Geterohalqali birikmalar - Химия - Рефераты

Geterohalqali birikmalar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

1302.267578125 KB

Geterohalqali birikmalar Reja: 1. Geterohalqali birikmalar xaqida tushuncha va ularning sinflanishi 2. Besh va olti a'zoli geterotsikllar, ularning tuzilishi, xossalari 3.Olinish usullari. 4. Kimyoviy xossalari 5. Bir necha geteroatomli geterotsikllar va alkaloidlar 1

Tanyach iboralar: geteroatom va geterotsikllar; alkaloidlar; DNK; RNK; nukleotidlar; nuklezoidlar; genetik kod; komplementar asoslar. 1. Geterohalqali birikmalar xaqida tushuncha va ularning sinflanishi Molekulasida, xalqada uglerod elementidan tashqari boshqa element atomlari, masalan, azot, kislorod va oltingugurt tutgan yopiq zanjirli siklik birikmalar geterotsiklik birikmalar deyiladi. Geterotsiklik birikmalar 3, 4, 5 va 6 a'zoli sikllardan tashkil topgan bo’lib, geterotsikllarda bir, ikki va bir necha getero atomlar bo’ mumkin. Ular ikki yoki bir necha sikllarning qo’shilishidan ham hosil lishi bo’lishi mumkin. Geterotsiklik birikmalarni hozirgi vaqtda nomlashda quyidagi qoidaga amal qilinadi: geteroatomning tabiatiga qarab ular oksa (O), tio (S), azo (N); halqadagi atomlarning soniga qarab ir – (3), yet – (4), ol – (5), in (6); to’yinganlik darajasiga qarab – idin- (N-li to’yingan halqa), - an- siz halqa), -in- (to’yinmagan) hokazo qo’shimchalar ishlatiladi, masalan: – (N- aziridin oksiran azetidin (azaidin) (oksaran) (azaetidin) atilenimin etilen oksid etilenimin azol azalidin azin 2

(azazol) (azaolidin) (azain) (pirrol) pirvazifasidin piridin Yuqoridagi geterotsikllarni odatda pirrol, pirvazifasidin, piridin deb nomlanadi. Halqada bitta geteroatom bo’lsa, raqamlash bu geteroatomdan boshlanadi. Agar halqada bir necha geteroatm bo’lsa, raqamlashda avval kislorodga, so’ng oltingugurt va azotga raqam qo’yiladi. Agar halqada NH va N bo’lsa, raqam avval – NH- ga, so’ngra – N-ga qo’yiladi. Besh va olti a’zoli geterotsiklik birikmalarni quyidagicha raqamlash qabul qilingan: Geterotsiklik birikmalar tabiatda keng tarqalgan va ular biologik jarayonlarda muhim vazifani bajaradi. Bizga ma'lum tabiiy moddalarning taxminan yarmidan ko’pi vitaminlar, almashtirish mumkin bo’lmagan aminokislotalar ham ular jumlasiga kiradi. Tabiiy geterotsiklik birikmalar jumlasiga o’simliklarning xlorofill moddasi, penitsillin va B 1 , B 6 , B vitaminlar ham kiradi. 12 Jipslashgan ko’p halqali geterotsikllarni alohida nomlar bilan ataladi (kumaron, indol, xinolin va h.k.). 3

Besh a’zoli geterotsikllik birikmalarning oddiy vakillari furan, tiofen va pirrol hisoblanadi. Ular aromatik xarakterga ega: Ularning molekulasida oltita e-elektronlar benzoldagi kabi umumiy electron bulutini hosil qiladilar, masalan furanda: Rentgenografik o’lchashlar natijasida furan, tiofen va pirrol molekulalaridagi atomlar orasidagi masofalar quyidagi qiymatlarga ega ekanligi isbotlangan (nm hisobida): .. .. О .. S .. Furan tiofen pirrol Yuqoridagi formulalardan tashqari besh a’zoli geterotsikllar uchun quyidagi tuzilish formulalarini ham yozish mumkin: 2. Besh va olti a'zoli geterotsikllar, ularning tuzilishi, xossalari 4 N H ..

Bir geteroatomli besh a'zoli geterotsiklik birikmalardan furan, tiofen va pirrol, 6 a'zoli geterotsikllardan piridin va ularning hosilalari muhim amaliy ahamiyatga ega. Bir a'zoli geterotsikllarda 2 va 5-holatlar α , α ’, 3 va 4-holatlar β , β ’holat deb; olti a'zoli geterotsikllarda 2 va 6-holatlar α , α ’-; 3 va 5-holatlar β , β ’- va 4-holat γ -holat deyiladi. Agar jipslashgan ko’p halqali geterotsikllarda geteroatom halqalarining jipslashgan joyida bo’lmasa, raqamlash halqalarning jipslashgan joyidagi atomdan boshlanadi. 5 4 63 7N 8 1 Bu geterotsiklik birikmalar benzol kabi birikish reaksiyadan ko’ra nitrolanish, sulfolanish, galogenlash kabi elekrofil o’rin olish reaksiyalariga moyil, ya'ni ular aromatiklik xususiyatga egadir. Besh a'zoli geterotsiklik birikmalar genetik bog’langan, ya'ni 3000ºC da Al 2 O 3 katalizatori ishtirokida ular o’zaro bir-biriga o’tib turadi (Yurev reaksiyasi): Furan – rangsiz suyuqlik bo’lib, 31 0 C da qaynaydi. Suvda erimaydi. Tarkibi C 4 H 4 O: C 4 H 3 O – qoldiqni furil deb ataladi. Furanni qaytarib tetrogidrofuran (TGF) olinadi. TGF muhim erituvchilardan biri bo’lib, kimyo sanoatida keng qo’llaniladi. 5 2 N HO NH 3 H 2 O S

Undan foydalanib tetrametilenglikol, adipin kislotasi geksametilendiamin va boshqa mahsulotlar olinadi. Furfurol 162 0 C da qaynaydi, suvda kam eriydi. Undan yongan nonning hidi keladi. Furfurolni asosan pentozan saqlovchi mahsulotlardan olinadi. Farg’onadagi furan birikmalari zavodida paxta sheluxasidan olinadi. Furfurol aromatik aldegidlarning barcha xossalarini takrorlaydi. U plastmassalar ishlab chiqarishda xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Tiofen – 84 0 C da qaynaydigan, suvda erimaydigan suyuqlik C 4 H 3 S – tienil deb ataladi. Tiofen kimyosi keyingi o’n yilliklarda rivojlana boshladi. Buning sababi, tiofen hosilalari orasida shamollashga va boshqa kasalliklarga qarshi ishlatiladigan birikmalar topilganligidir. Pirrol – 130 0 C da qaynaydigan, suvda deyarli erimaydigan suyuqlik. Pirrol birinchi marta 1858 yilda Andersen tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi 1870 yilda Bayer tomonidan isbotlangan. Pirrol va uning gamologlari toshko’mir smolasida va suyak yog’ida uchraydi. Bu nom Runge tomonidan berilgan bo’lib pirrol bug’i xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchani qizil ranga bo’yaydi. Pirrol xalqasi oqsillar tarkibidagi pvazifasin, oksipvazifasin va triptofan kabi aminokislotalar, xlorofill va ko’pgina alkaloidlar tarkibida uchraydi. Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular o’simlik xlorofilli, qon gemini, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan halqasi – pirrolidin juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi. Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlar deb, ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar deb ataladi: 6

Piridin-bir geteroatomli olti a'zoli geterotsiklik birikmalarning muhim vakili hisoblanadi. Piridin yadrosi ko’pgina tabiiy birikmalaralkaloidlar va vitaminlar tarkibida uchraydi. Piridinning hosilalari tirik organizmda sodir bo’ladigan biokimyoviy jarayonlarda muhim vazifani bajaradi. Kimyoviy xossalari jihatidan pirrol anilinga o’xshab ketadi. U arildiazoniy tuzlari bilan azo qo’shish reaksiyasiga kirisha oladi. Hosil bo’lgan azobirikma platina katalizatorligida vodorod bilan qaytarilganda α -aminopirrol hosil bo’ladi. Pirrolning metallar bilan hosil qilgan hosilalari orqali turli birikmalar olish mumkin. Ko’pincha bu maqsadlarda pirrolning Grinyar reaktivi bilan hosil qilgan pirrolmaginiy galogenidlardan foydalaniladi: Xuddi shunga o’xshash pirrolning kaliyli tuzi metilyodid bilan reaksiyaga kirisha oladi. Bunda hosil bo’ladigan N-alkilpirrollar qizdirilganda α -almashingan pirrollarni hosil qilib izomerlanadilar: Pirrol magniy galogenidlar reaksiyaga oson kirisha oladigan birikmalar bo’lib, ulardan foydalanib turli qimmatli birikmalarni sintez qilib olish mumkin. Quyidagi sxemada pirrolmagniybromid asosida olinishi mumkin bo’lgan ayrim birikmalarga misol keltiramiz. 7

Pirrolning muhim hosilalaridan biri pirrolidin hisoblanadi. Pirrolidin 1-xlor-4- aminobutanni qizdirib yoki pirrolni to’la qaytarib olinishi mumkin: Pirrolidinning muhim hosilalaridan pirrolin va okispirrolin (4-oksi- 2- pirrolidinkarbon kislota) inson xayot faoliyatida muhim ahamiyatga egadir: Indol va skatol (3-metilindol, suyuqlanish harorati 95 0 C) oqsil moddalarning chirishi natijasida hosil bo’ladilar. Har ikkisi ham o’ta qo’lansa xidga ega. Indol juda oz miqdorda erituvchilarga qo’shilganda gul xidini beradi. U jasmin va apelsin gullari tarkibida uchraydi. Indolning kimyoviy xossalari pirrolnikiga o’xshash. Indol pirrolga o’xshash kuchsiz asos xossasiga ega. Shuning bilan birga, u fenolning xossalarini takrorlaydi (kuchsiz kislota). Kislotalar ta'sirida polimerlanib ketadi. Pirrolga uxshash xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchani qizil rangga bo’yaydi (Erlix reaksiyasi). 8

vitamin PP izoniazid piridoksin (в-nikotin kislota amidi) (izonikotin kislota gidrazidi) (vitamin B 6 ) PP-vitamini β–nikotin kislotaning amidi bo’lib, pellagra kasaligini, izoniazid esa sil kasalligini davolashda ishlatilinadi. Vitamin B 6 ham piridinning hosilasi bo’lib, organizmda u fermentativ oksidlanishqaytarilish jarayonlarda katta vazifani bajaradi. Ikki geteroatomli 5 va 6 a'zoli geterotsikllarning eng muhim vakillari imidazol va pirimidinlardir. skatol 9 piridin pirrol furan Tiofen imidazol pirrolidin

Bu birikmalarning hosilalari muhim biologik faol birikmalardir. Imidazol va pirimidin yadrolari oqsil tarkibiga kiruvchi tabiiy aminokislotalar, vitaminlar, alkaloidlar va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Furan, tiofen va pirrol olishning eng muhim usullaridan biri ularni 1,4- dikarbonilli birikmalardan suvni tortib olish orqali hosil qilish hisoblanadi. Furan hosil bo’lishida karbonil guruhidagi nukleofil kislorod atomi ikkinchi karbonil guruhidagi elektrofil uglerod atomiga xujum qiladi. Bu jarayon kislota xususiyatiga ega bo’lgan katalizatorlar ishtirokida oson boradi. Hosil bo’lgan oraliq birikmalardan suv va proton chiqib ketishi natijasida furan halqasi hosil bo’ladi: Tiofen hosil bo’lishi ham yuqoridagiga o’xshash sodir bo’ladi. Bunda dastlab karbonil guruhidan bir kislorod atomi fosfor pentasulfid ta’sirida oltingugurt bilan almashinib, ion guruhi hosil qiladi: 3.Olinish usullari. Furan, tiofen va pirrol olishning eng muhim usullaridan biri ularni 1,4-dikarbonilli birikmalardan suvni tortib olish orqali hosil qilish hisoblanadi. Furan hosil bo’lishi 10

5. Bir necha geteroatomli geterotsikllar va alkaloidlar Purin bir necha geteroatom tutgan geterotsikl bo’lib, uning molekulasi pirimidin va imidazol xalqalarining kondensirlanishidan tashkil topgan. Purin tabiatda topilgan emas, lekin molekulasida purin yadrosi tutgan moddalar o’simlik va hayvon о t dunyosida ko’p uchraydi. Nuklein kislota tarkibiga kiruvchi uratsil, timin va sitozin pirimidin hosilalari, adenin va guanin esa purin hosilalari hisoblanadi: 14

uratsil timin sitozin adenin guanin Alkaloidlar- tarkibida azot atomi tutgan, asos xossalariga ega bo’lgan, ayrim o’simliklar tarkibida uchraydigan, odam va hayvon organizmiga kuchli fiziologik ta'sir qiladigan murakkab tuzilishli organik birikmalardir. Hamma o’simlikar alkaloid saqlamaydi. Ko’knoridoshlar, dukkaklilar, ayiqtovonguldoshlar, zirkdoshlar kabi oilalarga kiruvchi o’simliklar alkaloidlarga boydir. kofein teobromin Alkaloidlarni toza xolatda o’simliklardan ajratib olish ancha murakkab va ko’p mehnat talab qiladi. Hozirgi vaqtda alkaloidlarni toza individual xolda ajratib olishda xromatografiyaning barcha usullari, tuzilishini aniqlashda esa zamonaviy spektrial tahlil usullari (UB-, IQ-, PMR- va mass- spektroskopiya) va boshqalar keng qo’llaniladi. Alkaloidlarning asosiy qismi geterotsiklik birikmalar bo’lib, ularning tarkibiga kirgan geterotsikllarning tabiatiga qarab sinflarga bo’linadi. 15

Masalan, piridin guruhi alkaloidlari: nikotin anabazin Alkaloidlar kuchli biologik faol birikmalar bo’lib, ko’pgina alkaloidlar tibbiyotda va qishloq xo’jaligida (anabazin, nikotin) keng qo’llaniladi. Alkaloidlar kimyosini rivojlantirishda o’zbek kimyogar olimlarining xizmatlari juda katta. Kokain. Peru va Boliviyada o’sadigan koka butasini bargidan olinadi. Uning vodorod xlorid tuzi tibbiyotda maxalliy og’riqni qoldirishda qo’llaniladi. Bemor organizmi tez o’rganib qolishi sababli u ko’p iste’mol qilinmaydi. kokain Xinin – bezgakni davolashda qo’llaniladigan dori vositasi hisoblanadi. U xin daraxtini po’stlog’idan ajratib olingan. xinin Morfin, kodein va papaverin – ko’knor o’simligining pishmagan urug’idan 20 dan ortiq ikki guruh alkaloidlar ajratib olingan. Ulardan ikkitasi kuchli og’riqni 16

qoldiruvchi vosita sifatida tibbiyotda keng qo’llaniladi. Bemor organizmi tez o’rganib qolgani uchun ular kuchli narkotik hisoblanadi. Papaverin Narkotin Morfin Nuklein kislotalar (NK) yuqori molekulyar birikmalar bo’lib, tirik organizmdagi irsiy belgilarning nasldan-naslga o’tishi, oqsillarning biosintezi kabi muhim hayotiy jarayonlarda katta vazifani bajaradi. Nuklein kislotalarning tuzilishini o’rganishda ularning o’ziga xos fermentlar, kislotalar va ishqorlar ishtirokida gidrolizlanish reaksiyasi muhim vazifani bajaradi. NKlar quyidagi bosqichli chizma bo’yicha gidrolizlanadi: purin asoslari (adenin, guanin) + pirimidin asoslari (sitozin, uratsil, timin) + pentoz а lar(riboza, dezoksiriboza). С hizmadan ko’rinib turibdiki, NK gidrolizining so’nggi bosqichida purin va pirimidin asoslari, uglevod komponentlari riboza va dezoksiriboza va fosfat kislota hosil bo’ladi. Geterotsiklik birikmalar tabiatda keng tarqalgan va ular biologik jarayonlarda muxim vazifani bajaradi. Tabiiy moddalarning taxminan yarimidan ko’pi 17

vitaminlar, almashtirish mumkin bo’lmagan aminokislotalar xam ushbu birikmalar sinfiga kiradi (xlorofill moddasi, penisillin, B 1 , B 6 , B 12 ). 5- adenil kislota Yuqori molekulyar biologik polimerlardan sellyulozani kimyoviy qayta ishlab ularni oddiy va murakkab efirlari xalq xo ’ jaligida keng qo ’ llaniladi shu jumladan ulardan viskoza va atsetat tolalar olinadi . Undan tashqari kraxmaldan turli hil kleysterlar , yog ’ och maxsulotlari esa qurilishda turli hil sohada qo ’ llaniladi . 18

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent - 2013. (darslik) 19

Похожие

Geterohalqali birikmalar

Olti a’zoli geterohalqali birikmalar

Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar

Tarkibida azot atomi saqlagan besh va olti azotli geterohalqali birikmalar

Gеtеrоhalqali birikmalar