning bir qismi qorsimon qattiq massaga, ya'ni “quruq muz”ga aylanadi. CO 2 organik moddalar yonganda va chiriganda hosil bo’ladi. CH 4 + 2O 2 = CO 2 + 2H 2 O, 2C 6 H 6 + 15O 2 = 12CO 2 + 6H 2 O Sanoatda ohaktoshdan olinadi, CaCO 3  1000  0  С ↦ CaO +CO 2 ↑ Laboratoriya sharoitida Kipp apparatida marmarga suyultirilgan xlorid kislota ta'sir ettirib olinadi: CaCO 3 + 2HCl = CaCl 2 + H 2 O + CO 2 ↑ CO 2 yuqori haroratlarda oksidlanish xossalarini namoyon qiladi, CO 2 + C = 2CO CO 2 + Mg = 2MgO + C Bosim ostida CO 2 ammiak bilan reaksiyaga kirishib mochevinani hosil qiladi, CO2 + 2NH3 = CO( NH2 )2 + H2O Xona haroratida 1 hajm suvda 0,88 hajm CO 2 erib, kuchsiz, beqaror karbonat kislotasini hosil qiladi: CO2 + H2O ↔ H2CO3  k1 ↦ H + + HCO3 -   k2 ↦ 2H + + CO32 - K1 = 4 * 10 - 7, K2 = 5 * 10 - 11 teng bo’ladi. Karbonat kislota ikki bosqichda dissotsilangani uchun, o’rta tuzlarkarbonatlar va nordon tuzlar gidrokarbonatlarni hosil qiladi. Ishqoriy metallar va ammoniyning karbonatlari hamda ko’pchilik gidrokarbonatlar suvda yaxshi eriydi. Bunda eritma muhiti gidroliz tufayli ishqoriy bo’ladi. Bu tuzlar ishqor eritmalariga CO 2 gazi ta'sir ettirib olinadi. Masalan: KOH + CO 2 = KHCO 3 , KHCO 3 + KOH = K 2 CO 3 + H 2 O Ca(OH ) 2 + CO 2 = CaCO 3 + H 2 O Gidrokarbonatlar va karbonatlar qizdirilganda parchalanib ketadilar: 2NaHCO 3  100  0c ↦ Na 2 CO 3 + CO 2 + H 2 O 500 0 C MgCO 3  ↦ CO 2 + MgO CaCO3  1000  0  C ↦ CaO + CO2 Karbonatlarga kuchsiz kislota-sirka kislotasi ta'sir ettirilganda ham parchalanib ketadi,

CaCO 3 + 2CH 3 COOH ↦ Ca(CH 3 COO) 2 + CO 2 ↑+ H 2 O Ohaktoshi CO 2 va H 2 O ta'siridan erib, kalsiy gidrokarbonatni hosil qiladi: CaCO 3 + H 2 O +CO 2 = Ca(HCO 3 ) 2 Kalsiy karbonat kislotali tuproqlarni ohaklashda va qurilish materiali sifatida ishlatiladi: K 2 CO 3 - kaliyli o’g’it, fotografiyada, sovun va shisha ishlab chiqarishda; CaCO 3 · MgCO 3 – magniyli mikro o’g’it sifatida; Na 2 CO 3 · 10H 2 O - soda, sovun, shisha ishlab chiqarishda, tekistil sanoatida; NaHCO 3 - choy sodasi, meditsinada va konditer sanoatida droja o’rnida ishlatiladi. 3. Kremniyni tabiatda tarqalishi, olinishi va hossalari Tabiiy kremniy barqaror uch izotopdan 1428Si(92,97%), 1429Si(4,68%), 1430Si(3,05%) tashkil topgan. Bundan tashqari sun'iy ravishda uchta radioktiv izotoplari olingan. Kremniy faqat birikmalar holida uchraydi. Kremniy kisloroddan keyin yerda eng ko’p tarqalgan elementdir. U SiO 2 yer po’stlog’ini massasini 27.6%-ni tashkil etadi. Tabiatda asosan kremniy (IV)-oksid-SiO 2 va silikat kislota tuzlari holida minerallari uchraydi. KAl 3 [Si 3 O 10 ](OH,F) 2 - slyuda, 3MgO ·4SiO 2 ·H 2 O – talk Al 2 O 3 · 2SiO 2 ·H 2 O – kaolin, 3MgO ·2SiO 2 ·2H 2 O – asbest NaAlSi 3 O 8 – albit, KAlSi 3 O 8 - ortoklaz Kremniyni ikki allotropik shakl o’zgarishi kristall va amorf kremniy ma'lum. Kristall kremniy - shishadek yaltiroq, to’q kul rang modda, zichligi 2,51 г / c м 3, tc = 14200C, tk = 23550C ga teng. Amorf kremniy qo’ng’ir tusli kukun, zichligi 2,35g/sm 3 teng. Uning faolligi kristall kremniyga –qaraganda birmuncha kattaroq. Kristal kremniy qumni yuqori haroratda koks bilan qaytarish orqali olinadi: SiO 2 + C  t ↦ Si + 2CO Toza krmemniy kaliy kremniy ftoridni alyuminiy bilan qaytarib olinadi: 3K 2 [ SiF 6 ]+ 4Al = 3Si + 2K 3 AlF 6 + 2AlF 3 qumga magniy qo’shib qizdirilsa amorf kremniy hosil bo’ladi, SiO 2 + 2Mg = 2MgO + Si

Juda toza kremniy SiCl 4 va SiH 4 dan olinadi, SiCl 4 + 2H 2 = Si + 4HCl t SiH 4  ↦ Si + 2H 2 Amorf kremniy odatdagi haroratda ftor, qizdirilganda xlor, oltingugurt, kislorod va suyuqlanmalarda metallar bilan reaksiyaga kirishadi: Si + 2F 2 = SiF 4, Si + 2Cl 2 ↦ SiCl 4 2Si + O 2 = 2SiO, Si + O 2 = SiO 2 4Si + S 8 = 4SiS 2, Si + 2Mg = Mg 2 Si Kremniy konsentrlangan nitrat va ftorid kislota aralashmasida hamda ishqorlarni suvli eritmalarida eriydi, 3Si + 4HNO 3 + 12HF = 3SiF 4 ↑+ 4NO ↑+ 8H 2 O Si + 2NaOH + H 2 O = Na 2 SiO 3 + 2H 2 ↑ Kremniy kislorod bilan ikki hil okid hosil qiladi: 1) SiO-kremniy (II)oksid, tabiatda uchramaydi, ahamiyati yo’q. 2)Kremniy (IV)-oksid, tabiatda ikki hil ko’rinishda keng tarqalgan; a) Kristal qumtuproq kvars minerali va har hil turlari (billur, xalsedon, agat, yashma, kremen) holida uchraydi. b) Amorf qumtuproq tarkibi SiO 2 · nH 2 O bo’lgan opal minerali holida bo’ladi. SiO 2 - atom panjara hosil qilib, polimerlanadi: O O O

Kremniy (IV)-oksid kislotali oksidlar qatoriga kirib, metallar, metallmaslar, asosli oksidlar, ishqorlar, tuzlar va ftorid kislota bilan turli sharoitlarda reaksiyaga kirishadi. SiO 2 +2Mg=2MgO+Si 3SiO 2 +4Al=3Si+2Al 2 O 3 SiO 2 +3C=SiC+2CO SiO 2 +2C+2Cl 2 =SiCl 4 +2CO SiO 2 +CaO=CaSiO 3 SiO 2 +K 2 O=K 2 SiO 3 SiO 2 +2KOH=K 2 SiO 3 +H 2 O SiO 2 +K 2 CO 3 =K 2 SiO 3 +CO 2 SiO 2 +4HF=SiF 4 +2H 2 O Kremniyni vodorodli birikmasi silan yoki kremniy vodorod bo’lib, magniy silitsidga xlorid kislota ta'sir ettirib olinadi: Mg 2 Si+4HCl=SiH 4 +2MgCl 2 Silan zaharli gaz bo’lib, havoda o’z-o’zidan yonib ketadi, galogenlar bilan tezda reaksiyaga kirishadi: SiH 4 +2O 2 =SiO 2 +2H 2 O ; SiH 4 +4Cl 2 =SiCl 4 +4HCl Silikat kislota va uning tuzlari . Kremniy (IV)-oksid suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. Shuning uchun silikat kislota, silikatlarga kislota ta'sir ettirib olinadi. Na2SiO3 + 2HCl = H2SiO3 + 2NaCl

Silikat kislota juda kuchsiz va beqaror bo’lib, uning umumiy formulasi 2SiO 2 · nH 2 O holida ifodalanadi. Silikat kislota kolloid va iviq cho’kma holida olinadi. Uning meta-, orto-, dimeta- va poli- shakllari mavjuddir. H 2 SiO 3 ( SiO 2 * H 2 O ) - metasilikat kislota H 4 SiO 4 ( SiO 2 * 2H 2 O ) - ortasilikat kislota H 2 Si 2 O 5 (2SiO 2 * H 2 O ) - dimetasilikat kislota Silikat kislota qizdirilganda parchalanadi: H 2 SiO 3  t ↦ H 2 O + SiO 2 Silikat kislotaning tuzlarini silikatlar deyiladi, ular kremniy (IV)oksidni suyuqlantirib, ishqorlar yoki natriy va kaliy karbonatlar qo’shib olinadi. Olingan silikatlar shishasimon massa holida bo’ladi: 2NaOH + SiO 2 = Na 2 SiO 3 + H 2 O 2KOH + SiO 2 = K 2 SiO 3 + H 2 O K2CO3 + SiO2 = K2SiO3 + CO2 ↑ Na 2 SiO 3 va K 2 SiO 3 suvda yaxshi erigani uchun eruvchan shisha deyiladi. Oddiy shishanig formulasi Na 2 O · CaO · 6SiO 2 dan iborat. U soda, ohaktosh va qum aralashmasini maxsus pechlarda suyuqlantirib olinadi: Na 2 CO 3 + CaCO 3 + 6SiO 2 = Na 2 O * CaO * 6SiO 2 + 2CO 2 ↑ Soda o’rniga ko’mir va natriy sulfat aralashmasidan ham shisha hosil bo’ladi: Na 2 SO 4 + C + CaCO 3 + 6SiO 2 = Na 2 O * CaO * 6SiO 2 + CO 2 ↑ + CO ↑ + SO 2 ↑ 4. Uglerod va kremniy birikmalarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati Tuproqni tuzilishini va gumus holatini saqlash uchun organik o’g’itlarning hamma turlari tuproqqa qo’shiladi. Yashil o’simliklar quyosh nurlari ta'sirida havodan (miqdori 0,03%) CO 2 ni olishi natijasida organik moddalarni hosil qilib, havoga kislorod chiqaradi. O’simlik xlorofill donalarining quyosh nurini yutishi natijasida CO 2 suv bilan reaksiyaga kirishib glyukoza va kraxmalni hosil qiladi. Bu jarayon fotosintez deyiladi. Uglerod fotosintez jarayoni tufayli tabiatda aylanadi.

Kislotali tuproqlarga CaCO 3 yoki CaCO 3 · MgCO 3 solib tuproqning kislotaligi yoqotiladi. Sho’rhok va sho’rtob tuproqlarning ishqoriyligini CaSO 4 · 2H 2 O solib yoqotiladi. Yoqilg’ining hamma turlari, ya'ni uglerodning birikmalari ko’mir, torf, neft mahsulotlari qishloq xo’jalik energetikasida ishlatiladi. Ko’pchilik pestitsid va uglerod asosida olingan polimer moddalar qishloq xo’jaligida keng ko’lamda ishlatilmoqda. Kremniy mikroelement hisoblanadi. U o’simliklar biomassasi tarkibiga (18- 20%) kiradi. O’simlik tuproqdagi fosfatlarni, tuproqqa eruvchan silikatlar qo’shilganda a'lo darajada o’zlashtirdi. O’simlik poyasida kremniyning yetarli darajada bo’lishi, uning poyasini mustahkamligini oshiradi. Yosh hayvonlarni o’sish davrida, ya'ni suyak skeletini yaxshi o’sishi uchun kremniy berilishi kerak. Qum, slikatlar va alyumosilikatlar tuproq minerallarining asosini tashkil etadi. Silikatlar va alyumosilikatlar tuproq eritmalarida sekin boradigan almashinish reaksiyalarida ishtirok etadilar. So’nggi yillarda xalq xo’jaligini ko’p tarmoqlarida va shu jumladan qishloq xo’jaligida kremniyorganik birikmalar juda keng qo’llanilmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Kremniy va uning birikmalari

Kremniy va uning birikmalari. Ishqoriy metallar va ishqoriy-yer metallari

Fosfor va uning birikmalari. Fosforli o’g`itlar. Uglerod va uning birikmalari

IV guruxning P-elementlari

Yuqori molekulyar birikmalar klassifikasiyasi