Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar - Химия - Рефераты

Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39 KB

Kirish. Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar Tabiiy birikmalar kimyosi fani rivojlanish tarixi va uning xususiyatlari. Ularning tabiatda tarqalishi, tuzilishi, olinishi usullari va fiziologik faolligi. Tabiiy birikmalar tibiatga keng tarqalgan bo‘lib, biologik jarayonda muhim rol o‘ynaydi. Bularga malum bo‘lgan barcha tabiiy moddalar jumladan uglevodlar, alkoidlar, vitaminlar, antibiotlar, aminokislotalar, o‘simlik pigmenlari va h.k. kiradi. Umuman aytganda o‘simlik hamda tirik organizmlar tomonidan hosil qilinadigan barcha birikmalar tabiiy birikmalar jumlasiga kiradi. Tabiiy birikmalarni o‘rganish natijalari organik hamda biologik kimyoning yangidan – yangi bilimlar bilan hamda ko‘nikmalarning hozirgi zamon usullari bilan to‘ldirdi. Konfarmatsion analiz, organik birikmalarning stereo kimyosini o‘rganish shu tariqa vujudga kelgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuning uchun ham tabiiy birikmalar kimyosi organik kimyoning ajralmas qismi bo‘libgina qolmay, o‘ziga hos hususiyatlariga ham ega. Bu sohada ilmiy izlanishlarni amalga oshirayotgan olimlar tabiiy birikmalarni tuzilishini o‘rganish jarayonida ularni sturukturasidan organik birikmalarni sturukturalari kelib chiqqan holda o‘rganib, biosentez hamda biogeniz masalalariga ham etiborini qaratish kerak bo‘ladi. Tabiiy birikmalarni gruppalarga bo‘lishda nafaqat ularning kimyoviy belgilari bilan ularning fiziologik aktivligi va boshqa xususiyatlari ham etiborga olinadi. Vitaminlar, aktibioginlar, alkaloidlar va boshqa har xil xarakterdagi birikmalarning hosil bo‘lishi yuqoridagi fikrimizga yorqin misol bo‘loladi. Adabiyotlarda ko‘rsatilishicha tabiiy birikmalar quyidagicha gruppalarga bo‘linadi: 1.Kislotalar va ularning hosilalari. Lipidlar. Yog‘lar va yog‘simon moddalar. 2.Aminokislotalar. Oqsillar. Fermentlar. nuklein kislotalar.

3. Ko‘p atomli spirtlar. Uglevodlar . Pektinlar. 4.Ligninlar 5.Terpenlar. Korotinoidlar. Kauchuk. Efir moylari. 6.Steroidlar. 7. Glikozidlar. 8. Kumarinlar. 9. Flovonoidlar. 10.Alkoloidlar. 11.Antibiotiklar. 12.Vitaminlar. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida tabiiy birikmalarni (vitaminlar, glikozidlar, kumarinlar va hokozolar) o‘rganish ularni yangilarni qidirib topish va ishlab chiqarishga joriy etish shu kunning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Qashqadoryo viloyatining tog‘li tumanlari nihoyatda turli tuman dorivor o‘simliklarga boy bo‘lib, ular hozirgi vaqtda halq tabobatida keng qo‘llanilmoqda. Aytish mumkinki hali Qashqadaryo, Surxandaryo viloyatlaridagi ( tog‘li hududlaridagi) dorivor o‘simliklar yetarli darajada o‘rganilmagan. Bu borada kimyogarlar, biologlar, farmokaloglar hamda texnaloglar o‘zaro hamkorlikda ilmiy izlanishlarni amalga oshirsalar, ayniqsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Shuni ham takidlash kerakki Qarshi Davlat Universiteti kimyo bioligiya fakultetining kimyo kafedrasining professor o‘qituvchilari O‘zFA o‘simlik moddalari kimyosi ilmiy tekshirish institutining olimlari bilan bu borada bir qator ilmiy izlanishlarni amalga oshirmoqdalar.

O‘ylaymizki bunday o‘zaro hamkorlik hamda ilmiy izlanishlar kelgusida albatta o‘z samarasini beradi. Geterotsiklli birikmalar deb shunday birikmalarga aytiladiki, ularning halqalari tarkibiga uglerod va vodoroddan bo‘lak bitta yoki bir necha boshqa elementlar atomlari kiradi. Hozirgi vaqtda malum bo‘lgan geterotsiklli birikmalar tarkibida davriy sistemadagi deyarli hamma elementlar uchrashi mumkinligi aniqlangan. Qo‘proq uchraydigan elementlar bu kislorod, azot, oltingugurtdir. “Geteros ” so‘zi grekcha bo‘lib “ boshqa” degan manoni beradi, yani geterotsiklli birikmalar tarkibida uglerod va vodorod atomlaridan tashqari boshqa elementlar atomlari borligidan darak beradi. Geterotsiklli birikmalar biologiya, meditsina, qishloq ho‘jaligi va boshqa sohalarda katta ahamiyatga ega. Ko‘pchilik muhim tabiiy birikmalar tarkibida geterotsiklik birikmalar uchraydi: qon va o‘simliklarning bo‘yovchi moddalari (germin va xlorofill), nuklein kislotalari, ko‘pchilik vitaminlar, antibiotiklar, alkaloidlar. Farmatsevtik preparatlarning deyarli ko‘pchiligini geterotsiklik birikmalarni tashkil etadi. Ko‘pchilik tabiiy va suniy bo‘yoqlar tarkibida ham geterotsiklik halqalar (indigo, indatren va h.k.) mavjud. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hosildorligini oshirishda ham geterotsiklik birikmalardan iborat o‘stiruvchi moddalar, insektitsidlar qo‘llaniladi. Ko‘pchilik kimyo sanoatda korxonalarida geterotsiklik birikmalar olinmoqda. Geterohalqalar tarkibida uchraydigan atomlar soniga qarab uch, to‘rt, besh, olti azoli va h.k. geterotsiklik birikmalar uchraydi. Ularning halqalarida bitta, ikkita, uchta va undan ko‘p boshqa geteroatomlar uchrashi, bu atomlar bir har xil yoki atomlar bo‘lishi mumkin. Azotli birikmalarning tuzilishi, asosiy belgilari piridin va pirrolni o‘rganishda qaraladi: O‘quvchilarga bu struktura formulalarida aromatiklik tuzilishni tushintirish o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifadir.

Piridinning tuzilishini va xossalarini ko‘proq benzolga taqqoslash kerak. Uning molekulasida ham benzolnikiday olti elektronli yaxlit גּ -bulut bo‘ladi, oltinchi elektron bulut hosil bo‘lishida azot atomi qo‘shilgan. Aromatiklik tuzilishi uning kimyoviy xossalarining asosidir. Azotning uchta elektronlari esa erkin holda qoladi, bunday tartibdagi tuzilishni aminlarda va ammiak misollarida ko‘rganmiz, shu sababli u asos xossasiga, yani proton biriktirib olish xossasiga ega bo‘ladi, piridinning tuzilishini quyidagicha chizib ko‘rsatishimiz mumkin: Aromatiklik va asoslik xossalarini asosan nitrolash, uch molekula vodorodni biriktirish, lakmus rangini o‘zgartirish hamda kislotalar bilan birikish reaksiyalari orqali tushuntirish mumkin. Pirrol ham aromatik xossalariga ega, lekin piridinga nisbatan kuchsizdir. Olti elektronli p-bulut unda to‘rtta uglerod atomlari elektronlari va azotning ikkita elektroni hisobida hosil bo‘ladi. Azot atomi yani uchta p-bog‘ hosil qilgani sababli, u piridindan farqli erkin elektronlarga ega emas va quyidagi tuzilishga ega: Erkin elektron juft azot atomida bo‘lmaganligi sababli pirrolda asosli hususiyat yo‘qligini o‘quvchilarga tushuntirish kerak. Piridin va pirrolning tuzilishi va xossalarini tushuntirish o‘quvchilarda katta qiziqishga sabab bo‘ladi, chunki ular o‘zlarida bo‘lgan bilimlar asosida har xil fikrlar yuritadilar, yangi bilimlarni egallashga, hodisalarni tushinib, o‘zlashtirishga intiladilar. Geterotsiklik azot tutgan organ birikmalarini tushuntirayotganda asosan aromatik uglevodorodlar va aminlarni o‘rganishda olingan bilimlarga asoslansa yaxshi maqsadga erishiladi. Besh azoli geterotsiklik birikmalar orasida eng muhimlari kislorodli (furan), oltingugurtli (tiofen) , azotli (pirrol) birikmalar hisoblanadi: Fizikaviy va kimyoviy xossalari bo‘yicha ular benzolga o‘xshab elektrofil almashinish reaksiyalariga kirishadi, chunki ular Xyukkel aromatiklik qoidasiga

bo‘y sunadi, yani molekulasi halqasimon bir tekislikda joylashgan hamda tarkibida 4p+2 taga teng yaxlit P-elektronlar buluti mavjud: Besh azoli bitta geteroatom tutgan aromatik birikmalar: pirrol, tiofen, furan,. Tuzilishi, aromatiklik xususiyatlari, kimyoviy xossalari. Elektrofil almashinish reaksiyalari. Geterohalqali birikmalar deb, halqasi uglerod va getero atomdan tashkil topgan birikmalarga aytiladi. Tabiatda uchraydigan birikmalar tarkibida asosan geteroatom sifatida kislorod, azot va oltingugurt atomlari ishtirok etadi. Geterohalqali birikmalar tarkibida atomlarning umumiy soni uch, to‘rt, besh, olti va undan ko‘p bo‘shlishi mumkin. Lekin eng barqaror geterohalqali birikmalar besh va olti azoli bo‘lib, bular tabiiy birikmalar orasida keng tarqalgan. Geterohalqali birikmalarni 1) atomlarning umumiy soniga; 2) geteroatomlar soniga; 3) halqalarning soniga qarab sinflashtiriladi. Geterohalqali birikmalarni nomlashda esa halqani tashkil qiluvchi molekula atomlarini nomerlash geteroatomdan boshlanadi. Besh azoli geterohalqali birikmalar Eng muhim besh azoli geterohalqali birikmalar furan, tiofen va pirrol bo‘lib, bularning molekulasi mos ravishda halqada kislorod, oltingugurt va azot atomiga ega:O N S 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 1 2 3 4 5 ôóðàí òèîôåí ïèððîë Í

Bu birikmalarni tuzilishi bir-biriga yaqinligini ko‘rsatib turibdi. Haqiqatdan ham Y.K., ularning bir-biriga aylanishi mumkinligini ko‘rsatgan. Buning uchun u furan bug‘larini vodorod sulfid yoki ammiak bilan aralashmasini Al2O3 dan 400- 4500S da o‘tkazib tiofen yoki pirrol hosil bo‘lishini ko‘rsatgan:

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Турақулов Ё . Х . « Биохимия » « ўқитувчи » Тошкент 1996 й 2. Цветков Л.А. Сведения о гетероциклических соединениях и нукленовых кислатах в кеурсе химии. Химия в школе-1986 №6 3. Г.В. Лозуревский, И.В.Терентъева, А.А. Шамшурин. Практические работы по химик природных соединений Издатеиъство « Выстая школа» москва 1986г. 4. Авчинников Ю.А. Биоорганическая химия. Москва 1987г 5. Итоги исследование алкалоидо носных растений. Т Из-во « фан» АН.Р.узбекистан 1995 .

Похожие

Geterohalqali birikmalar

Geterohalqali birikmalar

Olti a’zoli geterohalqali birikmalar

Tabiiy birikmalar kimyosi fanining maqsadi va vazifalari o’simlik polifenol moddalari

Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o’zbek kimyogarlarining xizmatlari