logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. VIII guruxning D-elementlari

VIII guruxning D-elementlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB
Скачать
VIII guruxning D-elementlari Plan:   1. Temir gruppachasi elementlarining umumiy tavsifi 2. Temir – olinishi, xossalari, birikmalari 3. Kobalt – olinishi, xossalari, birikmalari 4. Nikel – olinishi, xossalari, birikmalari 5. Platina gruppachasi elementlarining umumiy xossalari     D. I. Mendeleyev davriy sistemasining sakkizinchi gruppa yenaki gruppacha elementlari katta davrning urta qismlariga joylashgan uchta triadani uz ichiga oladi. Bular: temir-Te, kobalt-Co, nikel-Ni birinchi triada : ruteniy-Ru, rodiy-Rh, palladiy-Pd ikkinchi triada: osmiy-Os, iridiy- Ir, platina-Pt uchinchi triadani tashqil qiladi. Bu triadalar to'rtinchi, beshinchi,oltinchi davrlarda joylashgan. Bular barchasi D- elementlar jumlasiga kiradi. Birinchi triadadagi elementlar: Fe, Co, Ni o'zaro ximiyaviy xossalari jixatidan o'xshash bo'lgani uchun temir gruppachasi elementlari deyiladi. Ikkinchi va uchinchi triadadagi oltita element platina gruppachasi metallari deyiladi. Temir gruppachasi elementlari elektron konfigurasiyasi kuyidagicha:   Fe                   Z=26               KL 3S 2   3P 6   3d 6   4S 2 Co                 Z=27                 KL 3S 2   3P 6   3d 7   4S 2 Ni                   Z=28                 KL 3S 2   3P 6   3d 8   4S 2   Temir gruppachasi elementlarining atom og'irliklari, tabiiy barkaror izotoplari, ularning nisbiy miqdori va boshqa konstantalari kuyidagi jadvalda keltirilgan:   XOSSALARI   Fe   Co   Ni   Atom   og'irligi Yer pustlogidagi og'irlik prosenti 55.847 5.10 58.9332 0.004 58.713 8-10-3 Atom radiusi Ionlanish energiyasi J, (ekv. xisobida) EQ2 ionining radiusi, A lar xisobida EQ3 ionining radiusi, Suyuqlanish xaroratsi Normal elektrod potensiali           Ye Tabiiy barkaror izotoplari va ularning nisbiy og'irlik prosenti     Solishtirma og'irligi   1.26 7.87 0.80 0.73 1539 С -0.441в (Те\Те 2+ ) 54(5.84%) 56(91.86%) 57(2.17%) 58(0.31%)   7.86 1.25 7.86 0.80 0.72 1495 С -0.277в (Со\Со 2+ ) 59(100%)         8.76 1.24 7.64 0.79   1453 С -0.25в (Ni\Ni2+) 58(67.76) 60(26.16%) 61(3.66%) 62(3.66%) 64(1.16%) 8.90   Fe-Co-Ni qatorida elementning oksidlanish darajasi kamayadi: temirda oksidlanish darajasining maksimal kiymati +6ga yetadi:kobaltda faqat +3ga kadar, nikelda asosan +2 (va bazan +3) ga kadar bo'ladi. So vaNi ning Q4 valentli xolatlari nixoyatda bekaror. Ularning uchalasi xam kulrang metall bo'lib, rangdor ionli birikmalar xosil qiladi. Ularning turli komplekslari ma'lum. Kompleks birikmalarda bu elementlarning koordinasion sonlari 4 va 6 ga tengdir. Bu elementlarning normal elektrod potensiallarining manfiy kiymatlari Ђe dan Ni ga utganda kamayadi. Fe, Co, Ni-kislorod bilan barkaror birikmalar xosil qiladi. Ularning kislorod bilan xosil qilgan birikmalarining barkarorligi Fe-Co-Ni qatorida chapdan ungga tomon bir oz kamayib boradi. Fe-Co-Nining Me(OH) 2 va Me(OH) 3 tarkibli gidroksidlari usha metallning tuzlari eritmasiga ishqorlar va oksidlovchilar ta'siridan xosil qilinadi. Fe-Co-Ni nitridlar, umuman unchalik barkaror emas. Bulardan eng barkarori Fe nitriddir. Fe-Co-Ni ning karbidlaridan (Fe 3 C, Co 3 C, Ni 3 C) Fe 3 C, ya'ni sementit, chuyan va pulatning tarkibiy qismini tashqil qiladi. Umuman bu uch metallning karbidlari metall karbidlar deyiladi. Fe ning ikkita karbidi bor, biri Fe 2 S ikkinchisi Fe 3 S. Fe 2 S bekaror modda, u tezda parchalanib Fe 3 S ga aylanadi. Fe-So-Ni ning kuyidagi sulfidlari va fosfidlari mavjud: FeS 2   CoS 2   NiS 2     Fe 3 P     Co 3 P       Ni 3 P Co 2 S 2     Ni 2 S 2     FeP Co 3 S 4     Ni 3 S 4     FeP 2 FeS         CoS       NiS                               Fe-Co-Ni da S va R ning bo'lishi pulatning mexaniq xossalariga salbiy ta'sir kursatadi. Fe-Co-Ni SO bilan bir necha xil birikma xosil qiladi. Bu birikmalar kukun xolidagi metallarga SO (yuqori bosim ostida) ta'sir ettirishdan xosil bo'ladi.   Temir - tartib nomeri 26. Yer pustlogida eng kup tarkalgan og'ir metall bo'lib, erkin xolda juda kam uchraydi. Temir minerallari tabiatda keng tarkalgan. Uning sanoat uchun axamiyatli rudalari jumlasiga magnetit Fe 3 O 4 (unda 72% temir bor), gematit Fe2O3 (unda 70% Fe bor), limonit Fe 2 O 3 ?H 2 O (yoki 2FeO 2 H) siderit FeSO 3 (bunda 48% Fe bor) kiradi. Tabiatda temirning oksid rudalaridan tashqari kupgina miqdorda pirit FeS 2 xam uchraydi. Sanoatda temirni domna pechlarida temir oksidni is gazi bilan kaytarib olinadi:                                         FeO + SO = Fe + SO 2   Chunki domna pechida kumir yonib is gazini xosil qiladi:                                         S + SO 2 = 2SO   Domna pechida olinadigan chuyan tarkibida 93%   Fe, 4-5 % S va oz miqdorda Si, Mn, P va S bo'ladi. Demak temir metallurgiyasida xosil qilinadigan metall toza bo'lmaydi. Shuning uchun toza temir kuyidagi usullarda olinadi: 1) temir oksidni vodorod bilan kaytarish:               Fe 2 O 3 + 3H 2 = 3H 2 O + 2Fe   bunda xosil qilingan temir kukun xolida bo'lib, u pirofor xossa nomoyon qiladi, ya'ni xavoda uz-uzidan yonadi.   2) temir karbonilni termik parchalash:               Fe(CO) 5 ® Fe + 5CO   3) temir tuzlari (kupincha xloridlar) ning suvdagi eritmalarini elektroliz qilish:               Fe 2+ + 2e ® Fe   1, 2 - usullar bilan olingan kukun xolidagi temir presslanib, undan yaxlit metall tayyorlaniladi. Temir texnikada asosan pulat, chuyan xolida olinadi. Temir tarkibida 1,4% gacha uglerod bulsa chuyan, 0,2-1,7% gacha uglerodli kotishmasi pulat, 0,2% dan kam bulsa yumshoq temir deyiladi. Toza temir- ok tusli yaltirok metall: uning Moss shkalasidagi qattiqligi uncha yuqori emas (atigi 4.5 ga teng). Temir uch shakl uzgarishga ega (a- β- g- va s- temir). a-temir 769 o S ga kadar ferromagnit xossaga ega. Moddalarning ferromagnit xossasini yukotish xaroratsi Kyuri nukta deb ataladi: binobarin temirning Kyuri nuktasi 769 ga teng. Xarorat 769 gacha kizdirilganda a-modifikasiya β -ga, β -modifikasiya 910 o S gacha kizdirilganda g-ga va 1401 o S da polimorf uzgarish sodir bo'lib, g-temir s- temirga aylanadi. s-temir 1539 o S gacha barkaror bo'lib, 1539 o S da suyuqlanadi. Temir elektr tokini yaxshi utkazadi. Texnik toza temir tarkibida 0.16% gacha qushimcha moddalar bo'lib, u juda plastik va korroziyaga chidamlidir. Ximiyaviy toza temir tashki kurinishidan platinaga o'xshaydi, u juda yaxshi silliklanadi va yuqori kovushkoklikga ega, shuning uchun xam u mashinalar, stanoklar, instrumentlar ishlab chikarishda ishlatiladi. Tarkibida qushimcha modda bo'lgan oddiy temir nam xavoda tez korroziyalanib sirti Fe 2 O 3 ?2H 2 O formo'laga ega bo'lgan zang bilan koplanadi va o'ziga xavo namini yaxshi yo'tadi, natijada korroziya tezlashadi. 4Fe + 2H 2 O + O 2 = 2Fe 2 O 3 + 2H 2 O   Bu kimmatbaxo metallning korroziyadan saklashni kupgina usullari ishlab chiqilgan. Kuchlanishlar qatorida temir vodoroddan chapda joylashgan. Unga suyultirilgan kislotalar oson ta'sir qiladi va Fe(2) tuzlariga aylanadi:               Fe + 2HCl   = FeCl 2 + H 2               Fe +   H 2 SO 4 = FeSO 4 + H 2   Temir sovitilgan juda suyuq nitrat kislotada eriydi:               4Fe + 10HNO 3 = 4Fe(NO 3 ) 2 + NH 4 NO 2   Kizdirilganda temir konsentrlangan H 2 SO 4 va 25% li HNO 3 kislotada erib oksidlanish darajasi +3 ga teng bo'lgan temir tuzini xosil qiladi.                                                       2Fe + 6H 2 SO 4 = Fe 2 SO 4 + 3SO 2 +Q 6H 2 O               Fe + 4HNO 3 = Fe(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O   Konsentrlangan   nitrat kislota temir sirtida oksid parda xosil bo'lishiga yordam beradi, natijada temir suyultirilgan kislotalar ta'siriga   chidamli bo'ladi. Temir ishqorlarda deyarli erimaydi. Temir galogenlar singari kuchli oksidlovchilar bilan bevosita o'zaro ta'sir ettirilganda temir doimo +3 oksidlanish darajasini nomoyon qiladi:               2Fe + 2Cl 2 = 2FeCl 3   Uta kizigan temir bug bilan reaksiyaga kirishadi: bunda suvdan vodorodni sikib chiqaradi, kizigan temir esa oksidga aylanadi, bu oksid doimo temir ikki oksid TeO yoki aralash oksid Fe 3 O 4 dan iborat bo'ladi:               Fe + H 2 O = TeO + H 2               3Fe + 4H 2 O = Te 3 O 4 + 4H 2    Sof kislorodda kizdirilgan temir shiddat bilan yonib, temir kuyundisini xosil qiladi.               3Fe + 2O 2 = Fe 3 O 4   Temir kizdirilganda kuyidagi moddalar bilan birikadi:               Fe + C = Fe 3 C               Fe + S = FeS + 22,8 kkal   Temir ikki qator birikmalar - Fe(II) va Fe(III) birikmalarni xosil qiladi. Temirning ikki xil oksidi bor - Fe(II) oksid FeO va Fe(III) oksid Fe 2 O 3 . Tugri temirning aralash oksidi Fe 3 O 4 (FeO?Fe 2 O 3 ) xam ma'lum. Bu oksid xam temir kuyundisi deb ataladi. Ikki valentli temir birikmalari:       1. FeO - temir ikki oksid - kora tusli, asos xossaga ega bo'lib, suvda va ishqorlarda erimaydi. Olinishi:                                 Fe 2 O 3 + CO ® (500 o S) 2FeO + SO 2   Undan tashqari temir (II) oksalat xavosiz joyda parchalanganda xam FeO chiqadi. FeO - kislotaldarda erib, Fe2 Q tuzlarini xosil qiladi. Masalan:               FeO + H 2 SO 4 = FeSO 4 + H 2 O   2. Fe(OH) 2 - FeO ga tugri keladigan gidroksiddir. FeO - suvda erimaganligi uchun Fe(OH) 2 - bilvosita yul bilan olinadi:               FeSO 4 + 2NaOH = Fe(OH) 2 + Na 2 SO 4   Fe(ON) 2 - ok qattiq modda,kuchsiz asos xossaga ega: bu gidroksid suvda erimaydi. Kislotalarda erib, Fe2 Q tuzlarini xosil qiladi:               Fe(OH) 2 + 2HCl = FeCl 2 + 2H 2 O Fe(OH 2 ) - barkarorgidroksiddir,agar xavoda uzoq vaqt saklansa oksidlanib kungir qizil rangli Fe(OH) 3 ga aylanadi:               4Fe(OH) 2 + O 2 + H 2 O = 4Fe(OH) 3   3. Ikki valentli temir tuzlari temirning suyultirilgan kislotalarda erishidan xosil bo'ladi. Fe(2) birikmalaridan eng axamiyatlisi FeSO 4 ?7H 2 O dir. U tukimachilik sanoatida siyox, mineral buyoklar xamda kishlok xujalik zararkunandalariga karshi kurashda ishlatiladi. Ikki valentli temir tuzlari eritmasiga ishqoriy metallarning korbanatlari ta'sir ettirilsa, eritmada ok tusli temir ikki korbonat FeSO 3 chukadi:               FeCl 2 + K 2 CO 3 = FeCO 3 + 2KCl Temir ikki karbonatga tarkibida korbonat angidrid bo'lgan suv ta'sir ettirilsa, temir ikki karbonatning bir qismi xuddi kalsiy karbonat kabi,ancha durust eriydigan nordon tuz Fe(HSO 3 ) 2 ga aylanadi. Tarkibi temirga boy suvlarda temir ana shu tuz xolida bo'ladi. Ikki valentli temir tuzlari turli oksidlovchilar nitrat kislota, kaliy permanganat, xlor va boshqa oksidlovchilar ta'sir ettirish yuli bilan osongina 3 valentli temir tuzlariga aylantirilishi mumkin: 6FeSO 4 + 2HNO 3 + 3H 2 SO 4 = 3Fe 2 (SO 4 ) 3 + 2NO + 4H 2 O 10FeSO 4 +2KMnO 4 +8H 2 SO 4 =5Fe(SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +2MnSO 4 + 8H 2 O   Ikki valentli temir tuzlari oson oksidlanishga kobiliyatli bo'lgani uchun, ular kupincha kaytaruvchi sifatida ishlatiladi. 4. Fe 2+ - kupgina kompleks birikmalar xam xosil qiladi. Bulardan ferrosianid kislota H 4 [Fe(CN) 6 ] va uning tuzlari ferrosianidlarni kursatish mumkin. Fe 2+ ning biror tuzi eritmasiga ozgina KCN ta'sir ettirilsa ok chukma temir ikki sianidxosil bo'ladi:               Fe 2+ + 2CN - =Fe(CN) 2 keyin bu chukma ustiga yana kaliy sianid qushilsa, Fe(CN) 2 chukmasi erib, kompleks tuz K 4 [Fe(CN) 6 ] xosil bo'ladi:               Fe(CN) 2 + 4KCN = 4K{Fe(CN) 6 }   Kaliy ferrosianid K 4 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianaferrat sarik kon tuzi deb xam ataladi, chunki ilgari kuritilgan konga potash va temir qushib qattiq kizdirish yuli bilan tayyorlanar edi. Shu narsa ajoyibki K 4 [Fe(CN) 6 ] - tarkibida temir bo'lishiga qaramay, uch valentli   temir ionlarini topish uchun sezgir reaktiv bo'ladi, chunki [Fe(CN) 6 ] 4- ionlari eritmada Fe 3+ ionlari bilan uchrashib, ular bilan birikadi va suvda erimaydigan ferrosianid kislotaning sarik tusli temir tuzini - temir ferrosianid K 4 [Fe(CN) 6 ] ni xosil qiladi:                   FeCl 3 +Q 3K 4 [Fe(CN) 6 ] = Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 + 12KCl   Bu tuz kuk tusli bo'lib, unga berlin zangori degan nom berilgan. Berlin zangori buyok sifatida ishlatiladi.     UCH VALENTLI TEMIR BIRIKMALARI.   1. Fe 2 O 3 - kizgish kungir tusli modda; u tabiatda uchraydi va qizil temirtosh deb ataladi. Fe(III) - oksid kuyidagicha olinadi:               2Fe(OH) 3 ® Fe 2 O 3 +H 2 O   Fe 2 O 3 kuchsiz asos xosalarini namoyon qiladi, shu bilan birga kislotalik xossalarni xam namoyon qiladi. Masalan, Fe 2 O 3 sadacha yoki potashga qushib suyultirilsa ferritlar degan tuzlar xosil bo'ladi; bu tuzlar xromatlarga yoki alyuminatlarga o'xshagan bo'lib, metaferrit kislota HFeO 2 ning xosilalaridir.               Fe 2 O 3 + Na 2 CO 3 = 2NaFe 2 O 2 + CO 2.   Issik   suv ferritlarini butunlay gidrolizlab, Fe(III) gidro oksid va tegishli tuzni xosil qiladi:               FeCl 3 + 3NaOH = Fe(OH) 3 + 3NaCl.   2. Fe 2 O 3 ga tugri keladigan gidroksid Fe(OH) 3   dir. Uch valentli temir tuzlari eritmasiga ammiak yoki ishqor ta'sir ettirilsa, qizilkungir Fe(OH) 3 chukmasi xosil bo'ladi, bu chukma ortib kolgan ishqorda erimaydi.               FeCl 3 + 3NaOH = Fe(OH) 3   + 3NaCl.   Fe(OH) 3 temir (II) - gidroksidga qaraganda ancha kuchsiz asosdir. Uning kuchsiz asos ekanligi tuzlarining kuchli darajada gidrolizlanishida, Fe(OH) 3 ning esa kuchsiz kislotalar bilan (H 2 CO 3 , H 2 S) mutlako tuz xosil qilmasligida ifodalanadi. Fe(OH) 3 qattiq kizdirilganda suvni yukotib Fe 2 O 3 aylanadi:               2Fe(OH) 3 ® Fe 2 O 3 + 3H 2 O.   3. Uch valentli temir tuzlari Uch valentli temir tuzi ichida eng kup ishlatiladigani Fe(III) xloriddir. Suvsiz temir (III) xlorid kizdirilgan temir ustidan ular utkazilganda to'q yashil tangachalar xolida xosil bo'ladi: 2Fe Q 3Cl2 q 2FeCl. Odatda temir (III) xlorid tarkibi FeCl3?H2O bo'lgan va oson yoyilib ketadigan tik sarik kristall moddadir. 4. Fe 3+ xam kompleks birikma xosil qiladi, masalan K 3 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianoferrat (III), qizil kon tuzi. Bu tuzni eritmadan turnbul kuki xolida chuktirib olib buyok tayyorlashda ishlatiladi:               3FeCl 2 + 2K 3 [Fe(CN) 6 ] = Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 2 + 12KCl                                   turnbul kuki.         Va turnbul kuki xolida chuktirib olib buyoklar tayyorlashda ishlatiladi:               4FeCl 3 + 3K 4 [Fe(CN) 6 ] = Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 + 12KCl                                                                                       berlin lazuri                   3FeCl 2 + 2K 3 [Fe(CN) 6 ] = Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 2 + 12KCl                                                                                     turnbul kuki.   Foydalanilgan adabiyotlar 1. Парпиев Н. А. Анорганик Кимё. – Т :. “Ў з б”. 200 0. 2. Раҳимов Ҳ. Р. – Анорганик кимё -Т:. “Ўқитувчи” -1984 й. 3. Саидносирова З. М., “Анорганик кимё”Т:. “Ўқитувчи” - 197 0 й. . 4. Раҳимов Ҳ. Р., И. Тошев Анорганик кимёдан практикум.–Т:. “Ўқитувчи”.- 1980 йил.. 5. Қодиров З., Муфтахов А., Норов Ш.Қ. Анорганик кимёдан амалий машғулотлар. –Т:. –“Ўзб”. 1996.. 6. Иргашева А. Г. , Сирлибоев Т.С. Анорганик кимёдан лаборатория ва муста қ ил иш маш ғ улотлари. –Т:. Ў зМУ 2001. . 7. Madixonov.N, Yoqubova M, Abdug’ofurov I. –Umumiy va anorganik кimyodan amaliy ishlar. –T:-Mehnat. -1997 й. 8. Damonova Sh, To’rayev X, Aliyorova S –Anorganik kimyodan laboratoriya mashg’ulotlari –T: -O’zb.-2006 й. 9. Madixonov.N, Abdug’ofurov I –Kimyodan amaliy ishlar. –Andijon . -2005 й . 10. Глинка Н.Л. “Обшая химия”, М : . “Химия” -1979 г. 11. Саидносирова З. М. , “Анорганик кимё”Т : . “Ў қ итувчи” - 1980 й. 12. Рустамов Х “Умумий кимё” Т : . “Ў қ итувчи” - 1965 й. 13. Убайдуллаева Р. “Умумий кимёдан назарий ва амалий маш ғ улотлар ” Т : . “Ў қ итувчи” - 1987 й. 14. Васильева З. Г. и др. “Лабораторные работы по общей неорганической химии” Л :. “Химия” - 1987 г. 15. Романцева Л.М. “Сборник задач и упражнений по обшей химии” М:.- ”Высшая школа” - 1989 г    

Похожие

VIII B gruppа d- elementlari Tеmir оilаsi
Даврий системанинг кушимша гурух элементлари vi guruxning d-elementlari
IV guruxning P-elementlari
VII guruxning P-elementlari
V guruxning P – elementlari