Kimyoviy kinetika va kataliz - Химия - Рефераты

Kimyoviy kinetika va kataliz

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

356.5 KB

Kimyoviy kinetika va kataliz Reja: 1. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi 2. Reaksiya tezligiga temperaturaning ta’siri 3. Kimyoviy reaksiyalarni kinetik jihatdan sinflarga ajratish 4. Reaksiya tezligi doimiysini hisoblash 5. Aktivlanish energiyasi 6. Murakkab reaksiyalar 7. Fotokimyoviy reaksiyalar 8. Zanjir reaksiyalar 9. Radiatsion-kimyoviy reaksiyalar 10. Kataliz to’g’risida umumiy ma’lumot 11. Gomogen kataliz 12. Geterogen kataliz 13. Ferment kataliz

Kimyoviy reaksiyalar kinetikasi-kimyoviy reaksiyalar tezligiga turli omillarning, ya’ni reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiatiga, ularning konsentratsiyasiga, reaksiya berayotgan temperaturani, katalizatorning ishtirok etish-etmasligini va boshqa bir qancha omillarning ta’sirini o’rganadi. Reaksiya tezligini oshirish va reaksiyaga halal beradigan qo’shimcha reaksiyalarning tezligini kamaytirish sanoatning ishlab chiqarish unumini oshirishga, xom ashyodan to’laroq foydalanishga, kam vaqt ichida ko’p mahsulot ishlab chiqarishga imkon beradi. Kimyoviy reaksiyalarning o’zgarmas temperaturada reaksiya tezligi bilan reagentlarning konsentratsiyasi orasidagi bog’lanishni tekshiradigan sohasi rasmiy (formal) kinetika deyiladi. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining vaqt birligi ichida o’zgarishi reaksiya tezligi deb ataladi. Reaksiyaga kirishayotgan moddalar miqdori (mol hisobida) vaqt o’tishi bilan kamayib boradi. Buning natijasida reaksiya tezligi massalar ta’siri qonuniga muvofiq vaqt o’tishi bilan kamayib boradi. natijada reaksiya tezligi ham har xil vaqt ichida turlicha bo’ladi. Shuning uchun haqiqiy tezlik reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyalarining cheksiz vaqt ichida o’zgargan cheksiz kichik miqdoriga teng bo’ladi:; dt dc   dt dm V   1  (47.1) bunda,  -reaksiyaning kuzatilgan tezligi,m-mol soni, c- konsentratsiya, t-vaqt, V-hajm. Т urli reaksiya tezligini taqqoslash mumkin bo’lishi uchun tezlik hajm birligida hisoblanadi. Lekin statik (reaksiya berk idishda o’zgarmas hajmda sodir bo’lganda) tajribalarda odatda hajm ifodasi tushirib qoldiriladi. Moddalar ekvivalent miqdorda reaksiyaga kirishgani uchun reaksiya tezligini reaksiyaga kirishuvchi moddalardan yoki reaksiya natijasida hosil bo’layotgan mahsulotlardan birortasining konsentratsiyasini vaqtga qarab

o’zgarishi bilan ifodalash mumkin. Odatda qaysi moddaning miqdorini aniq o’lchash (tahlil qilish) oson bo’lsa, reaksiya tezligi ayni modda konsentratsiyasining o’zgarishi bilan o’lchanadi. Lekin reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasi vaqt o’tishi bilan kamayib boradi, reaksiya natijasida hosil bo’layotgan moddalarning konsentratsiyasi esa aksincha ortib boradi. Reaksiya tezligi ikkala holda o’lchanganda ham musbat qiymatli bo’lishi uchun, dastlabki moddalar konsentratsiyasining o’zgarishini o’lchaganda dt dc / oldiga (-), reaksiya mahsulotlari konsentratsiyasining o’zgarishi o’lchanganda esa musbat (  ) ishora qo’yiladi. Shunday qilib, dt dc   (47.2) massalar ta’siri qonuniga muvofiq quyidagi reaksiya borayotgan bo’lsa: aA  bB  dD  gG Reaksiyaning tezligi quyidagicha qayd etiladi:   b aB A k ] [   (47.3) Bunda k-proporsionallik koeffitsiyenti bo’lib, u reaksiya tezlik doimiysi deb ataladi. Ba’zan bu ifoda kimyoviy reaksiyalarning asosiy postulati deb yuritiladi. Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalar har birining konsentratsiyalari birga teng bo’lsa: к  (47.4) Demak, tezlik doimiysi (k) reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyalarining birga teng bo’lgandagi reaksiya tezligidir. Shuning uchun ba’zan k solishtirma tezlik ham deb ataladi. Kinetik hisoblashlarda k topiladi, zarur bo’lsa ma’lum konsetratsiyada boradigan tezlikni, (47.3) tenglamadan foydalanib hisoblanadi. Т urli reaksiyalarning kuzatilgan tezlikka, ya’ni reaksiyaga kirishuvchi moddalarni hohlagan konsentratsiyada (miqdorda) olib o’tkazilgandagi reaksiya tezligining qiymati bilan emas, balki reaksiya tezlik doimiysining qiymati bilan solishtiriladi. Т ezlik doimiysining qiymati reaksiyaga kirishuvchi moddalarning

tabiatiga, temperaturaga va katalizatorga bog’liq bo’lib, reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasiga (yoki parsial bosimga) bog’liq emas. 2. Reaksiya tezligiga temperaturaning ta’siri Т ajribalar ko’rsatishicha temperatura ortishi bilan reaksiya tezligi ortadi. Reaksiyaning tezligi: 2 1 СкС   (48.1) bo’lsa, temperatura ortganda k kattalashadi, binobarin k o’zgaradi. Vant-Goff tajriba asosida quyidagi qoidani topdi: gomogen reaksiyaning tezligi temperatura 10 0 S ga ko’tarilganda 2-4 marta ortadi. masalan, 0 0 C da reaksiyaning tezlik doimiysi birga teng bo’lsa, 10 0 C da 2 ga teng bo’ladi; 20 0 C da 4 ga, 30 0 C da 8 ga 40 0 C da 16 ga, 50 0 C da 32 ga, 60 0 C da 64 ga, 70 0 C da 128 ga, 80 0 C da 256 ga, 90 0 C da 512 ga, 100 0 C da esa 1024 ga teng bo’ladi. Demak, reaksiya tezligi geometrik progressiya tarzida ortib boradi. Reaksiyani t  10 dagi tezlik doimiysining t dagi doimiysiga nisbati reaksiya tezligining temperatura koeffitsiyenti deb ataladi va  bilan belgilanadi. t t K K 10   (48.1) Vant-Goff qoidasiga asosan, gomogen reaksiyalar tezliklarining temperatura koeffitsiyenti 2-4 ga karralidir. Ko’p reaksiyalarning temperatura koeffitsiyentlari bir-biridan kam farq qiladi, ba’zan katta farq qilishi ham mumkin. masalan metilatsetat gidrolizining temperatura koeffitsiyenti 1,82 ga teng; lekin qamish shakarining HCI ishtirokida inversiyalanish reaksiyasining temperatura koeffitsiyenti 4,13 ga tengdir. Arrenius 1889 yilda tezlik doimiysi bilan temperatura o’rtasidagi bog’lanishni quyidagi empirik formula orqali ifodaladi: ℓ T A B nK   (48.3) Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, reaksiya tezligi doimiysining logarifmi absolyut temperaturaning teskari qiymatiga bog’liq; а В 1  Т 48-rasm. А rreniys tenglamasidagi koeffisientlarni tajribada aniqlash grafigi.

agar absissalar o’qiga 1/ Т ni, ordinatalar o’qiga InK ni qo’yib, diagramma chizsak, albatta to’g’ri chiziqdan iborat grafikka ega bo’lamiz (48.1 rasm). Bunday grafik asosida A va V larning qiymatlarini topish mumkin. Grafik to’g’ri chizig’i ordinata o’qini qayerdan kesib o’tsa, o’sha uzunlik V ning qiymatiga teng bo’ladi. Ikkinchi koeffitsiyent . . tg А  (48.3) tenglamadagi A doimiy kimyoviy jarayonning aktivlanish energiyasi E ekanligini eslatib o’tamiz. 3. Kimyoviy reaksiyalarni kinetik jihatdan sinflarga ajratish Kimyoviy reaksiyalar kinetik jihatdan molekulyarligi va tartibiga ko’ra sinflarga ajratiladi. Reaksiyaning molekulyarligi bir vaqtda xaqiqatdan to’qnashib kimyoviy reaksiyaga kirishgan molekulalar soni bilan belgilanadi (reaksiyaning molekulyarligi tushunchasi fanga Ya. Vant-Goff tomonidan kiritilgan). Reaksiya molekulyarligi jihatidan bir molekulyar (monomolekulyar), ikki molekulyar (bimolekulyar), uch molekulyar (trimolekulyar) va shu kabi sinflarga bo’linadi. Uchdan ortiq molekulaning bir vaqtda reaksiyaga kirishishi ehtimoldan uzoq bo’lgani uchun tajribada uch molekulyardan ortiq molekulyar reaksiyalar ham nihoyatda kam uchraydi. Odatda ko’pchilik reaksiyalar bimolekulyar bo’ladi. Bir molekulyar (monomolekulyar) reaksiyalar A  B  C  …. (49.1) sxema bilan ifodalanishi mumkin. Bunday reaksiyalar qatoriga parchalanish va molekula ichida qayta gruppalanish reaksiyalari kiradi. Masalan, gaz muhitida boradigan reaksiyalar: I 2  2I 48-rasm. А rreniys tenglamasidagi koeffisientlarni tajribada aniqlash grafigi.

monomolekulyar reaksiyaga misol bo’la oladi. Agar dastlabki moddaning konsentratsiyasi C bo’lsa, monomolekulyar reaksiyaning tezligi massalar ta’siri qonuniga ko’ra:kС dt dc    (49.2) bo’ladi, bunda k-reaksiyaning tezlik doimiysi u sekund -1 yoki minut -1 , umuman vaqtning teskari o’lchami bilan ifodalanadi. Bimolekulyar reaksiyalar deb, bir turdagi moddaning bir molekulasi bir vaqtning o’zida, ikkinchi tur moddaning bir molekulasi bilan to’qnashuvi yoki bir tur moddaning ikki molekulasi o’zaro to’qnashishi natijasida sodir bo’ladigan reaksiyalarga aytiladi. Bimolekulyar reaksiyaning sxemasi: A  B  C  D yoki A  A  B  C  … (49.3) shaklida yoziladi. Vodorod yodidnnig ajralishi: 2HJ  H 2  J 2 yoki eterifikatsiya reaksiyasi: O H H COOC CH OH H C COOH CH 2 5 2 3 5 2 3    bimolekulyar reaksiyaga misol bo’la oladi. Agar dastlabki moddalarning konsentratsiyalarini c 1 va c 2 bilan belgilasak, oddiy bimolekulyar reaksiyalarning tezligi: 21c kc dt ds    (49.4) Agar  c c bo’lsa, 2 kc  (49.5) Bimolekulyar reaksiyalarda с моль л k  / bilan ifodalanadi. Т rimolekulyar reaksiyalar bir vaqtda bir moddaning uch molekulasi to’qnashishi natijasida sodir bo’ladi. Bu reaksiyalarning sxemasi: ... 3 ...           D C B A ёки F E D C D А (49.6) shaklida yoziladi. Oddiy trimolekulyar reaksiyaning tezlik ifodasi 3 21 c c kc dt dc    (49.7) bunda, c 1 c 2 c 3 -dastlabki moddalarning konsentratsiyalari. Т rimolekulyar reaksiyaning tezlik doimiysi k смольл 22 / bilan ifodalanadi. Azot (II)-oksidning vodorod bilan qaytarilishi:

O H O N H NO 2 2 2 2   trimolekulyar reaksiyaga misol bo’la oladi. Ko’pincha faqat reaksiya tenglamasiga qarab reaksiyaning qaysi sinfga kirishi haqida to’g’ri xulosa chiqarib bo’lmaydi. masalan: O H J H O H J 2 2 2 2 2 2       (a) reaksiya yig’indi tenglamaga ko’ra besh molekulyar reaksiya deb o’ylash mumkin. Lekin tajriba ko’rsatshicha bu reaksiyaning oraliq bosqichlaridan birida: O H JO O H J 2 2 2      (b) tenglamaga muvofiq gipoyodid kislotaning anioni JO - hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan JO - ionlari N  ionlari bilan birikadi. HJO H JO     (v) va nihoyat, HJO kuchli oksidlovchi bo’lgani sababli J - ni oksidlaydi. O H J H J HJO 2 2      (g) Agar (a), (b), (v) va (g) tenglamalarning hamma xadlarini bir-biriga qo’shsak, yig’indi tenglama kelib chiqadi. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, shunga o’xshash murakkab reaksiyalarning tezligi uning eng sust boradigan oraliq bosqichdagi tezligiga bog’liq. Yuqoridagi misolda eng sust boradigan bosqich reaksiya (b) dir; bu reaksiya bimolekulyar bo’lgani uchun butun jarayonning tezligi konsentratsiyaning kvadratiga proporsional bo’lishi kerak; tajriba ham buning to’g’riligini tasdiqlaydi. 4. Reaksiya tezligi doimiysini hisoblash Т urli tartibli reaksiyalarning tezlik doimiylari ularga mos kinetik tenglamalarni integrallash orqali aniqlanadi. Birinchi tartibli reaksiyaning kinetik tenglamasi quydagicha: ck dt dс ёки ск 1 1 /     (50.1) bunda c-t vaqt momentidagi modda konsentratsiyasi. Agar moddaning dastlabki konsentarsiyasini а bilan, t-vaqt oralig’idagi konsentarsiyaning o’zgarishini x bilan belgilasak, u holda x a с   . c ning bu qiymatini (50.1) tenglamaga qo’yib, quyidagi tenglamani olamiz:

) /( ) ( / /) ( 1 1 x a dx dt ёкиkx a k dt dx dt x a d        (50.2) (50.2)tenglamani integrallab         C x a In t k x a dx dt k ) ( 1 ); /( 1 (50.3) tenglamaga ega bo’lamiz. Т englamadagi C integrallash doimiysini aniqlash uchun reaksiya boshidagi parametrlarning, ya’ni 0 0   x ва t qiymatlarning (50.3) ga qo’yamiz. U holda C  In a ekanligini topamiz. Yuqorida keltirilgan tenglamaga C ning qiymatini qo’yib, quyidagi formulani olamiz: x a a Int k ёки Ina x a In tk      1 ) ( 1 1 (50.4) Bu formuladan birinchi tartibli tezlik doimiysining o’lchovi birligi c -1 ekanligi kelib chiqadi. Ikkinchi tartibli reaksiya uchun kinetik tenglama quyidagicha bo’ladi: ,) ( / , ) )( ( / 2 2 2 x a k dt dx булса b a ёки x b x a k dt dx       (50.5) bunda b ва a reaksiyaga kirishuvchi moddalarning dastlabki konsentratsiyalari. (50.5) tenglamani integrallab quyidagi tenglamani olamiz:        . 1 ,) ( 2 2 C x a t k бундан x a dx dt k (50.6) t  0 va x  0 bo’lganda integrallash doimiysi . /1 а С  S ning bu qiymatini (50.6) tenglamaga qo’ysak,  . 1 1 1 2 2 x aa x t k ёки a x a tk       (50.7) agar reaksiyaga kirishuvchi moddalarning dastlabki konsentratsiyalari ( b a ) o’zaro teng bo’lmasa, u holda integrallashdan so’ng ikkinchi reaksiya doimiysi uchun quyidagi tenglamaga ega bo’lamiz: .) ( ) ( 1 1 2 x b a x a b In b a t k       (50.8) Bu tenglamada k 2 uchun agar konsentratsiya mol/l da, vaqt sekundlarda ifodalansa, u holda bimolekulyar reaksiya tezligi doimiysi с моль л  / da o’lchanishi kelib chiqadi. Х uddi shu yo’l bilan uchinchi tartibli reaksiyalar tezlik doimiysi uchun tenglama hosil qilish mumkin. Reaksiya tezligi va reaksiya tartibi tajribada quyidagicha aniqlanadi. Dastlabki konsentratsiyalari aniq bo’lgan reaksiyaga kirishuvchi moddalar

aralashmasidan ma’lum vaqtdan keyin namuna olinib, uning tarkibidagi reaksiyaga kirishmagan moddalar konsentratsiyasi aniqlanadi. Olingan natijalar birinchi, ikkinchi va uchinchi tartibli reaksiya tezligi tenglamalariga qo’yilib bu doimiylardan qaysi biri o’zgarmas kattalik ekanligi aniqlanadi. Bu doimiy qiymati berilgan reaksiya tezligining doimiysi hisoblanadi. reaksiya tartibi va tezlik doimiysi to’g’risidagi bilimlar reaksiyani amalga oshirishning samarali vaqtini aniqlash imkonini beradi. 5. Aktivlanish energiyasi Molekulalar orasidagi o’zaro ta’sirlar faqat ular to’qnashganlaridagina sodir bo’ladi, shuning uchun kimyoviy reaksiya tezligi vaqt birligi ichida reaksiyaga kirishuvchi molekulalarning to’qnashishlar soni bilan aniqlanishi mumkin. Har qanday reaksiyaga kirishuvchi sistemalar uchun bu to’qnashishlar soni shu qadar yuqoriki, agar har bir to’qnashish kimyoviy o’zaro ta’sirlarga olib kelsa, u vaqtda reaksiyalar tezligining haqiqatda kuzatilgan va nazariy hisoblangan qiymatlari orasidagi nomoslik reaksiyaga kirishuvchi molekulalar orasidagi har qanday to’qnashishlar kimyoviy o’zaro ta’sirlar sodir bo’lishiga olib kelmasligi haqida ma’lumot beradi. Kimyoviy o’zaro ta’sirlarga olib keluvchi to’qnashishlar soni bilan reaksiyaga kirishuvchi molekulalarning umumiy to’qnashishlar soni orasidagi fark, Arreniusning quyidagi xulosasiga olib keldi, shunday molekulalar to’qnashganda reaksiyaga kirishadiki, ularning molekulalari energiyasi boshqa molekulalar energiyalarining o’rtacha qiymatidan yuqori bo’ladi. Reaksiya mahsulotlarining molekulalari hosil bo’lishi uchun reaksiyaga kirishuvchi molekulalar orasidagi molekulalararo bog’lar uzilishi zarur. Agar molekulalar energiyasi bu bog’larni uzish yoki kamaytirish energiyasidan kichik bo’lsa, u holda ularning to’qnashishlari foydasiz bo’lib, reaksiya mahsulotlarining molekulalari hosil bo’lmaydi. Molekulalar o’zaro to’qnashganda kimyoviy reaksiyalar hosil qiluvchi ularning o’rtacha energiyasidan ortiqcha energiyaga aktivlanish energiyasi

deyiladi. Bunday energiyaga ega bo’lgan molekulalar aktiv molekulalar deb yuritiladi. Aktiv molekulalar soni doimo molekulalarning umumiy sonidan kam bo’ladi va u quyidagicha aniqlanadi: N akt  N  e -E  RT yoki InN akt  InN 0 -Ea  RT (51.1) Bunda N akt –aktiv molekulalar soni; N 0 - molekulalarning umumiy soni; E a – aktivlanish energiyasi. Kimyoviy reaksiya borishi bilan aktiv molekulalar soni kamayib boradi, lekin to’qnashish natijasida reaksiyaga kirishuvchi molekulalar energiyasining qayta taqsimlanishi ro’y beradi. Shuning uchun N akt  N 0 - aktiv molekulalar ulushi uzluksiz qayta tiklanib boradi va reaksiya to’xtamaydi. Т emperatura ko’tarilishi bilan aktiv molekulalar soni hamda molekulalar o’rtasidagi to’qnashishlar soni ham ortadi, bunga mos ravishda kimyoviy reaksiyalar tezligi ham ortadi. Kimyoviy reaksiyalarning aktivlanish energiyasi odatda (50-300) kJ  mol oralig’ida bo’ladi. Agar aktivlanish energiyasi kichik bo’lsa, u holda aktiv molekulalar soni ko’p va bunday reaksiya tezligi katta bo’ladi. Bunday reaksiyalarga quyidagi reaksiyalar misol bo’la oladi: 2NO 2  2NO  O 2 ; E a  134 kJ  mol 2CI 2 O  2CI 2  O 2 ; E a  88 kJ  mol Aktivlanish energiyasining katta qiymatlarida aktiv molekulalar soni oz va reaksiya tezligi juda katta bo’lmaydi. Bunday reaksiyaga ammiak sintezi misol bo’la oladi, bu reaksiyaning aktivlanish energiyasi 327kJ  mol ga teng bo’ladi. Odatdagi sharoitlarda reaksiya nihoyatda sekin boradi. Aktivlanish energiyasini hisoblash uchun (51.1) tenglamani boshqacha ko’rinishda yozib undan foydalanamiz , / 0 RT B aкк a e Z Z   (51.2) Bunda Z akt – aktiv molekulalarning to’qnashishlar soni; Z 0 – to’qnashuvchi hamma molekulalar soni. Aktiv molekulalarning to’qnashishlar soni orqali kimyoviy reaksiya tezligi aniqlanadi. (51.2) tenglamani quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:

, / 0 / 0 RT B RT B a a ek k ёки е      (51.3) Bunda  va  - reaksiyaning tezligi va tezlik doimiysi;  0 va  0 - hamma molekulalarning to’qnashishlari kimyoviy reaksiyalar sodir bo’lishiga olib kelgandagi reaksiya tezligi va reaksiya tezlik doimiysi. (51.3) tenglamani logarifmlaymiz: Ink  Ink 0 – E a  RT (51  4) va Ink 0 ni V doimiy orqali belgilab, quyidagi tenglamani olamiz: Ink  V – E a  RT (51.5) (51.5) tenglamani molekulyar-kinetik nazariya asosida olingan Arreniusning empirik (48.3) formulasi bilan solishtirib, ularning o’xshashligi haqida xulosa chiqarish mumkin. (51.5) ifoda Ink va 1  Т (51.1-rasm) koordinatalarda to’g’ri chiziq tenglamasi hisoblanadi. Т o’g’ri chiziqning burchak tangensi E a  R ga teng, bundan osongina E a ning qiymatini aniqlash mumkin. Т o’g’ri chiziq grafigini chizish uchun Т 1 va Т 2 temperaturada k 1 va k 2 tezlik doimiylarining qiymatlarini bilish kifoya. Shunga o’xshash aktivlanish energiyasini analitik usulda ham hisoblash mumkin. Ikki xil temperatura uchun (51.5) tenglamani quyidagicha yozish mumkin: . / ; / 2 2 1 1 RT E B Ink RT E B Ink a a     Birinchi tenglamani ikkinchisidan ayirib, quyidagi tenglamaga ega bo’lamiz: )6. 51( 1 1 3,2 1 1 1 2 2 1 1 2 2 1                 T T R E k k Ig yoki T T R E k k In a a (51.6) tenglamadan E a aktivlanish energiyasining qiymatini topish qiyin emas. 6. Murakkab reaksiyalar

Ko’pgina real kimyoviy reaksiyalar o’zaro bog’langan bir necha oddiy reaksiyalar to’plamidan iborat. murakkab reaksiyalar jumlasiga parallel (yonma- yon), qaytar, ketma-ket va qo’shma reaksiyalar kiradi. Parallel (yonma-yon) reaksiya deb, bir-xil dastlabki moddalar bir vaqtda reaksiyaga kirishib, har xil mahsulotlar hosil qiladigan reaksiyalarga aytiladi. Parallel reaksiyalarni sxematik tarzda quyidagi tenglamalar orqali ifodalash mumkin:        1 1 1 1 2 K K K K C A A уoki B B A Bunday reaksiyalarga kaliy xlorat qizdirilganda ajralish reaksiyalari yaqqol misol bo’la oladi, reaksiya ikki yo’nalishda borishi mumkin: . 3 4 3 2 2 4 4 2 3 2 1 KCI KCIO KCIO ва O KCI KCIO k k       Reaksiyalarning har biri uchun mos kinetik tenglamalarni yozish mumkin ). ( / ); ( 2 2 1 1 x a k dt dx x a k dt dx     (52.1) Bu holda dastlabki moddaning t vaqt ichida x konsentratsiyasining o’zgarishi birinchi va ikkinchi reaksiyalarda berilgan modda konsentratsiyalarining o’zgarishlari x 1 va x 2 yig’indisiga teng, ya’ni 2 1 х х х   (52.1) tenglamalarni qo’shib, parallel reaksiyalar uchun umumiy kinetik tenglamaga ega bo’lamiz. ). )( ( / 2 1 x a k k dt dx    (52.2) Oddiy reaksiyalarning kinetik tenglamalaridan farqli ravishda parallel reaksiyalarning kinetik tenglamalari bir necha tezlik doimiylarini o’z ichiga oladi. Qaytar reaksiyalar deb, ikki yo’nalishda (chapdan o’ngga va o’ngdan chapga) boruvchi reaksiyalarga aytiladi. Bunday reaksiyalarning tenglamalarini umumiy holda quyidagicha yozish mumkin: B A K K  1 2 Qaytar reaksiyalar tezligi to’g’ri va teskari reaksiyalar tezliklarining farqiga teng. Т o’g’ri reaksiyalar (A modda konsentratsiyasining kamayishi a) tezligi  1 va teskari reaksiya (V modda konsentratsiyasining ortishi v)  2 quyidagi tenglamalar bilan aniqlanadi:

). ( ); ( 2 2 1 1 x b k x a k       (52.3) U holda vaqtning ihtiyoriy berilgan paytida jarayonnig umumiy tezligi ) ( ) ( 2 2 2 x b k x a k      (52.4) ga teng bo’ladi. Т o’g’ri reaksiyaning tezligi vaqt o’tishi bilan kamayib boradi, teskari reaksiya tezligi esa ortib boradi. Bu reaksiya tezliklari tenglashganda muvozanat holati qaror topadi, ya’ni ). ( ) ( 2 1 x d k x a k    (52.5) A va B moddalrning tabiati bilan aniqlanuvchi k 1 va k 2 tezlik doimiylari har xil qiymatga ega bo’lishlari mumkin. Shuning uchun muvozanat holatida dastlabki mahsulot moddalarining konsentratsiyalari teng bo’lmaydi. (52.5) tenglamadan quyidagiga ega bo’lamiz: ). /() ( / 2 1 x a x b k k    (52.6) 2 1/k k nisbat muvozanat doimiysi deyiladi. Ketma-ket reaksiyalar deb, ketma-ket oraliq moddalar hosil bo’lishi bilan bosqichma-bosqich boradigan reaksiyalarga aytiladi. D C B A k k k     3 2 1 Bu bosqichlarning har biri mono- yoki bimolekulyar reaksiyalardan iborat bo’lib, ular natijasida oraliq moddalar hosil bo’ladi. Ketma-ket reaksiyalarga etil va polisaxaritlarning gidrolizi, uglevodorodlarning termik krekingi misol bo’la oladi. Ketma-ket reaksiyalarning tezligi juda sekin boruvchi bosqichlardan iboratdir. Qo’shma (birikuvchi) reaksiyalar deb quyidagi ko’rinishdagi N C A M B A     reaksiyalarga aytiladi. Qo’shma reaksiyalarning asosiy xususiyati shundan iboratki, agar birinchi reaksiya o’z-o’zicha borsa, u holda ikkinchi reaksiya faqat birinchi reaksiya bilan birga sodir bo’ladi. Birinchi reaksiyasiz ikkinchi reaksiya sodir bo’lmaydi. Masalan, vodorod yodid kislota kuchli oksidlovchi hisoblanmish vodorod peroksid kabi oksidlanmaydi. Т emir (11)-sulfat bilan birga u peroksid vodorodda

oson oksidlanadi. Shunday qilib, temir sulfatning oksidlanish reaksiyasi vodorod yodid kislotaning oksidlanishini vujudga keltiradi. Ko’rib chiqilgan ikkala reaksiyalar uchun vodorod peroksid umumiy modda A (aktor ), temir sulfat B (modda) induktor bo’lib xizmat qiladi. 7. Fotokimyoviy reaksiyalar Yorug’lik ta’sirida sodir bo’luvchi reaksiyalar fotokimyoviy reaksiyalar deyiladi. Fotokimyoviy jarayonlarga juda ko’p reaksiyalar kiradi. Masalan, vodorod va ftor gazlarining aralashmasi yorug’lik ta’sirida portlaydi, ammik-azot va vodorodga ajraladi, ultrabinafsha nurlanish ta’sirida molekulyar kisloroddan ozon hosil bo’ladi. Quyosh nurlarini ultrabinafsha nurlari ta’sirida odam terisida antiraxid faolligiga ega bo’lgan inson organizmi uchun zarur D vitamini sintez bo’ladi. Sanoatda sun’iy D vitamini fotokimyoviy reaksiyalar yordamida olinadi. Yorug’lik ta’sirida oziq-ovqat mahsulotlarining sifati ham o’zgarishi mumkin. Masalan, sut tarkibidagi vitaminlar (D vitaminidan tashqari) kamayadi, sariq yog’ oksidlanadi, sut iste’mol uchun yaroqsiz holga keladi. O’simliklarda sodir bo’ladigan fotosintez-yorug’lik energiyasi, o’simlik ko’k pigment-xlorofill yutishi tufayli uglerod (11)- oksidi suvdan uglerod hamda organik birikmalarning hosil bo’lishi eng muhim fotokimyoviy jarayon hisoblanadi.2 6 12 6 2 2 6 6 6 O O H C O H CO    Bu jarayon juda murakkab bo’lib, u bir necha bosqichlardan tashkil topgan. Ularning birqanchasi hozirgacha yetarli darajada o’rganilmagan. Fotosintez – Yerdagi muhim biokimyoviy jarayon bo’lib, atmosferadagi kislorod va boshqa organik moddalar zaxirasi bilan uzluksiz ta’minlab turuvchi manba hisoblanadi. Kislorod va boshqa organik moddalar inson va hayvonlarning yashash faoliyatini ta’minlovchi eng muhim omildir. Fotosintezga K.A. Т imiryazev asos solgan. Yorug’likning fotokimyoviy ta’siri natijasida reaksiyaga kirishuvchi moddalarning atom yoki molekulalari yorug’lik kvantlari-fotonlarni yutib,

uyg’ongan holatga o’tadilar. Fotonning energiyasi E nurlanish chastotasi  bilan quyidagi munosabatda bo’ladi. h Е  (53.1) Bunda h = 6,62  10 -34 J . c-Plank doimiysi. (53.1) ifodadan yorug’lik nuri katta chastota, ya’ni kichik to’lqin uzunliklariga ega bo’lgandagina katta energiya va yuqori aktivlikka erishadi. Yorug’lik nurlarida eng aktiv binafsha va eng past aktivlikka esa qizil nurlar ega bo’ladilar. Modda molekulalari yorug’lik yutganda atom yoki atomlar guruxini tebranma harakati kuchayadi, ular orasidagi bog’lar esa susayadi, ya’ni bunda molekulalar aktiv yoki uyg’ongan holatga o’tadilar. Ko’pgina hollarda fotonning energiyasi molekulalararo bog’larni uzishga yetarli bo’ladi. Fotokimyoviy reaksiyalarning asosiy qonuni miqdor qonuni bo’lib, u Eynshteynning kvant ekvivalentlik qonunidir. Bu qonunga ko’ra: har bir foton bir molekulani o’zgartiradi, boshqacha aytganda, nur ta’sirida kimyoviy reaksiyaga kirishgan har bir molekula bir kvant energiyani yutadi. Fotokimyoviy reaksiyalarning ko’pi Eynshteyn qonuniga bo’ysunadi. Lekin ba’zi bir reaksiyalar bu qonunga bo’ysunmaydi. Bu xil reaksiyalarda bir kvant energiya bir molekulani emas, balki bir necha molekulani reaksiyaga kirishganligi, ya’ni reaksiyaga kirishgan molekulalar soni yutilgan kvantlar sonidan ko’pligi ma’lum bo’lgan. Shuning uchun kvant energiyaning molekulalarni reaksiyaga kiritish qobiliyati kvant unumi bilan o’lchanadi. Yutilgan bir kvant energiya ta’sirida kimyoviy reaksiyaga kirishgan molekulalar soni kvant unumi deyiladi, ya’ni:  n (53.2) bunda  -kvant unumi;  -reaksiyaga kirishgan molekulalar soni; n-yutilgan nurlardagi kvantlar soni. Fotokimyoviy ekvivalentlik qonuniga ko’ra kvant unumi birga teng bo’lishi kerak, ammo shunday reaksiyalar uchraydiki, ularda reaksiya unumi birdan katta yoki birdan kichik bo’lishi mumkin. Masalan, 2NH 3  N 2 +3H 2 reaksiyada

 = 0,23. Kvant unumining birdan kichik bo’lishiga sabab hosil bo’lgan radikallarning rekombinatsiyasi va dezaktivatsiyasi (ayniqsa suyuqliklarda)dir. Yutilgan kvant faqat aktiv markaz hosil qilishga sarf bo’lishi mumkin, so’ngra aktiv markaz zanjir reaksiyani boshlab yuboradi. Zanjirning uzunligiga qarab, kvant unumi ham har xil bo’lishi mumkin. Shunday qilib, fotokimyoviy reaksiyalar ikki bosqichda boradi. Bu bosqichlar birlamchi va ikkilamchi fotokimyoviy reaksiyalar deb ataladi. Birlamchi fotokimyoviy reaksiyaning birinchi bosqichi bevosita nur ta’sirida boradi. Ikkinchi fotokimyoviy reaksiyalar esa «qorong’u» reaksiyalar bo’lib, reaksiyaning ikkinchi bosqichidir, bu reaksiyaning borishida nur ishtirok etmaydi. Masalan, 2 2 CI H  reaksiyadan 2 CI     CI CI hv CI 2 reaksiya birlamchi, zanjir reaksiya esa ikkilamchi reaksiyadir. Eynshteynning ekvivalentlar qonuni faqat birlamchi fotokimyoviy reaksiyalar uchun o’rinlidir. Ikkilamchi fotokimyoviy reaksiyaning yana bir turi fotofizikaviy jarayon bo’lib, nur yutib uyg’ongan dastlabki moddalar qaytadan nur chiqarib (flyuoressensiya, fosforessensiya) barqarorlashib kimyoviy reaksiyaga kirishmasligi kerak. 8. Zanjir reaksiyalar Kimyoviy kinetikaning asosiy qonuni-massalar ta’siri qonuni faqat oddiy birlamchi reaksiyalargagina qo’llaniladi, ularda mahsulot modda molekulalari dastlabki modda molekulalarining o’zaro ta’sirlari va to’qnashishlari tufayli hosil bo’ladi. Biroq ancha murakkab yo’llar bilan boradigan reaksiyalar ham bor. Bunday reaksiyaga yorug’lik ta’sirida vodorod xlorid sintezi misol bo’la oladi: . 2 2 2 HCI CI H   Agar vodorod va xlor aralashmasini juda qisqa vaqt nurlantirilsa, u holda portlash reaksiyasi sodir bo’lib, vodorod xlorid hosil bo’ladi. Bu reaksiya ko’p bosqichli sxema bo’yicha sodir bo’ladi. Birinchi bosqichda yorug’lik kvanti ta’sirida xlor molekulasi ikkita atomga bo’linadi (fotodissotsiatsiya): CI CI CI hv   2

Hosil bo’lgan xlor atomlari vodorod molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi va vodorod atomi ajraladi:, 2 H HCI CI H    vodorod atomi o’z navbatida xlor molekulalarining biri bilan reaksiyaga kirishadi: CI HCI H CI   2 Shunday qilib, ketma-ket takrorlanuvchi reaksiyalar zanjiri amalga oshadi, ularning har biri aktiv zarracha hosil bo’lishiga olib keladi: xlor atomi va vodorod atomi. Bunday reaksiyalar zanjir reaksiyalar deb nom oldi. Agar oddiy reaksiya natijasida bitta emas, balki bir nechta aktiv zarrachalar hosil bo’lsa, u holda tarmoqlangan zanjir reaksiya kuzatiladi (54.1- rasm). Aktiv zarrachalar soni ko’chkisimon shaklda ortib boradi va vaqtning boshlang’ich paytida reaksiya tezligi keskin o’sadi. Zanjir reaksiyalarga yonish, oksidlanish, kreking, polimerizatsiya kabi ko’pgina foto )1 (   kimyoviy reaksiyalar kiradi. Zanjir reaksiyalarning zamonaviy nazariyasi N.N.Semyonov va Х inshelvudlar tomonidan yaratilgan. Hamma zanjir reaksiyalar uch bosqichni o’z ichiga oladi: 1) zanjirning hosil bo’lishi-bu bosqichda qandaydir tashqi ta’sirlar tufayli reaksiya borayotgan sistemada aktiv zarrachalar hosil bo’ladi; 2) zanjirning davom etishi; 3) zanjirning uzulishi. Yuqorida keltirilgan vodorod xloridning sintez reaksiyasida bu bosqichlarga quyidagi jarayonlar mos keladi: CI CI CI hv   2 ).1 zanjirning hosil bo’lishi CI HCI CI H   2 ).2 CI HCI H CI   2 zanjirning davom etishi H HCI CI H   2 2 .)3 CI CI CI   2H H H   zanjirning uzilishi

(CI 2 , H 2 ) molekulalari hosil qilib atomlarning ta’sirlashuvi-atomlarning rekombinatsiyasi-aktiv zarrachalarning yo’qolishiga olib keladi, shuningdek, zarracha jarayonni barham topishiga, ya’ni uzulishiga olib keladi. Atomlarning rekombinatsiyasi hosil bo’lgan molekulalarning parchalanishi uchun yetarli bo’lgan katta miqdordagi energiya ajralishi bilan boradi. Odatda zanjirning uzilishi atomlarning reaksiya borayotgan idish devoridagi atomlar bilan to’qnashishi orqali amalga oshiriladi. Rekombinatsiya qandaydir aralashma molekulalariga ham berilishi mumkin. Shuning uchun zanjir reaksiyalar nafaqat reaksiyaga kirishuvchi, balki aralashmalarning konsentratsiyalarini o’zgarishiga juda kuchli bog’liqdir. Reaksiya boradigan idishning shakli ham zanjir jarayonlariga ta’sir qiladi. Silindr shakliga ega bo’lgan idish sharsimon idishga nisbatan (hajmlari bir xil bo’lishiga qaramasdan) ancha katta sirtga ega, shuning uchun zanjirning uzilish ehtimoliyati ham yuqori. Qarab chiqilgan vodorod xlorid sintezidagi zanjir reaksiyalarida erkin atomlar aktiv zarrachalar hisoblanadi. Murakkab zanjir reaksiyalarida erkin radikallar aktiv zarrachalar bo’lishi mumkin. Radikal deganda juftlashmagan elektronli aktiv zarracha (atom yoki atom guruhi) tushuniladi, ular odatda molekulalardan atom yoki atomlar guruhi ajralishi tufayli hosil bo’ladi. Masalan metandagi uglerod atomi vodorod atomlari bilan to’rt juft elektronlar bilan bog’langan. Metan molekulasidan bitta vodorod atomi uzilishi bilan radikal bitta juftlashmagan elektronli metil (aslida vodorod atomini ham radikal deb hisoblash mumkin) radikali hosil bo’ladi:

metan metil Kislorod atomini ham radikal deb hisoblash mumkin, chunki unda ikkita juftlashmagan elektronlar bor; gidroksid radikali ham mavjud gidroksid Kimyoviy formulalarida radikalning faqat bitta juftlashmagan elektronini nuqta bilan ifodalash qabul qilingan. Masalan,       O NH CI H OH CH , , , , , 23 Yuqorida keltirilgan vodorod va xlorni o’zaro ta’sir reaksiyasi vodorodning kislorodda oksidlanish jarayonida radikallarning hosil bo’lishi bilan boradi:                   Н ОН Н О etishi davom zanjirning О ОН О Н Н О Н ОН Н lishi bo xosil zanjirning HO O H 2 2 2 2 2 )3( 2 )2( )1( ' 2 Bu zanjir reaksiyasida ОН ва Н   radikallar hosil bo’lishi bilan birga (2) jarayon davomida 2 ta juftlashmagan elektronli   О biradikali hosil bo’ladi. U N 2 [(3) jarayon] molekulalari bilan ta’sirlashadi, natijada ikkita ОН ва Н   radikallari hosil bo’lib, ular so’ngra kislorod va vodorod molekulalari bilan reaksiyaga kirishadi, ya’ni zanjir tarmoqlangan bo’ladi. Т armoqlangan zanjir reaksiyaga yog’larni havo tarkibidagi kislorodda oksidlanish jarayoni ham kiradi. Dastlabki paytda yog’ni oksidlanishida sezilarli o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Bu paytni induksion vaqt deb ataladi. Induksion vaqtni tugashi bilan yog’ni oksidlanish tezligi keskin ortadi. Natijada yog’ tarkibida turli xil mahsulotlar yig’iladi. Gidrogenkislotalar, past molekulyar kislotalar, kislotalarning angidridlari, aldegidlar va boshqalar. Yog’da yoqimsiz ta’m va hidga ega bo’lgan, uchuvchan moddalar ham paydo bo’ladi. 9. Radiatsion-kimyoviy reaksiyalar Yuqori energiyali nurlanishlar ta’sirida boruvchi kimyoviy jarayonlarni o’rganuvchi fizik kimyoning bo’limi - radiatsion-kimyoviy reaksiyalar yoki radiatsion kimyo deb ataladi.

Yuqori energiyali nurlanishlarga avvalo rentgen nurlari va  - nurlanishlar kiradi. Shuningdek neytronlar, elektronlar, musbat va manfiy ionlar ham radiatsion-kimyoviy reaksiyalar sodir qiladi. Yuqori energiyali nurlanishlarning moddalar bilan ta’siri tufayli ionlar va erkin radikallar hosil bo’ladi. Ular o’zaro ta’sirlarning birlamchi mahsulotlari deb ataladi. So’ngra ularda navbatdagi o’zgarishlar kuzatiladi. Radiatsion – kimyoviy reaksiyalarning eng sodda turlaridan biri suvning radiolizi hisoblanadi. Radioliz - bu moddalarning ionlashtiruvchi nurlanishlar ta’sirida kimyoviy bo’linishidir. Ionlashtiruvchi nurlanishlar tufayli suv molekulalarida quyidagi birlamchi aylanishlar kuzatiladi:                     Н ОН О Н О Н ОН Н Н ОН е О Н ОН Н О Н е О Н О Н 2 2 2 2 2 2 Radikallar bir-biri bilan vodorod, vodorod peroksid va suv hosil qilib ta’sirlashadi: . , , 2 2 2 2 О Н ОН Н О Н Н ОН Н Н Н       Nurlanish tufayli hosil bo’lgan H  va OH  radikallar biologik ob’ektlarda ferment va oqsillar bilan reaksiyaga kirishishi mumkin. Bu jarayonlar organizmdagi ko’pgina funksiyalarning o’zgarishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda radiatsion-kimyoviy reaksiyalar kimyo sanoatida turli xil polimerlar va bir qancha boshqa kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda, tibbiyotda esa ko’pgina kasalliklarni davolashda qo’llanilmoqda. Oziq-ovqat ishlab chiqarish sanoatida oziq-ovqat xom ashyo mahsulotlarini sterlizatsiya, pasterizatsiya va dezinesksiya uchun, kartoshkani saqlashda uni o’sishdan saqlash uchun radioaktiv nurlanishlar, asosan  -va  -nurlanishlardan keng foydalaniladi. 10. Kataliz to’g’risida umumiy ma’lumot

Reaksiyani tezlatuvchi moddalar katalizatorlar deb, katalizatorlar ishtirokida boruvchi reaksiyalar esa katalitik reaksiyalar va bunday reaksiyalarning borish hodisasi kataliz deb ataladi. Katalizator mahsulot tarkibiga kirmaydi va reaksiyadan so’ng to’la ajralib chiqadi. Agar katalizator ishtirokida reaksiya tezligi ortib borsa, u holda kataliz musbat; reaksiya tezligi kamayib borsa – manfiy hisoblanadi. Odatdagi musbat katalizni sodda kataliz deb ataladi. Kimyoviy reaksiyalar tezligini kamaytiruvchi katalizatorlar ingibitorlar deb ataladi. Katalizatorlar to’g’ri va teskari reaksiyalar tezligini bir xil darajada o’zgartirib, kimyoviy muvozanatni buzmaydi. Katalizatorlar muvozanat qaror topishini tezlatishi va sekinlatishi mumkin, ammo uning holatiga ta’sir qilmaydi, ya’ni muvozanat doimiysini o’zgartirmaydi. Reaksiya tezligini o’zgartiruvchi katalizator miqdori reaksiyaga kirishuvchi moddalar miqdoriga nisbatan juda kam bo’ladi. Masalan, suvli eritmada natriy sulfitning oksidlanish tezligi katalizator-10 -13 mol/l miqdorida mis sulfat qo’shilganda sezilarli darajada ortadi. Katalizator konsentratsiyasining ortishi bilan kimyoviy reaksiya tezligi ham jadallashadi. Katalizatorlar tanlash (selektivlik) xossasiga ega. Hamma kimyoviy reaksiyalar uchun umumiy katalizator mavjud emas. Masalan, mis yoki nikel katalizatoridan 300-400 0 C temperaturada etanol bug’lari o’tkazilsa, atselaldegid hosil bo’lishi bilan spirt degidratlanish reaksiyasi boradi: C 2 H 5 OHСu CH 3 CHO + H 2 Agar katalizator sifatida alyuminiy oksid olinsa, u holda etilen hosil bo’lishi bilan spirtning degidratatsiyasi sodir bo’ladi: C 2 H 5 OH 32O А  C 2 H 4 + H 2 O Uglerod oksidning vodorodli aralashmasi nikel katalizator ishtirokida va 240-260 0 C temperaturada metan hosil bo’lishiga olib keladi: CO + 3H 2 Ni CH 4 + H 2 O Bu reaksiyada katalizator sifatida mis olinganda metanol sintez bo’ladi: CO + 2H 2 Cu CH 3 OH

Ba’zan kimyoviy jarayonning borishi bilan katalizator hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar avtokatalitik reaksiyalar, hodisaning o’zi esa avtokataliz deb ataladi. Avtokatalizda kimyoviy reaksiya tezligi dastlab juda sekin, mahsulot – katalizator hosil bo’lishi bilan sezilarli darajada tezlashib boradi maksimumga erishishi bilan reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasi kamayib ketishi tufayli yana sekinlashib ketadi. Avtokatalitik reaksiyalarga murakkab efirlarning suvda parchalanishi misol bo’la oladi: CH 3 COOC 2 H 5 + H 2 O  C 2 H 5 OH + CH 3 COOH Bu reaksiyada mahsulot uksus kislota dissotsiatsiyasi tufayli eritmada hosil bo’luvchi H + ionlari katalizatorlar hisoblanadi. Kataliz reaksiya borgan sohaga ko’ra gomogen va geterogen (kontakt) katalizatorga bo’linadi. Katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar bir muhitda, bir xil agregat holatda (fazada) bo’lsa, bunday kataliz gomogen kataliz deb ataladi. Masalan, efirlarning ishqorlanish reaksiyasida reagent efir, katalizator kislota-suyuqlik, nitroza usuli bilan HNO 3 olishda esa reagent ham, katalizator ham gazdir. Geterogen kataliz deb, reagentlar va katalizator turli muhitda, turli agregat holatda bo’lgan katalizga aytiladi. Muhim amaliy ahamiyatga ega bo’lgan oziq-ovqat jarayonlarining asosida geterogen kataliz yotadi. Masalan, azot kislota ishlab chiqarishda platina-radiy katalizator sirtida ammiakning oksidlanish bosqichi yaqqol geterogen katalizdir. Amalda eng ko’p tarqalgan kataliz geterogen kataliz bo’lib, kimyo sanoatida tahminan 80% mahsulot shu usulda ishlab chiqariladi. Yuqorida ta’kidlab o’tildiki, ingibitorlar reaksiyani sekinlashtiradi. Bu holda, agar ingibitor oksidlanish jarayonini butunlay to’htatib qo’ysa, uni antioksidlovchi yoki antioksidant deyiladi. Antioksidantlar benzollar – krekingi va moylovchi yog’larning stablizatsiyasi uchun, polimer va elastik (kauchuk) buyumlarini eskirishdan saqlash maqsadlarida keng qo’llaniladi. Oziq-ovqat sanoatida antioksidantlardan yog’ va tarkibida yog’ mavjud bo’lgan mahsulotlarning oksidlanishini yo’qotish, ularning saqlanish muddatini

uzaytirish uchun foydalaniladi. Ko’pgina hayvon va o’simlik moylari tarkibiga tabiiy antioksidantlar kiradi. Ularning eng faollari bo’lib, (E guruh vitaminlari) toksoferollar hisoblanadi. Yog’lar ishlab chiqarish va tozalash jarayonlarida bunday antioksidantlar qisman yo’qotilishi va natijada oziq-ovqat yog’larining oksidlanishiga turg’unligi keskin kamayib ketadi. 11. Gomogen kataliz Yuqorida ta’kidlanganidek, gomogen katalizda reagentlar va katalizator bir xil fazada, bir xil muhitda bo’ladi. Katalizatorlarning ta’siri shundaki, ular dastlabki moddalar bilan turg’un bo’lmagan oraliq birikmalar hosil qiladi. Oraliq birikmalarni ba’zi bir katalitik reaksiyalarda ajratish va ularning tarkibini aniqlash mumkin bo’lsa, ba’zan ularning mavjudligini faqat maxsus uslublar (masalan, spektrometrik) bilangina aniqlash imkoniyati tug’iladi. K katalizator ishtirokidagiАВ В А   gomogen reaksiyasini quyidagi bosqichlar bo’yicha sodir bo’luvchi jarayon deb tasavvur qilish mumkin: 1) АК К А   (oraliq birikma), 2) К АВ В АК    Gomogen katalizda reaksiya tezligini ortishi har bir bosqichning aktivlanish energiyasi kamligi va shuningdek, katta tezlikda borishi bilan xarakterlanadi. Yuqoridagi sxemada keltirilgan reaksiyadan murakkabroq gomogen katalitik reaksiyalariga yod katalizatorligida atsetaldegidning parchalanishi misol bo’la oladi: CH 3 CHO 2I  CH 4 + CO Bu reaksiya ikki bosqichda boradi: 1) CH 3 CHO + I 2  CH 3 I + HI + CO, 2) CH 3 I + HI  CH 4 + I 2

Bu jarayonda katalizator ikki oraliq mahsulotlarini hosil qiladi, so’ngra ular bir-biri bilan ta’sirlashib, katalizator regeneratsiya bo’lishiga olib keladi. Eritmalarda sodir bo’luvchi ko’pgina reaksiyalarda H + va ON - ionlari katalizatorlar vazifasini bajaradi. Bunday reaksiyalar qatoriga eterifikatsiya, murakkab efirlar gidrolizi, yog’larning gidrolizi kabilar kiradi. Metall ionlari oksidlanish, polimerizatsiya, gidroliz kabi jarayonlarda katalizator vazifasini bajaradilar. Masalan, oziq-ovqat yog’larining oksidlanishi mis, temir, marganes ionlari ta’sirida sezilarli darajada tezlashishi ma’lum. Yog’ning oksidlanish turg’unligini ikki martadan oshiqroq kamayishi uchun 1 kg yog’ga 10 -7 g mis yoki 10 -8 g temir qo’shish kifoya. 12. Geterogen kataliz Geterogen katalizda reaksiya katalizator sirtida sodir bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki, katalizator sirt qatlamining yuzasi va uning tuzilishi katalizatorning aktivligini belgilaydi. Odatda katalizator sirt qatlamining yuzasini oshirish uchun g’ovak struktura beriladi yoki uning sirtiga g’ovak strukturaga ega bo’lgan qandaydir kimyoviy neytral modda (pemza, asbest va boshqalar) ning yupqa qatlami o’tkaziladi. Qattiq katalizatorning aktivligiga ular sirtining tuzilishi juda katta ta’sir ko’rsatadi. Sirtning barcha qismi emas, balki faqat uning ayrim sohalari – aktiv markazlarigina katalitik aktivlikka ega bo’lishi aniqlangan. Hozirgi vaqtda katalizator aktiv markazlarining tabiati to’g’risida yetarli tushunchalar mavjud emas. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko’ra, katalizator sirtida fizik bir jinsli bo’lmagan atomlar bo’lib, ularning valentligi to’yinmagandir. Aynan shuning uchun ular suyuq va gaz fazasidagi moddalar bilan turg’un bo’lmagan oraliq birikmalarini hosil qilishi mumkin, ya’ni sirtning bu sohalarida kimyoviy reaksiyalar boradi. Katalizator sirtida aktiv markazlarning mavjudligi ularning katalitik zaharlar ta’siriga o’ta sezgirligida namoyon bo’ladi. Katalitik zaharlar deb,

shunday moddalarga aytiladiki, reagentlar aralashmasiga ulardan juda oz miqdorda qo’shilganda, katalizator aktivligini kamaytiradi yoki butunlay yo’qotadi. Zaharlarga brom birikmalari, HCN, As, PH 3 , AsH 3 , As 2 O 3, P 2 O 5 , CO, H 2 S, HgCI 2 , HgBr 2 lar misol bo’la oladi. masalan, H 2 O 2 ni Pt katalizator ishtirokida parchalanish reaksiyasida CO gazi zahardir. Bu zahar ishtirokida reaksiya oldin tez susayib, so’ngra sekin-asta o’z-o’zidan yana tezlasha boshlaydi. Buning sababi H 2 O 2 ning parchalanishidan hosil bo’lgan kislorodning CO ni CO 2 ga oksidlashidir. CO 2 esa yomon adsorbilanadi; CO 2 katalizator uchun zahar emas, CH 4 ga aylantirish yo’li bilan ham (CH 4 zahar emas) CO ni yo’qotish mumkin. Sirtning bir jinslilik darajasining pasayib borishi, katalizator aktivligini ortib borishiga olib keladi. Amalda bunga katalizator sirtiga turli xil qo’shimchalar kiritish orqali erishiladi. Bu qo’shimchalar sirt strukturasini o’zgartirib, ular katalizator aktivligini oshiradilar. Bunday moddalar p r o m o t o r lar deyiladi. Aktiv markazlarning ortib borishi aralashma katalizatorlarning yuqori aktivlikka ega bo’lishi bilan tushuntiriladi. Masalan, ammiakning azot oksidigacha oksidlanishida Fe 2 O 3 va Bi 2 O 3 lardan tarkib topgan katalizatorlar ishlatiladi. Bu oksidlarning har biri alohida kichik katalitik aktivlikka ega bo’ladilar. N.M.Kobozevning fikricha, aktiv markazlarning tabiatini kristall holat bilan bog’lash, katalizning asosiy turlari bo’lmish gomogen, geterogen va mikrogeterogen (kolloid va ferment) katalizlarni bir nuqtai-nazardan qarab izohlashga imkon bermaydi va bu katalizning umumiy nazariyasini yaratishga to’sqinlik qiladi. Demak, aktiv markazlarning tabiatini kristall holati bilan bog’lash noto’g’ri. Qattiq katalizatorda amalga oshiriladigan katalitik jarayonlarning ketma-ket sodir bo’luvchi besh bosqichga bo’lish mumkin: 1) katalizator sirtida reaksiyaga kirishuvchi moddalar molekulalarining diffuziyasi;

2) katalizatorda reaksiyaga kirishuvchi modda molekulalarining adsorbsiyasi; 3) kimyoviy reaksiya; 4) reaksiya mahsulotlari molekulalarining desorbsiyasi; 5) suyuq yoki gaz fazasidagi katalizator sifatida reaksiya mahsuloti molekulalarning diffuziyasi. Birinchi va oxirgi bosqichlar diffuzion, qolganlari esa kinetik bosqichlar deyiladi. Barcha bu bosqichlar turli xil tezliklarda borishi va to’la katalitik jarayonning tezligi uning eng sekin boruvchi bosqichi bilan aniqlanadi. Past temperaturalarda diffuzion bosqichlar kataliz tezligiga ta’sir qilmaydi chunki, ular tez sodir bo’luvchi kinetik reaksiyalardir. Kinetik bosqichlar (adsorbsiya, kimyoviy reaksiya, desorbsiya) uncha katta qiymatga ega bo’lmagan aktivlanish energiyasi bilan xarakterlanadi, chunki ular katta tezlikda boradi. Т emperatura ortishi bilan kimyoviy reaksiyalar tezligiga nisbatan diffuziya tezligi sekin o’sadi, yuqori temperaturalarda diffuzion bosqichlar geterogen kataliz tezligini aniqlaydi. 13. Ferment kataliz Т irik organizmlarning faoliyat mahsulotlari hisoblanmish va biokimyoviy jarayonlarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlar fermentlar deb ataladi. Fermentlarni murakkab va oddiy yoki bir komponentli va ikki komponentli fermentlarga bo’lish qabul qilingan. Oddiy fermentlar oqsil moddalardan, murakkab fermentlar esa oqsil moddalardan va koferment deb ataluvchi oqsilmas qismlardan tashkil topgan. Fermentlar yuqori katalitik aktivligi va o’ziga xos xossalari bilan bir- biridan farq qiladi. Ularning aktivligi noorganik katalizatorlarning aktivligidan bir necha marta kattadir. Masalan, 0 0 C temperaturada 1 mol ferment bir sekund ichida 200000 mol vodorod peroksidni parchalab yuboradi. Bu reaksiya uchun yanada aktivroq noorganik katalizator platina bo’lib, u 20 0 C temperaturada 1 sekund ichida faqat 10-80 mol peroksidni (katalizator atomlarining bir moliga hisoblanganda) parchalaydi.

Fermentlar noorganik katalizatorlarga nisbatan o’ta yuqori ta’sir etish xususiyatiga ega. Ba’zi bir fermentlar amalda faqat qandaydir birgina moddani o’zgartira oladi. Shuningdek, ko’pgina fermentlar kimyoviy bog’larning faqat ma’lum bir turlarigagina ta’sir qiladi xolos. Masalan, pepsin ferment faqat aromatik kislotalardan hosil bo’lgan oqsil modda molekulalaridagi peptid bog’larinigina gidrolizlaydi. Fermentlar noorganik katalizatorlarga qaraganda tashqi sharoitlarga va ularning o’zgarishiga ancha sezgirdir. Ular faqat pH ning ma’lum bir qiymatlaridagina o’zlarining aktivligini namoyon qiladilar; pH ning o’zgarishi darhol fermentlar aktivligining pasayishiga olib keladi. Shuningdek, fermentlar temperaturaning o’zgarishiga juda sezgirdir. Har bir ferment uchun optimal temperatura aniqlangan bo’lib, ular shu temperaturadagina eng yuqori aktivlikni namoyon qiladi. Odatda bu temperaturalar oralig’i 40-60 0 C ni tashkil etadi. Т emperaturaning 70-80 0 C dan ortib ketishi, oqsil moddalarning denaturatsiyasi tufayli fermentlar aktivligining butunlay yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Bir necha yuz gradus Selsiy temperaturalarda noorganik katalizatorlar aktiv hisoblanadi. Barcha tirik organizmlarning hayot faoliyati asosida ferment jarayonlar yotadi. Fermentlar yuqori aktivlikka va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgani uchun nisbatan past temperaturalarda va qisqa vaqt ichida tirik organizmda hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan birikmalar hosil qiladi. Ferment kataliz oziq-ovqat sanoatida juda katta ahamiyatga ega. Amalda birorta oziq-ovqat ishlab chiqarish sohasi yo’qki, undagi texnologik jarayonlarda biologik fermentativ kataliz yotmagan bo’lsin. Ma’lumki, non tayyorlash jarayonining asosini hamirning achishi tashkil qiladi. Un tarkibidagi shakar achitgich (hamirturush) bilan reaksiyaga kirishib uglerod ikki oksidi hosil qiladi. Un tarkibida shakar miqdori juda kam bo’lib, u keskin gazsimon holatga o’tishiga olzib kelmaydi. Lekin unda fermentlar- amilazlar mavjudki, ular kraxmalni parchalab yuborishi mumkin. Hamirning bijg’ish (achish) jarayonida ular mono- va disaxaridlarning zaruriy

konsentratsiyalari bilan ta’minlaydi. Shunday qilib, non ishlab chiqarish asosini ferment kataliz tashkil qiladi. Sanoatda spirt ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining asosini kraxmalning ferment gidrolizi tashkil qiladi. Shu bilan birga juda ko’p oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish ferment katalizga asoslangan bo’lib, ularning hammasi ferment katalitik jarayonlarning naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. ADABIYO Т LAR 1. Rustamov Х .R. Fizik ximiya, Т ., O’qituvchi,2000.-430 bet 2. Olimov N. Q. Fizik va kolloid kimyo Т ., O’qituvchi, 2001.- 336 bet 3. Fizik kimyo kursidan amaliy mashgulotlar: Institut talabalariga ukuv kullanma B. N. Afanasev va boshkalar. Т arjimonlar: Х . I. Akbarov, R. S. Т illayev - 4 kursga nashr tarjima- Т : O’zbekiston 1999 - 432 bet. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Kimyoviy kinetika

Kimyoviy kinetika

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va muvozanat