Reaksiyalarning tartibi va molekulyarligi bo‘yicha tabaqalanishi - Химия - Рефераты

Reaksiyalarning tartibi va molekulyarligi bo‘yicha tabaqalanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Reaksiyalarning tartibi va molekulyarligi bo‘yicha tabaqalanishi Reja: 1. Reaksiyalarning tartibi 2. Birinchi tartibli reaksiyalar 3. Ikkinchi tartibli reaksiyalar 4. Oddiy va murakkab reaksiyalar

1.Reaksiya tezligining konsentratsiya bilan qanday bog‘langanligiga qarab, biz barcha reaksiyalarni ma‘lum tartibdagi reaksiyalar deb bir necha sinfga ajratamiz. Reaksiya tezligi konsentratsiyaning qanday darajaga chiqarilganligiga bog‘liq bo‘lsa, reaksiya tartibi o‘sha darajani ko‘rsatgan songa teng bo‘ladi. Reaksiya tartibi empirik ravishda topiladi.qD pC bB aA    Reaksiyaning kinetik tenglamasi    b a B A k v   bo‘lganligi uchun bu reaksiyaning tartibi konsentratsiyalarning darajasi ko‘rsatkichlari yig‘indisi а+в = n dir. Agar reagentlar stexiometrik nisbatda olingan bo‘lsa, reaksiya orasidagi munosabat umumiy tarzda: n kC dt dc    ko‘rinishda bo‘ladi. n – reaksiyaning tartibi, k- reaksiyaning tezlik konstantasi, C -reaksiya uchun olingan moddalarning konsentratsiyasi . Agar n=1 bo‘lsa, reaksiya birinchi tartibli, n=2 bo‘lganida esa ikkinchi tartibli bo‘ladi va hokazo. Faqat birgina moddaning parchalanish protsessidan iborat bo‘lgan reaksiyalar birinchi tartibli reaksiyalardir. Bunday reaksiyani umumiy tarzda: C B A   Shaklda yozish mumkin. Reaksiyaning tezligi A modda konsentratsiyasining birinchi darajaga ko‘tarilganligiga bog‘liq bo‘ladi, vaqt o‘tishi bilan A moddaning konsentratsiyasi kamayadi, demak, reaksiya tezligi ham kamayadi, chunki reaksiya tezligi A moddaning ayni vaqt ichidagi konsentratsiyasiga bog‘liqdir. Birinchi tartibdagi reaksiyaning tezlik ifodasi quyidagicha yoziladi: Ck dt dc 1   

Ikkinchi tartibli reaksiyaning tezlik ifodasi ikki moddaning konsentratsiyalar ko‘paytmasi yoki bir modda konsentratsiyasi kvadratiga propaotsional bo‘ladi:2 1 2 C Ck dt dc    yoki 2 2Ck dt dc    2-tartibli reaksiya sxemasi ...    D C B A yoki ...    C B A A 3-tartibli reaksiyaning tezlik ifodasida uchala modda konsentratsiyalarining ko‘paytmasi yoki bir moda konsentratsiyasining uchunchi darajasi bo‘ladi: 3 2 1 3 C C Ck dt dc     yoki 3 kC dt dc    3-tartibli reaksiyaning sxemasi F E D C B A      yoki D C B A    3 Yuqorida aytilganlardan monomolekulyar birinchi tartibli reaksiyalar, biomolekulyar reaksiyalar esa 2chi tartibli reaksiyalar qatoriga kiradi. Lekin, faqat ayrim hollardagina reaksiyaning tartibli uning molekulyarligi mos keladi. Ko‘pchilik hollarda esa bu ikki tushuncha bir-biridan farq qiladi. Reaksiya tartibi va uning molekulyarligi degan tushunchalar quyidagi ikki holda boshqa-boshqa ma‘noni beradi. 1. Bu holda reaksiya bosqichlar bilan boradi. Bir necha bosqichda boradigan reaksiya tezligi eng sust boradigan bosqich tezligiga bog‘liq bo‘ladi, chunki boshqa bosqichlar tez borsa ham, sust boruvchi bosqich, butun protsessni kechiktirib turadi. Agar ana shunday sust boruvchi bosqich, masalan, bimolekulyar reaksiya bo‘lsa, u holda barcha protsessning tezligi ikkinchi tartibli reaksiya qonuniga itoat etadi. Bunday hollarda eng sust boruvchi bosqichning molekulyarligi umumiy protsessning qaysi tartibli reaksiya ekanligini aniqlab beradi. 2. Bu holda reaksiyada ishtirok qiladigan moddalarning konsentratsiyalari orasida katta farq bo‘ladi. Masalan, etilatsetatning suyultirilgan eritmada gidrolizga uchrashi tufayli sovunlanish reaksiyasi: CH 3 COOC 2 H 5 + H 2 O = CH 3 COOH + C 2 H 5 OH

Bimolekulyar reaksiyadir. Lekin, bu reaksiyada suv ko‘p bo‘lganligidan uning konsentratsiyasi nihoyatda oz o‘zgaradi, reaksiya tezligi efir konsentratsiyasining o‘zgarishigagina bog‘liq. Shuning uchun bu reaksiyaning borishi monomolekulyar reaksiyaning kinetik tenglamasiga bo‘ysinadi, binobarin, bu reaksiya birinchi tartibli reaksiyadir. Reaksiyaning molekulyarligi nazariy tushuncha bo‘lib, ayni reaksiyani yuzaga chiqarishga haqiqatan necha zarracha o‘zaro to‘qnashganini ko‘rsatadi. Birinchi tartibli reaksiyalar 1 chi tartibli reaksiyaning tezligi, reaksiya uchun olingan modda konsentratsiyasining birinchi darajasiga to‘g‘ri proportsional bo‘ladi. Masalan: reaksiya boshlanishida v hajmda a mol modda bor edi; t – o‘tgandan keyin uning x moli reaksiyaga ortib qoldi. Reaksiya uchun olingan moddaning konsentratsiyasi dastlab v a c 0 edi, t sekunddan v x a c   bo‘ldi. Reaksiya tezligi konsentratsiyaning vaqt birligi ichida o‘zgarishi bilan o‘lchanligi uchun: kc dt dc  k-tezlik konstantasi , ya‘ni reaksiya c =1 bo‘lgandagi tezli gi . Birinchi tartibli reaksiyaning tezlik konstantasini hisoblash uchun tajribada a va a-x ni ma‘lum vaqt oralig‘ida o‘lchab boriladi. Agar reaksiyaning tezlik konstantasi ma‘lum bo‘lsa, massalar ta‘siri qonuni asosida berilgan konsentratsiyalar uchun reaksiya tezligini hisoblab topiladi. Ximiyaviy kinetika hamma vaqt reaksiyaning tezlik konstantasi aniqlanadi. Oddiy efirlarni yuqori harorat ta‘sirida parchalanishi, radioaktiv moddalarning yemirilishi birinchi tartibli reaksiyalarga kiradi. COHCHOHCH  2433 Rn He Ra   Radioaktivlik, birinchi tartibli reaksiyalar jumlasiga kiradi, shu sababli ularga yarim yemirilish davri xosdir.

Olingan moddaning yarim yemirilishi uchun ketgan vaqt yarim yemirilishi davri deyiladi va I bilan belgilanadi. Yarim yemirilish davri bilan tezlik konstantasi k o‘rtasidagi bog‘lanish quyidagicha:k k T 693,0 2 ln   Birinchi tartibli reaksiyalarda va radioaktiv yemirilish hodisalarida yarim yemirilishi davri reaksiya uchun olingan moddaning qancha ekanligiga emas, balki, faqat reaksiyaning tezlik konstantasiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, shakarni glyukoza va fruktoza hosil bo‘ladigan inversiya reaksiyasi birinchi tartibli reaksiyalar jumlasiga kiradi: 6 12 6 6 12 6 2 11 22 12 O H C O H C O H O H C    shakar glyukoza fruktoza Bu reaksiya tezligi faqat shakar konsentratsiyasiga emas, birinchi tartibli reaksiya qonuniga bo‘ysinadi. Chunki reaksiya suv ko‘p bo‘lgan muhitda, ya‘ni eritmada boradi. Reaksiyaga kirishgan suvning miqdori eritmadagi suvning miqdoriga nisbatan juda kichik shu sababli suvning konsentratsiyasi o‘zgarmay qoladi. 3.Ikkinchi tartibli reaksiyalar- Ikkinchi tartibli reaksiyalar tezligi hajmga teskari proportsionaldir. Reaksiya vaqtida hajm o‘zgarmaydi. Ikkinchi tartibli reaksiyaning yarim yemirilishi davri uchun quyidagi formula mavjud: akT  1 bu yerda T –yarim yemirilish davri. a1 -forma asosida hisoblab topilgan konstanta qiymati. k-tezlik konstantasi. Ikkinchi tartibli reaksiyaning yarim yemirilish davri dastlabki konsentratsiyaga teskari proportsional. Ikki tartibli reaksiya tezligi

2 1 2 C Ck dt dc   C 1 -reaktsion idishga moddaning konsentratsiyasi C 2 -reagentni konsentratsiyasi k 2 - reaksiyaning tezlik konstantasi Uchinchi tartibli reaksiyaning tezligi: 3 2 1 3 C C C k dt dc       yoki ) ( ) (3 x c x a k dt dx     Bu reaksiyaning yarim yemirilish davri: 2 3 2 3 ak T  Uchinchi tartibli reaksiyalarning yarim yemirilish davri dastlabki konsentratsiyaning kvadratiga teskari proportsional t R ae x a     1 va tk a x a 2 1 1    hamda 21 )( 1 22   axa Bu uchala holdan ko‘rinib turibdiki, reaksiyaning tezligi vaqt o‘tgan sari kamayib boradi, chunki bunda dastlabki moddalarning konsentartsiyasi kamayib boradi. Reaksiya tezligi reaksiya tartibi ortishi bilan kmayib boradi. Reaksiya tartibini aniqlashning bir necha usullari mavjud. Masalan, modda konsentratsiyasining reaksiya davomida o‘zgarishini ko‘rsatadigan tajriba natijalarining uch-to‘rttasi birin-ketin monomolekulyar, bimolekulyar va trimolekulyar reaksiyalarning tezlik konstantasi tenglamalariga qo‘yilib, har qaysi vaqt uchun tezlik konstantasi hisoblab chiqiladi. Tenglamaga ko‘ra, k ning qiymatiga ko‘ra, reaksiya o‘sha tartibga ega bo‘ladi. Reaksiyaning tartibini aniqlashda “yarim yemirilish davri” qiymatidan ham foydalanishi mumkin. Yuqoridagi birinchi tartibli reaksiyaning yarim yemirilish davri 1 2ln kT 

biomolekulyar reaksiyaniki ak T 2 1  va trimolekulyar reaksiyaniki 2 3 2 3 ak T  bo‘ladi. Bu tenglamalarda a-moddaning eng dastlabki konsentratsiyasi. Olingan natijalar yuqoridagi tenglamalarning qaysi birini qanoatlantirsa, reaksiya o‘sha tartibga ega bo‘ladi. 4. Oddiy va murakkab reaksiyalar. Agar reaksiya o‘zining stexometrik tenglamasiga muvofiq birgina bosqichda borsa, bunday reaksiya oddiy reaksiya deb ataladi. Oddiy reaksiyaning kinetik tenglamasi faqat bitta tezlik konstantasi bilan ifodalanadi. Ximiyaviy reaksiyalarning ko‘pchiligi ancha murakkab tarzda boradi, chunki bir vaqtning o‘zida bir necha xil oddiy reaksiyalar yonma-yon, ketma-ket, tutash va qaytar tarzda boradi. Murakkab reaksiyalarning kinetik ta‘limoti esa murakkab reaksiyani tashkil qilgan har qaysi oddiy reaksiya bir vaqtning o‘zida mustaqil boradi degan farazga asoslanadi. Ularning har qaysisi massalar ta‘siri qonuniga asoslanadi. Parallel reaksiyalar- bunda dastlabki moddalar ikki yoki bir necha yo‘nalishda o‘zaro ta‘sir etib, ayni vaqtda sxemaga muvofiq, bir nechta mahsulot hosil bo‘ladi. Kaliy xloratning qizdirilganda parchalanishi parallel reaksiyalarga misol bo‘ladi: yoki KCl KClO KClO O KCl KCl     43 23 3 4 3 2 2 Ayrim radioaktiv elementlar parchalanishi parallel ravishda boradi. Organik ximiyada ularni parchalanishi parallel boradi.

Murakkab reaksiyalardagi oddiy reaksiyalar parallel borayotgan bo‘lsa, bu murakkab reaksiyaning umumiy tezligi oddiy reaksiyalar tezliklarining algebraik yig‘indisiga teng bo‘ladi. Ayni bir sharoitda reaksiya ikki yoki uch yo‘nalishda borishi uchun termodinamik jihatdan imkoniyat bo‘lsa, bu jarayonning qaysi biri tezligi ortiq bo‘lsa, o‘sha jarayon avzal turadi va shu jarayon mahsulotining nisbiy miqdori ortiq bo‘ladi. Parallel borayotgan reaksiyalarning tezligi katta bo‘lsa, u reaksiya asosiy reaksiya deb, qolganlari yonaki reaksiyalar deb ataladi. Odatda, reaksiya tezligidan qat‘iy nazar, bizga kerakli mahsulot hosil qiladigan reaksiya asosiy reaksiya hisoblanadi. Parallel reaksiyalar sharoitini (temperatura, erituvchi va katalizatorlarni) o‘zgartirish yo‘li bilan jarayonni kerakli yo‘nalishga burish mumkin. Ketma-ket boradigan (konsekutiv) reaksiyalar bir necha ketma-ket bosqichda boradigan reaksiyalardir. Bu reaksiyalarda oraliq moda hosil bo‘ladi. Protsess bosqichlarini A, B , S bilan A bosqichini B bosqichiga o‘tishidagi tezlik konstantasini R 1 bilan B bosqichning С bosqichiga o‘tishidagi tezlik konstantasini k 2 bilan ishoralasak, ketma-ket reaksiyalarning sxemasi:      2 1 kk B A Ketma-ket reaksiyalarda umumiy protsessning tezligi bilan eng sekin boruvchi bosqich tezligi bilan o‘lchanadi. (Dietiloksalatning ishqorlar bilan sovunlanish reaksiyasi ketma-ket reaksiya) R- a ikki bosqichda boradi: Tutash reaksiyalar deb bir muhitda boradigan va bir-biriga ta‘sir ko‘rsatadigan ikki reaksiyaga aytiladi. Bularning biri faqat ikkinchisi bilan birga bora oladi. Masalan: vodorod peroksid temir (II) sulfatni oksidlay oladi, lekin, yolg‘iz vodorod yodidni oksidlamaydi, ammo FeSO 4 oksidlanayotgan idishda HJ

ham oksidlanadi. O 2 -Na 2 SO 3 ni oksidlaydi, lekin Na 2 HAsO 3 ni oksidlamaydi, ammo NaSO 4 va NaHAsO 3 aralashmasi kislorod ta‘siridan tez oksidlanadi. Tutash reaksiyalarni umumiy tarzda quyidagi sxema bilan ko‘rsatamiz: NCA MBA   Qaytar reaksiyalar ikki qarama-qarshi yo‘nalishda borayotgan reaksiyalardir. Qaytar reaksiyalarning tezligi to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda borayotgan reaksiyalarning tezliklari orasidagi tarzda boradigan: aA+bB nC+pD Qaytar reaksiyada vaqt o‘tishi bilan A va B ham sarflana boradi. С va D yig‘ila boshlaydi. Massalar ta‘siri qonuniga muvofiq, to‘g‘ri reaksiyaning tezligi kamayib, teskari reaksiyaning tezligi ortib boradi. Bu ikkala tezlik baravarlashganida muvozanat qaror topadi. U vaqtda     p n b a D C k B A k 2 1 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ҳ.Рустамов, Физик кимё. –Тошкент: “Ўзбекистон”, 200.-488 б. 2. Захаревский М.С. Кинетика и катализ. –Ленинград: ЛГУ, 1968. -314 с. 3. Дзисько В.А. основқ методов приготовления катализаторов. – Новосибирск: “Наука”, 1982. -134 с. 4. Панченков Г.М., Лебедов В.П. Химическая кинетика и катализ. –Москва: МГУ, 1961. ғ551 с. 5. Стромберг А.Г., Семченко Д.П. Физическая химия. –Москва: “ Вышая школа ” , 2001. -528 с. 6. Байрамов В.М. Основы химической кинетики и катализа. –Москва: «А cadema », 2003. -253 с. 7. Т.С.Сирлибоев, С.Э.Нурманов, И.Тиркашев, М.Қ.Содиқов, ... Кимёвий кинетика ва катализ. Тошкент. “Университет” 2007. 152 б.

Похожие

Kimyoviy reaksiyalarning kinetik tasnifi

Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti (termokimyo)

Kimyoviy reaksiyalarning tezligi. Kimyoviy muvozanat

Kinetika – kimyoviy reaktsiyalarning tezligi va mexanizmi haqidagi fan

Kimyoviy kinetika va kataliz