IV guruxning P-elementlari - Химия - Рефераты

IV guruxning P-elementlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

IV guruxning P-elementlari Reja: 1. Umumiy xarakteristika 2. Uglerod birikmalari, xossalari 3. Kremniy, xossalari birikmalari 4. Germaniy, Kalay, Kurgoshin.

IV guruxning r-elementlarini uglerod - C, kremniy - Si, germaniy- Ge, kalay Sn va kurgoshin- Pb tashqil qiladi. Bulardan uglerod va kremniy metallmaslar, germaniy, kalay va kurgoshin metallar jumlasiga kiradi. Bu elementlar uz birikmalarida ikki xil +2, +4 ga teng oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Ugleroddan kurgoshinga utgan sayin, bu elementlarning +2 ga teng oksidlanish darajasi mustaxkamlana boradi. Uglerod va kremniy faqat CO va SiO dagina +2 ga teng oksidlanish darajasiga ega. Bu ikki element uzlarining kupchilik birikmalarida +4 ga teng oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Bu gruppacha elementlari vodorod bilan RH4 tipidagi gazsimon birikmalar xosil qiladi. Bu birikmalarning barkarorligi ugleroddan kurgoshinga utgan sayin kamayib boradi. Uglerod - tartib rakami 6, elektron konfigurasiyasi 1s 2 2s 2 2p 6 . Barkaror izotoplari 12 C (tabiiy uglerodning 98.89%) 13 C (tabiiy uglerodning 1.11%), 14 C uglerodning radioaktiv izotopi bo'lib, uning yarim yemirilish davri 5600 yil. Uglerodning bu izotopi xavoning ustki qavatlarida azotning neytronlar bilan tuknashuvi natijasida xosil bo'ladi: 14 N + 1 n ---> 1 H + 14 C Uglerod tabiatda kalsiy va magniy karbonat minerali xolida xamda, kumir, neft va tabiiy gazlar tarkibida uchraydi. Erkin xoldagi uglerod ikki xil allatropik shakl uzgarish: olmos va grafit xosil qiladi. Olmos rangsiz tinik modda bo'lib, uning zichligi 3.5g/sm 3 ga teng. U tabiiy moddalarning eng kattigidir. Olmosning shishani kesishi, tog jinslarini burgilaydigan asboblar sifatida ishlatilishi uning qattiqligiga asoslangan. Olmosning juda qattiq bo'lishiga sabab: kristall panjaradagi uglerodning xar bir atomi uzidan teng oralikda va muntazam tetraedrning uchlarida turgan boshqa to'rtta uglerod atomi bilan kovalent bog'langandir. Xozirgi vaqtda olmos sun'iy yul bilan 2000°S ga yaqin xarorat va 100000 atm bosim ostida grafitdan xosil qilinadi. Olmos kimyoviy ta'sirlarga juda chidamli, 800°S da kislorod ishtirokida kizdirilganda yonib CO 2 ga o'tadi. U xavosiz joyda kizdirilganda grafitga aylanadi.

Grafit to'q kul rang tusli, kristallar ichida eng yumshoq modda bo'lib, olmosdan 1.5 marta yengil U juda yaxshi issiqlik va elektr utkazuvchidir. Sunggi vaqtda grafit yadro reaktorlarida neytronlar xarakatini susaytiruvchi vosita xamda elektrodlar tayyorlashda ishlatilmokda. Uglerodning allotropik kurinishlari kimyoviy jixatdan inertdir. Masalan, olmos oddiy sharoitda kimyoviy reagentlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Yukori xaroratda unga kuchli oksidlovchilar; kislorod, zar suvi, nitrat kislota ta'sir etib, uni CO 2 ga kadar oksidlaydi. Grafit olmosga nisbatan kimyoviy ta'sirlarga chidamsiz. Sanoatda uglerodning metallar bilan birikmalari - karbidlar katta axamiyatga ega. Metallar bilan uglerod faqat yuqori xaroratda reaksiyaga kirishadi. Aktiv metall karbidlaridan amalda eng kup uchraydigani CaC 2 . U kalsiy oksidi va kumir aralashmasini elektr toki yordamida kizdirish natijasida xosil bo'ladi: CaO + 3C = CaC 2 + CO Kalsiy karbid suv bilan reaksiyaga kirishib muxim uglevodorodlardan biri - asetilenni xosil qiladi. CaC 2 + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + C 2 H 2 Alyuminiy karbidi suv bilan reaksiyaga kirishganda metan xosil bo'ladi: Al 4 C 3 + 12H 2 O = 4Al(OH) 3 + 3CH 4 Karbidlar kimyoviy xossalari jixatidan uch gruppaga bulinadi. 1) Suv yoki suyultirilgan kislotalar ta'sirida parchalanadigan karbidlar (ularning eng muxim vaqili kalsiy karbiddir). Bunday karbidlarni metallarning kuchlanish qatorida AL dan oldin turgan aktiv metallar xosil qiladi. 2) Suv xamda suyultirilgan kislotalar ta'sirida parchalanmaydigan karbidlar. Bu gruppa karbidlariga Al va Ve karbidlari kiradi. 3) Bu gruppacha parchalanganda turli modda xosil qiladigan karbidlar kiradi. Ularga lantanoidlar va marganes karbidlari misol bula oladi. Uglerod kislorod bilan uchta oksid xosil qiladi: a) uglerod (II)-oksid CO (yoki monooksid), b) uglerod (IV)-oksid CO 2 (yoki dioksid), va v) uglerod suboksid C 3 O 2 .

Uglerod (IV)-oksid CO 2 (uni karbonat angidrid deb yuritiladi), uglerodning kislorod atmosferasida to'lik yonishidan xosil bo'ladi. Tabiatda CO 2 organiq moddalarning chirishi, bijgishi va kuyishi kabi sust oksidlanish prosesslari natijasida xosil bo'ladi. Laboratoriyada CO 2 CaCO 3 bilan HCL ning o'zaro ta'siridan olinadi: CaCO 3 + 2HCL = CaCL 2 + CO 2 + H 2 O Bu reaksiya Kipp apparatida amalga oshiriladi. Texnikada CO 2 oxaktoshni kuydirib oxak olishda qushimcha maxsulot sifatida xosil bo'ladi. CaCO 3 --> CaO + CO 2 Uglerod (IV)-oksid rangsiz gaz bo'lib, uning salgina shirin mazasi va o'ziga xos xidi bor. CO 2 osonlik bilan suyuq xolatga o'tadi, suyuq CO 2 tez buglanganda qattiq CO 2 xosil bo'ladi. Qattiq CO 2 ni "kuruk muz" deb ataladi. CO 2 odatdagi sharoitda boshqa moddalarning yonishiga yordam bermaydi. Lekin aktiv metallar CO 2 atmosferasida yonishni davom ettiradi; Masalan: 2Mg + CO 2 ---> 2MgO + C Chug xolatdagi kumir bilan CO 2 reaksiyaga kirishib CO ga aylanadi. CO - juda zaxarli, rangsiz, xidsiz gaz. CO farqsiz oksidlar qatoriga kiradi. U suvda yomon eriydi, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, tuzlar xosil qilmaydi, lekin oksidlanadi: 2CO + O 2 --> 2CO 2 + 135.0 kkal Xlor ta'sirida CO oksidlanib fosgen COCL 2 ga aylanadi. Laboratoriyada CO olish uchun chumoli yoki oksalat kislotaga konsentrlangan H 2 SO 4 ta'sir ettiriladi: +H 2 SO 4 HCOOH ---------> CO + H 2 O Sarik kon to'ziga konsentrlangan sulfat kislota qushib kizdirilganda xam CO xosil bo'ladi.

Texnikada CO ni kup miqdorda generator gazi, suv gazi va aralash gaz tarzida olinadi. a) generator gazi olish uchun kumir xavoda chala yondiriladi: C + CO 2 <==> 2CO + H 2 b) suv gazi olish uchun chug xolatdagi kumirga suv bugi yubori- ladi. C + H 2 O <==> CO + H 2 v) agar chug xolatdagi kumirga xam xavo, xam suv bugi yuborilsa, aralash gaz xosil bo'ladi. Uglerod (IV)-oksid kislotali oksid. CO 2 + H 2 O = H 2 CO 3 Karbonat kislota kuchsiz va bekaror kislota. Ammo uning tuzlari bekaror moddalardir. Eng muxim karbonatlar qatoriga Na 2 CO 3 (soda), K 2 CO 3 (potash), CaCO 3 (oxaktosh, ok bur, marmar) va boshqalar kiradi. Gidrokarbonatlardan NaHCO 3 (ichimlik soda), Ca(HCO 3 ) 2 kalsiy gidrokarbonat va boshqalarni kursatish mumkin. Gidrokarbonatlar kuruk xolatda bulmasin, eritmada bulmasin, kizdirilganda parchalanib karbonatlarga aylanadi: Masalan; Ca(HCO 3 ) 2 ----> CaCO 3 + H 2 O + CO 2 Kremniy - tartib rakami Z=14. elektron konfigurasiyasi KL 3s 2 3p 2 Uning barkaror izotoplari 28 Si (tabiiy kremniyning 92.2%), 29 Si (tabiiy kremniyning 4.7%), va 30 Si (tabiiy kremniyning 3.09%), Kremniy og'irlik jixatidan Yer pustlogining 28% ini tashqil qiladi; u asosan, kremniy (IV)-oksid va silikatlar xolida uchraydi; Masalan, albit NaALSi 3 O 8 Texnikada kumni yuqori xaroratda koks bilan kaytarish orqali amorf kremniy olinadi. Yarim utkazgichlar sanoati uchun kerak bo'lgan toza kremniy olishda, avval yaxshi tozalanmagan kremniyga xlor ta'sir ettirib SiCL 4 xosil qilinadi; bu modda uchuvchan bo'lgani sababli uni fraksion xaydash yuli bilan yaxshi tozalanadi, so'ngra uni issiq nayda vodorod bilan kaytariladi: SiCL 4 + 2H 2 --> 2HCL + Si

Laboratoriyada kremniy xosil qilish uchun kremniy (IV)-oksid magniy bilan kaytariladi. SiO 2 + 2Mg ---> 2MgO + Si Kremniy ikkita allotropik shakl uzgarishi xosil qiladi. a) kristall kremniy, b) amorf kremniy. Kristall kremniy juda qattiq va murt kul rang tusli yaltirok oktaedr shaklidagi kristallardan iborat; d=2.328 g/sm 3 . Amorf kremniy kungir tusli kukun bo'lib, kremniy (IV)-oksidning kaytarilishidan xosil bo'ladi. Amorf kremniyni biror suyuq metalldagi eritmasini sovitish yuli bilan kristall kremniy olinadi. Kristall kremniy murt bo'lganligi uchun maydalanganda osonlik bilan amorf kremniyga aylanadi. Kremniy nisbatan inert modda. U kuchli oksidlovchilar bilan xam reaksiyaga kirishadi. Amorf kremniy oddiy xaroratda ftor bilan birikib SiF 4 ni, 400°S da xlor bilan SiCL 4 ni, 600°Sda kislorod bilan SiO 2 ni, 1000°S da azot bilan Si3N4 ni, 2000°S da kumir bilan SiC ni, bor bilan SiB 3 va SiB 6 ni xosil qiladi. Kremniy (HF + HNO 3 ) aralashmasidan tashqari boshqa kislotalarda erimaydi. Lekin ishqorlarning suyultirilgan eritmalari kremniy bilan reaksiyaga kirishadi. Natijada metall silikat va vodorod xosil bo'ladi: Si + 2NaOH + H 2 O ---> Na 2 SiO 3 + 2H 2 Silikat kislota erkin xolda tabiatda uchramaydi, uning faqat tuzlari ma'lum. Ularning eritmalari suyuq shisha deb ataladi. Ular yelim sifatida ishlatiladi. Natriy silikatlarga kuchli kislotalar ta'sir ettirib suvda erimaydigan silikat kislotani olish mumkin: Na 2 SiO 3 + 2HCL ---> 2NaCL + H 2 SiO 3 Germaniy tarkok element. U tabiatda nodir minerallar - germaniy Cu 3 (Fe,Ge)S 4 va argirodit GeS 2 4 Ag 2 S tarkibida xamda silikatli, sulfidli rudalarda va ba'zi kumirlar tarkibida uchraydi. Bu rudalarni kayta ishlash natijasida chiqadigan qushimcha maxsulotlar sanoatda germaniy olish uchun xomashyo vazifasini utaydi. Germaniyni toshkumir

kulidagi germaniy, germaniy (IV)-oksidi - GeO2 ga aylantiriladi, bu oksid esa vodorod yordamida kaytariladi. GeO 2 + 2H 2 = Ge + 2H 2 O Suv, suyultirilgan kislotalar, zar suvi germaniyga ta'sir etmaydi, chunki uning sirtida ximoya qiluvchi oksid parda xosil bo'ladi. U konsentrlangan sulfat kislotada asta-sekin eriydi. Ge + 4H 2 SO 4 = Ge(SO 4 ) 2 + 2SO 4 + 4H 2 O Germaniy ishqor eritmalarida juda sekin, H 2 O 2 ishtirokida tez erib ketadi. Ge + 4H 2 O + 2KOH = 2H 2 + K 2 [Ge(OH) 6 ] Ge + 2H 2 O 2 + 2KOH = K2[Ge(OH) 6 ] Germaniy asosan yarim utkazgich tayyorlashda ishlatiladi. Kalay-tabiatda asosan kalaytosh SnO 2 xolida uchraydi va shu birikmadan yuqori xaroratda kumir bilan kaytarib olinadi. 2C + SnO 2 = 2CO + Sn Kalayga oddiy xaroratda kislorod ta'sir etmaydi. Yukori xaroratda kuchli oksidlovchilar kalayni oksidlab, uni ikki va to'rt valentli birikmalarini xosil qiladi: 2Sn + O 2 = 2SnO Sn + O 2 = SnO 2 Kalay kislorod bilan ikki xil birikma xosil qiladi; kalay (II)-oksidi - SnO va kalay (IV)-oksidi – SnO 2 . Kalay (II)-oksidi - SnO kora tusli kukun, asos xossasiga ega, kalay (IV)- oksidi esa qattiq, ok rangli modda (kalay toshi)dir, u amfoter xossaga ega. Kurgoshin tabiatda erkin xolda uchramaydi. Uning asosiy rudalaridan biri kurgoshin yaltirogi PbSdir. Sanoatda kurgoshin, kurgoshin yaltirogini kuydirib olinadi: 2PbS + 3O 2 = 2PbO + 2SO 2 2PbO + 2C = 2Pb + 2CO Kurgoshin kislorod bilan to'rt xil birikma xosil qiladi; kurgoshin (II)-oksidi - PbO, kurgoshin (IV)-oksidi - PbO 2 va bu ikki oksiddan xosil bo'lgan: kurgoshin (III)-oksidi Pb 2 O 3 va kurgoshin qush oksidi Pb 3 O 4 (2PbO PbO)

Kurgoshin (II)-oksidi sarik yoki qizil rangli qattiq modda. PbO ning suvdagi eritmasi ishqoriy reaksiyaga ega va unda qizil lakmus kuk ranga o'tadi: PbO + H 2 O = Pb(OH) 2 PbO optik shisha va xrustal ishlab chikarishda xamda fosfor va lak buyok sanoatida ishlatiladi. PbO 2 - jigar rang kukun, suvda erimaydi, kizdirilganda parchalanadi. 2PbO 2 = 2PbO + O 2 PbO 2 kuchli oksidlovchilar yordamida ikki valentli kurgoshin tuzlarini oksidlab olinadi. Masalan; Pb(CH 3 COO) 2 +CL 2 +4KOH=PbO 2 +2CH 3 COOK +2KCL+ 2H 2 O Turli buyoklar, gugurt, optik shisha ishlab chikarish sanoatida kurgoshin (IV)-oksidi asosiy xomashyo xisoblanadi. Surik - Pb 3 O 4 - to'q qizil rangli kukun. 500°S gacha kizdirilganda parchalanadi: 2Pb 3 O 4 = 6PbO + O 2 Surik kuchli oksidlovchi, u temir tunuka va trubalarni korroziyadan saklash uchun ishlatiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. N.S.Axmetov. Obhaya i neorganicheskaya ximiya. M. «Vo'sshaya shkola». 1998. 2. X.R.Raximov. Anorganiq ximiya. Toshkent. «usituvchi». 1984. 3. N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. Anorganiq kimyo nazariy asoslari. Toshkent. «uzbekiston». 2000. 4. T.M.Mirkomilov, X.X.Muxitdinov. Umumiy ximiya. Toshkent. «usituvchi». 1987. 5. R.A.Lidin, L.YU.Alikberova, G.P.Logipova. Neorganicheskaya ximiya v voprosax. M.Ximiya. 1991. 6. N.B.Lyubimova. Voproso' i zadachi po obhey i neorganicheskoy ximii. Uchebnoye posobiye. M. Vo'sshaya shkola. 1990. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

VII guruxning P-elementlari

V guruxning P – elementlari

VI guruxning p-elementlari

VIII guruxning D-elementlari

Anorganik kimyo. IV guruhining P elementlar yarim o`tkazgichlari