Главная страница
Рефераты
Химия
V guruxning P – elementlari
V guruxning P – elementlari
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
72 KB
Скачать
Похожие
IV guruxning P-elementlari
VII guruxning P-elementlari
VI guruxning p-elementlari
VIII guruxning D-elementlari
Даврий системанинг кушимша гурух элементлари vi guruxning d-elementlari
![Beshinchi guruxning p – elementlariga azot – N, fosfor – R, mish'yak – As, surma Sb va vismut Bi elementlari kiradi. Bu elementlar V – guruxning asosiy guruppacha elementlari xisoblanadi, azot bilan fosfor tipik metallmas, surma amfoter, mishyak va vismut metallardir. Azot, fosfor, mishyak, surma va vismut atomlarining sirtki qavatida beshtadan (ya'ni S2 P3) elektron bo'ladi. Azotdan vismutga tomon elementlarning atom radiuslari ortib boradi; chunonchi, azot atomi kichik atom, uning yakka bog'lanishdagi kovalent radiusi 0,71 0A ga teng. Fosforning kovalent radiusi 1,10 0A ga, mishyakniki 1,16 0A , surmaniqi 1,34 0A va nixoyat vismut atomining kovalent radiusi 1,460A. Azot atomlari o'zaro juda maxkam uch karrali bog' (N?N) xosil qiladi; azotning bir atomi atrofida faqat uchta kislorod atomi joylana oladi; fosfor, mishyak, surma va vismut atomlari o'zaro faqat yakka bog'larnigina xosil qiladi; ularning atomlari atrofida uchdan ortiq kislorod atomlari joylasha oladi. Bu elementlarining uz birikmalaridagi oksidlanish darajalari +5 dan –3 ga kadar bo'ladi. Azotdan fosforga utilganda elementlarning +5 valentlik xolati ancha mustaxkamlanadi; lekin fosfordan vismutga utgan sayin +5 valentlik xolatning mustaxkamligi kamayadi; N2O5 – P2O5- AS2O5-Sb2O5-Bi2O5 qatorida N2O5 dan Vi2O5 ga utilganda kislotali xossalar susayib, asosli xossalar kuchayadi. Bu guruppacha elementlarining 5 valenti xolatdagi gidroksidlari (HNO3, H3PO4, H3AsO4, H[Sb(OH)6]) da element atomining koordinasion soni azotdan surmaga utganda 3 dan 6 ga kadar ortadi, chunki surma atomining kavalent radiusi nisbatan katta bo'lganligi uchun uning atrofiga oltita kislorod atomi joylana oladi. Bu birikmalarning oksidlovchilik xossalari 5 valentli xolatning barkarorligi uzgarishiga muvofiq keladi. Chunki HNO3 – nitrat kislota kuchli oksidlovchi lekin ortofosfat kislota H3PO4 xech kanday oksidlash xossalarni namoyon qilmaydi. Arsenat kislota H3AsO4 va stibat kislota N[Sb(OH)6] lar kislotali muxitda ma'lum darajada oksidlovchi moddalardir. Besh valentli vismutning birikmalari kislotali muxitdagina emas, xatto ishqoriy muxitda xam kuchli oksidlovchilardir. Bu elementlarning +3 valentlik xolati azotdan vismutga utgan sayin mustaxkamlana boradi. Elementlarning +3 valentli xolatiga muvofiq keladigan gidroksidlarining asosli xarakteri azotdan vismutga utgan sari kuchayib boradi; chunonchi: HNO2 va H3PO3 – kislotalar bo'lib, H3AsO3- amfoter xossaga ega (lekin bunda kislotali xossalar ustun turadi); Sb(OH)3; xam amfoter modda, ammo unda asosli xossalar ustun turadi; Bi (OH)3 esa faqat asos xossalariga ega, u amfotermas gidroksid. Bu gidroksidlar kaytarish va oksidlash xossalarini namoyon qila oladi. +3 valentlik xolatdagi As, Sb va Bi birikmalarining kaytaruvchilik xossalari As dan Bi ga utgan sayin kamayib boradi. N, P, As, Sb va Bi uzlarining vodorodli birikmalari – NH3, PH3, AsH3, SbH3 va BiH3 da – 3 ga teng oksidlanish darajaga ega; ularning gidridlari kislotali xossalarini namoyon qilmaydi. Bu gidridlarning xammasi xam kaytaruvchilardir. Bu xususiyat NH3 dan BiH3 ga utgan sayin kuchayib boradi. V guruppaning asosiy guruppachasi elementlari nixoyatda katta axamiyatga ega. Masalan, azot oksil moddalar tarkibiga kiradi. Ogirlik jixatidan Yer pustlogining kariyb 4 . 10-2% ini azot tashqil etadi. Bu miqdorning kupchilik qismi atmosferada bo'ladi. Fosfor Yer pustlogining 8 . 10- 2% ini, mishyak 5 . 10-2% ini, surma 4 . 10-5% ini va vismut 2 . 10-5% ini tashqil qiladi. Azot – tartib nomeri 7, atom og'irligi 14,0067; tabiatdagi barkaror izatoplari 14N va 15N bo'lib, 15N tabiatdagi barcha azotning atiga 0,365% ini tashqil qiladi; kolgani 14N dir. Elektron konfigurasiyasi K 2S22P3.](/data/documents/d97ec1bb-97ed-437e-b26e-978c17ad73c5/page-2.png)
![2NH4Cl + Ca(OH)2 --> CaCl2+2NH3+2H2O Ammiakli suv – novshadil spirtni kizdirish yuli bilan xam laboratoriyada ammiak olinadi. Ba'zan nitridlar gidroliz qilinganda xam ammiak xosil bo'ladi. Sanoatda ammiak olish asosiy xom ashyo erkin xolatdagi vodorod bilan azotdir. Bu ikki moddadan ammiak sintez qilinadi: N2+3H2 « 2NH3 Ammiak o'ziga xos utkir xidli, rangsiz gaz. U suvda juda yaxshi (20o S da 1 l H2O da 700 l NH3) eriydi. Ammiak 20o S da va 8,5 atm bosimda suyuq xolatga o'tadi. Suyuq ammiak ba'zi anorganik moddalarni yaxshi eritadi, shuning uchun turli sintez reaksiyalarida erituvchi sifatida ishlatiladi. Ammiak odatdagi sharoitda barkaror modda. Ammiak kuyidagi bir qator reaksiyalarga kirisha oladi: 1. Ammiak molekulalari metallarning tuzlari bilan birikib, ammiakatlar xosil qiladi. 2. Ammiakning suvdagi eritmasi asosli xossaga ega; uni ammoniy gidroksid deb ataladi. Ammoniy ionining xosil bo'lishini donor – akseptor bog'lanish natijasi deb qaraladi: ammiak molekulasidagi bir juft erkin elektronlarga proton kelib birikadi: H3N: + H+ --> [NH4]+ 3. Ammiak kislotalar bilan birikib ammoniy tuzlarini xosil qiladi, masalan: NH3 + HCl --> NH4Cl 4. Ammiak bilan kislorod (yoki oldindan kizdirilgan xavo) aralashmasi yonganida erkin azot va suv bugi xosil bo'ladi: 4NH3 + 3O2 --> 2N2 + 6H2O Ammiakning bu tarika yonishi xech kanday amaliy axamiyatga ega emas, aksincha uni katalizator (platina) ishtirokida 800oS da xavo kislorodi NO ga kadar oksidlanishi katta texnikaviy axamiyatga ega: 4NH3 +5O2 --> 6H2O +4NO chunki xosil bo'lgan NO xavo kislorodi bilan birikib, NO2 ga aylanadi: NO2 dan esa nitrat kislota olinadi. Ammiakning katalitik oksidlanishi xozirgi vaqtda nitrat kislota olishning asosiy usuli xisoblanadi. 5. Ammiak okimi 300oS ga kadar kizdirilgan nitratga (xavosiz joyda) yuborilsa, nitriy amid NH2Na xosil bo'ladi: Xuddi shu yul bilan boshqa ishqoriy va ishqoriy – yer metallarning amidlari olinadi.](/data/documents/d97ec1bb-97ed-437e-b26e-978c17ad73c5/page-4.png)
![(V) (IV) (III) (II) (I) (0) (-III) HNO3 --> NO2 --> HNO2 --> NO --> N2O --> N2 --> NH3 Nitrat kislotaning kanday oksidlanish darajasiga kadar kaytarilishi uning konsentrasiyasiga va kaytaruvchi moddaning aktivligiga bog'liq. Masalan, konsentrlangan nitrat kislotada kurgoshin va kalay eriganida NO2 ajralib chiqadi; kumush eriganida esa NO bilan NO2 xosil bo'ladi, suyuqlantirilgan HNO3 kislota mis va temirga ta'sir ettirilganda NO gazi ajralib chiqadi. Konsentrlangan nitrat kislota ruxga ta'sir etganda, kislotaning konsentrasiyasiga qarab, N2O yoki N2 yoki NH3 xosil bo'ladi (bu ammiak ortiqcha HNO3 bilan birikib NH4NO3 xosil qiladi). Konsentrlangan nitrat kislotaga solib kizdirilgan oltingugurt sulfat kislotaga va fosfor - fosfat kislotaga, kumir esa karbonat angidritga aylanadi: S + 2HNO3 --> 3H2SO4 + 2NO 3P + 5HNO3+2H2O --> 3H3PO4 + 5NO 3C + 4HNO3 --> 3 CO2 + 2H2O + 4NO Ba'zi metallar, masalan temir, xrom, alyuminiy va boshqa ba'zi metallar suyultirilgan nitrat kislotada eriydi-yu, ammo konsentrlangan kislotada erimaydi; bu metallar konsentrlangan nitrat kislotaga tushurilganda ularning sirtida mustaxkam oksid parda xosil bo'ladi; bu xodisa passivlashish deyiladi. Umuman, konsentrlangan nitrat kislota kupchilik metallar uchun erituvchi xisoblanadi. 1 xajm konsentrlangan nitrat kislotaning 3 xajm xlorid kislota bilan aralashmasi zar suvi - metallar uchun HNO3 ning o'ziga qaraganda xam kuchli erituvchidir, chunki bu aralashmada xlor va nitrozil xlorid bor: 3HCl + HNO3 =2Cl + NOCl + 2HCl Bu aralashma nixoyatda kuchli oksidlovchi bo'lgani uchun uzida oltin (radiy) va platinani erita oladi: Au + 3HCl + HNO3 --> AuCl3 + NO + 2H2O AuCl3+ HCl --> H [AuCl4] 3Pt + 12HCl + 4HNO3 --> 3PtCl4 + 4NO + 8H2O PtCl4 + 2HCl --> H2[PtCl6]](/data/documents/d97ec1bb-97ed-437e-b26e-978c17ad73c5/page-9.png)
