Kimyoviy kinetika - Химия - Рефераты

Kimyoviy kinetika

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

189.5 KB

Kimyoviy kinetika Reja: 1. Kimyoviy reaksiya tezligiga ta’sir etuvchi omillar 2. Konsentratsiyaning reaksiya tezligiga ta’siri 3. Kimyoviy reaksiya tezligiga temperatura ta’siri 4. Katalizator 5. Qaytar va qaytmas kimyoviy reaksiyalar 6. Kimyoviy muvozanat

Kimyoviy reaksiya tezligi, kimyoviy muvozanat va ularga ta’sir etuvchi omillarlarni oʻrganuvchi fan kimyoviy kinetika deb ataladi. Kimyoviy kinetikani oʻrganish kimyo sanoati yoʻnalishlarida ham tibbiyot sohasi yoʻnalishlarida ham muhim oʻrin tutadi. Ushbu yoʻnalishlarda shu kungacha koʻplab izlanishlar olib borlmoqda. Bunda olingan natijalar yordamida tezlik -vaqt, tezlik- konsentratsiya, tezlik- substrat tabiati va reagent, tezlik- harorat, pH, ion kuchi kabi kattaliklarning bogʻliqligi va mutanosib holatlari haqida ma’lumotlar toʻplanib jarayonlarni jadallashtirish imkoniyatlari kengaytirib boriladi. Shu bilan bir qatorda kimyoviy, biokimyoviy reaksiyalar tartibi, molekulyarligi va bosqichlarini bilgan holda jarayonlarning borish mexanizmi oʻrganiladi hamda zarur natijaga yo’naltiriladi. Tirik organizmda kechadigan biokimyoviy reaksiyalar kinetikasi asosini kimyoviy kinetika tashkil etadi. Ma’lum boʻlishicha bitta hujayrada o’n mingdan ortiq kimyoviy reaksiyalar kechadi. Bu reaksiyalar parallel, tutashgan, zanjir, tarmoqlangan va konkurent reaksiyalar ko’rinishida boradi. Kimyoviy reaksiyaning tezligi – kimyoviy reaksiyada ishtirok etayotgan moddalarning konsentratsiyasining vaqt birligi ichida oʻzgarishiga aytiladi. Kimyoviy reaksiya tezligi Ѵ (V) harfi bilan belgilanadi. Kimyoviy reaksiya tezligini quyidagi formula asosida top a miz. Ѵoʻrtacha - reaksiyaning oʻrtacha tezligi (mol/l(s, min, soat)). A C - konsentratsiyalarining farqi. A t - oʻtgan vaqt (s, min, soat). C 1 ; C 2 - avvalgi va keyingi konsentratsiyalar (mol/l). C M - molyar konsentratsiya (mol/l ). Δn - modda miqdorining oʻzgarishi (mol ). V - reaksiya olib borilayotgan idish (reaktor) hajm (l, m 3 ).

Kimyoviy reaksiya tezligiga ta’sir etuvchi omillar Kimyoviy reaksiyaning tezligiga bir qancha omillar ta’sir etadi. Moddalarning tabiati: ta’sirlashuvchi moddalarning tabiati bir-biridan qanchalik farq qilsa, reaksiya shunchalik tez sodir boʻladi. Masalan: kislota asos bilan kuchli kislota kuchsiz kislotaga nisbatan tezroq reaksiyaga kirishadi. Konsentratsiya: gazlarda va suyuq eritmalarda erigan yoki tarqalgan moddalar butun hajm boʻylab reaksiyaga kirishida konsentratsiya qanchalik yuqori boʻlsa, reaksiyaning tezligi ham shunchalik katta boʻladi. Chunki, zarrachalarning toʻqnashish ehtimoli shunchalik yuqori boʻladi. Qattiq moddalarda reaksiyada toʻqnahsuvchi yuzaga bogʻliq: yuza qanchalik katta boʻlsa, koʻproq zarrachalar bir-biri bilan toʻqnashadi va reaksiya shunchalik tez sodir boʻladi. Bir necha fazadan iborat sistema geterogen sistema deb ataladi. Ularda sodir boʻladigan reaksiyalar geterogen reaksiyalar deyiladi. Geterogen reaksiyaning tezligi deganda, vaqt birligi ichida fazalar chegarasidagi sirt birligida reaksiyaga kirishuvchi yoki reaksiya natijasida hosil boʻluvchi moddalar miqdori oʻzgarishini tushunamiz: Bu yerda: S - fazalar chegara sirtining kattaligi, Δn - sistemada modda mol sonlarining oʻzgarishi, Vget - geterogen reaksiya tezligi. Tenglamadan koʻrinadiki, sistemada reaksiya fazalar chegara sathidagina boʻlganligi bois, bu sath qanchalik katta boʻlsa, reaksiya tezligi ham shunchalik katta boʻladi. Demak, qattiq moddalar maydalangan holda reaksiyaga tezroq kirishadi. Masalan: 1 kg toza bir boʻlak oxaktosh bilan moʻl miqdordagi HCl ning orasidagi reaksiya sekin sodir boʻladi, chunki, oxaktosh bir butun boʻlak holida turibdi.

Agarda shu boʻlakni maydalasak reaksiyaning borishi shunchalik tez sodir boʻladi. Yani oxaktoshni 1000 boʻlakka boʻlsak reaksiya birinchiga nisbatan 1000 marta tez sodir boʻladi. Temperatura: harorat ortganda zarrachalarning harakat tezligi tezlashadi. Bunda zarrachlarning toʻqnashish ehtimolligi va toʻqnashganda birikma hosil qilish ehtimolligi ortadi. Konsentratsiyaning reaksiya tezligiga ta’siri Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishadigan moddalar konsentratsiyalari koʻpaytmasiga toʻgʻri proporsional. Bu xulosa massalar ta’siri qonuni deyiladi. Gomogen kimyoviy reaksiyalar tezligi bilan reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasi oʻrtasidagi bogʻlanish massalar ta’siri qonuni bilan ifodalanadi. Bu qonunni 1867 yilda norvegiyalik olimlar Gulberg va Vaage lar tomonidan yaratilgan. Masalan, A modda B modda bilan oʻzaro reaksiyaga kirishib, bir xil fazada C moddani hosil qilsa: aA + bB = cC. Ushbu reaksiya uchun massalar ta’siri qonunining matematik ifodasi quyidagichadir: Bu formulada, V - reaksiya tezligi, [A], [B] - A va B moddalarning molyar konsentratsiyalari, a,b - moddalarning koeffisiyenti, k - tezlik konstantasi (proporsionallik koeffitsiyenti). Kimyoviy reaksiyaning tezlik konstantasi reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentratsiyasiga bogʻliq emas, aksincha reaksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiatiga va reaksiyaning borish sharoiti temperatura, bosim, katalizatorga bogʻliq. Geterogen sistemada kimyoviy reaksiyalarning tezligiga qattiq moddalarning umumiy konsentratsiyasi ta’sir etmaydi, chunki, geterogen sistemada gaz va qattiq modda molekulalarining toʻqnashuvi faqat fazalar

chegarasidagina sodir boʻladi. Shuning uchun, bu kattalik massalar ta’siri qonuni tenglamasiga kiritilmaydi. Quyidagi reaksiyalar uchun reaksiya tezligini topamiz. 2Fe + 3Cl 2 = 2FeCl 3 reaksiya uchun tezlik quyidagicha ifodalanadi: Ѵ= k [Cljchunki, temir qattiq boʻlib reaksiya uning sirt yuzasidagina boradi. C 2 H 2 + 2H 2 =C 2 H 6 reaksiya uchun tezlik quyidagicha: Ѵ = k[C2 H2 ][H2 ] 2 Sistemadagi bosimning oʻzgarishi konsentratsiyaga toʻgʻri proporsional boʻlgani uchun atsetilenni gidrogenlash reaksiya tezligini bosim orqali ifodalash mumkin. Ѵ= K P ( С 2 Я 2 )·P 2 (H 2 ) Kimyoviy reaksiya tezligiga temperatura ta’siri Ma’lumki, molekulalar toʻqnashuvi kimyoviy reaksiyaga sabab boʻladi, ammo kimyoviy reaksiyalar faqat faol (aktiv) molekulalar orasida sodir boʻladi. Ular sistemadagi molekulalarning oʻrtacha energiyasidan yuqoriroq energiyaga ega boʻladi va natijada temperaturaning ortishi reaksiyaning tezligining ortishiga sabab boʻladi. Bu bogʻliqlik Vant-Goff qonuni bilan tushuntiriladi: Temperatura har 10°C ga ortganda reaksiya tezligi 2-4 marta, oʻrtacha 3 marta ortadi. Bu qonuning matematik ifodasi quyidagicha: t1, t2 - boshlangʻich va oxirgi temperatura (ºC); ᵧ - temperatura koeffitsiynti; Ѵt1 va Ѵt2 - t1, t2 temperaturadagi tezliklar; Reaksiya tezligining temperature oʻzgarishi bilan oʻzgarishini S.Arrenius yaratgan faollanish nazariyasi asosida tushuntirish mumkin. Temperaturaning koʻtarilishi reaksiya tezligining ortishiga olib keladi, bu esa reaksiya tezligi konstantasining ortishiga bog`liq. Oʻz navbatida reaksiya tezligi konstantasi faollanish energiyasiga bogʻliq. Molekulalar kimyoviy ta’sirlanishga uchrashi uchun oʻrtacha energiyadan koʻproq kinetik energiyaga ega boʻlishi kerak.

Bu energiya faollanish energiyasi deyiladi. Bunday energiyaga ega boʻlgan molekulalar faol molekulalar hisoblanadi. Kimyoviy reaksiyalar vaqtida har doim energiya toʻsigʻi yengiladi, uning choʻqqisida reaksiyaning oraliq mahsuloti faollangan kompleks hosil boʻladi. Faollanish energiyasi -reaksiyaga kirishayotgan moddalarni faol kompleksdan ajratib turadigan energiya toʻsigʻidir. Faollanish energiyasi juda yuqori boʻlganda, energiya toʻsigʻini yenga oladigan molekulalar soni kam, reaksiya tezligi esa juda kichik boʻladi. Reaksiya tezligi konstantasining faollanish energiyasiga bogʻliqligi Arreniusning quyidagi tenglamasi ifodalaydi: Bu yerda , Z - hajm birligidagi molekulalarning to ʻ qnashuvlari soni ; e - natural logarifm ; R - universal gaz doimiysi ; T - absolyut temperatura ; p - sterik ko ʻ paytuvchi ; Ea - faollanish energiyasi . Arreniusning tenglamasi boshqa korinishi ham mavjud: Ea- faollanish energiyasi; K1 va K 2 - T 1 ,T 2 haroratdagi tezlik konstantasi. Katalizator Katalizatorlar yordamida kimyoviy reaksiyaning tezligini oʻzgarishi jarayoniga - kataliz deyiladi. Kataliz tushunchasini fanga Y.Berselius olib kirgan. Reaksiyaning tezligi faqat zarrachalarning toʻqnashish tezligiga bogʻliq emas, balki ularning faollanish (aktivlanish) energiyasiga ham bogʻliq. Reaksiya sodir boʻlishi uchun yetarli boʻladigan eng kam energiya miqdori - faollanish energiyasi deyiladi. Faollanish energiyasi qancha kichik boʻlsa, reaksiya shuncha tez sodir boʻladi. Reaksiya uchun 40 kJ/mol energiya sarflansa reaksiya juda tez sodir boʻladi. 40-120 kJ/mol o'rtacha tez , undan katta boʻlganda sekin sodir boʻladi.

Ionlarning faollanish energiyasi juda kichik boʻlganligi uchun ion almashinish reaksiyalari tezligi juda katta boʻladi. Katalizatorning ta’sir mohiyati sistemaning faollanish energiyasini kamaytiradi ya’ni katalizator dastlabki moddalar bilan ta’sirlashib aktiv oraliq kompleks hosil qiladi. Reaksiya tezligini oʻzgartirib, oʻzi kimyoviy jihatdan oʻzgarmaydigan moddalar katalizatorlar deyiladi. Ularning xususiyatli tomoni shundaki, ular reaksiya davomida sarf boʻlmaydi va shuning uchun oxirgi mahsulot tarkibiga kirmaydi. Ularning ikkinchi, ajralib turadigan oʻziga xosligi kimyoviy muvozanatga ta’sir etmasligidir. Katalizatorlar ishtirokida boradigan reaksiyalar katalitik reaksiyalar deyiladi. Katalitik reaksiyalarni oʻrganuvchi ta’limot kataliz deyiladi. Kataliz ikki xil boʻladi. Gomogen kataliz - katalizator va reaksiyaga kirishayotgan moddalar bir jinsli ya’ni bir xil agregat holatdagi aralashma hosil qiladigan boʻlishi. Geterogen kataliz - katalizator va reaksiyaga kirishayotgan moddalar bir jinsli boʻlmagan aralashma hosil qilgan katalizatorlarga aytiladi. Masalan: Sulfat kislota ishlab chiqarishning ikki usuli bor ular nitroza va kantak usullaridir. reaksiyaga kirishayotgan moddalar ham katalizator ham gaz moddalaridir, shuning uchun bu kataliz gomogen boʻladi.

katalizator esa qattiq modda shuning uchun bu katalizni geterogen kataliz deyiladi. Reaksiya tezligini tezlashtiradigan katalizatorlar musbat, sekinlashtiradigan katalizatorlar manfiy katalizator deyiladi. Ayrim moddalar katalizatorning ta’sirini kamaytiradi yoki butunlay yoʻq qiladi, bunday moddalarga katalitik zahar deyiladi. Masalan: ammiak sintezida 0.1% oltingugurtning boʻlishi toʻrsimon temir katalizatorining ta’sirini toʻliq toʻxtatadi. Oʻzi katalizator boʻlmay uning aktivligini oshiradigan moddalar - promotorlar deyiladi. Masalan, ammiak sintezida toʻrsimon temir katalizatoriga 2% metaalyuminat kaliy KAlO 2 qoʻshilganda uning aktivligi ancha ortadi. Katalizatorning promotorlari K 2 O, Na 2 O, Pt, Fe, Ni va boshqalar. Katalizator zaharlariga esa As, Sb, CN-, Hg birikmalari kiradi. Reaksiya tezligini kamaytiradigan moddalarga - ingibitor deyiladi. Masalan: H 2 O 2 ning parchalanishi MnO 2 ishitirokida tezlashsa, H 2 SO 4 ishitirokida sekinlashadi. Bundan tashqari SO3 2 ionlari boʻlgan moddalar havoda oksidlanib SO 4 - 2 ionlariga aylanib qolmaslik uchun glitserin qoʻshib qoʻyiladi. Bunda glitserin ingivitor vazifasini bajaradi. Katlizatorning ta’siri tanlangan va oʻziga xosdir. Bu har xil katalizatorlarni bir xil moddalarga ta’sir ettirilib har xil mahsulotlar olish mumkin. Bu ayniqsa organik moddalar bilan boradigan reaksiyalarga juda xosdir. Masalan, Al 2 O 3 katalizatori ishtirokida etil spirtining degidratlanishi sodir boʻladi. Mis katalziatori ishtirokida degidridlanishi boradi. Katalizatorning oz miqdori ham reaksiyani juda tezlashtiradi. Chunki, modda reaksiyasida katalizator juda qisqa vaqt oralig’ida ishtirok etadi. Tirik organizimlardagi katalizatorlar biokatalizatorlar (fermentlar) deyiladi. O’simliklarda, odam organizmida va barcha tirik jonzodlarda fermentlar -biokatalizatorlar ishtirokida boradi. Fermentlar (lot. fermentum achitqi), enzimlar - maxsus xususiyatlari va

kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirishi bilan odatdagi katalizatorlardan farqlanadi.Ular katalizatorlar kabi kimyoviy reaksiyalarning faollanish energiyasini pasaytiradi. Fermentlarning taʼsir etishi bir qator omillarga, xususan, temperatura va muhitiga (pH- vodorod koʻrsatkich) bogʻliq. Ularning taʼsir etish optimum trasi 38 - 60°, temperatura bundan yuqori boʻlsa, fermentlar odatda, denaturlanib oʻz faolligini yoʻqotadi. Ammo, baʼzi fermentlar (masalan, ribonukleaza, miokinaza) 100° issiqlikka ham chidamli. Odam va issiq qonli qayvonlar fermenti 37—38°da, yaʼni tana haroratida taʼsir koʻrsatadi. Fermentlar faolligining haroratga bogʻliqligidan tibbiyot amaliyotida, jumladan, jarrohlikda foydalaniladi. Qaytar va qaytmas kimyoviy reaksiyalar Oxirigacha boradigan va oʻzining yoʻnalishini temperatura hamda bosimning oʻzgarishi bilan oʻzgarmaydigan reaksiyalarga - qaytmas reaksiyar deyiladi. Kimyoviy reaksiyalar qaytmas deb hisoblanadi: Ammo koʻpchilik kimyoviy reaksiyalar qaytar boʻladi: bir xil sharoitda (P, t, kat) ular bir yoʻnalishda boradi. Boshqa bir sharoitda - teskari boradi, ayrim oraliq sharoitlarda esa bir vaqtning oʻzida ikki oʻzaro qarama - qarshi yoʻnalishlarda boradi. Masalan: N 2 + 3H 2 = 2NH 3 + Q Chapdan oʻnga boradigan reaksiyaga toʻgʻri reaksiya, oʻngdan chapga boradigan reaksiyaga teskari reaksiya deyiladi. Agar toʻgʻri reaksiya ekzotermik

boʻlsa, teskati reaksiya endotermik boʻladi. Shu bilan birga energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq to`g`ri reaksiyada ajralib chiqqan issiqlik, teskari reaksiyada yutilgan issiqlik miqdoriga teng boʻladi. Kimyoviy muvozanat Kimyoviy muvozanat qaytar reaksiyalarda kuzatiladi. Qaytar kimyoviy reaksiyani qaraylik: Yuqoridagi formulaga muvofiq toʻgʻri reaksiya tezligi kamayadi, teskari reaksiya tezligi ortadi va ma’lum vaqt lahzada teskari reaksiya tezligi toʻgʻri reaksiya tezligi bilan tenglashadi. Agar muvozanat holatida turgan sistemaga, tashqaridan biror-bir ta’sir koʻrsatilsa (temperatura, bosim konsentratsiya oʻzgartirilsa) muvozanat shu kuchni kamaytiradigan tomonga siljiydi. Konsentratsiyaning ta’siri Agar dastlabki moddalarning birortasining konsentratsiyasi oshirilsa yoki mahsulot konsentratsiyasi kamaytirilsa toʻgʻri reaksiya tezlashadi.

- Bunda dastlabki moddalarning konsentratasiyasi kamayib muvozanat oʻng tomonga siljiydi. Agar dastlabki moddalar konsentratsiyasi kamaytirilsa yoki mahsulot konsentratsiyasi ortsa u holda teskari reaksiya tezligi ortib, mahsulot konsentratsiyasi kamayadi muvozanat esa chapga siljiydi. Quyidagi N 2 + 3H 2 ↔ 2 NH 3 +Q sistemadagi N 2 konsentratsiyasini oshirilsa yoki konsentratsiyasi kamaytirilsa, bunda muvozanat oʻngga siljiydi. Temperaturaning ta’siri Temperatura oshganda muvozanat endotermik (issiqlik yutilishi bilan) boradigan reaksiya tomonga, temperatura kamaysa ekzotermik (issiqlik chiqishi bilan) boradigan reaksiya tomonda boradi. N 2 + 3H 2 t>2NH 3 m = -92.4kJ sistemada toʻgʻri reaksiya ekzotermik, teskarisi esa endotermik shuning uchun temperatura koʻtarilganda muvozanat chapga siljiydi (temperaturani pasaytiruvchi teskari reaksiya kuchayadi) temperatura pasayganda esa muvozanat oʻngga siljiydi (temperaturani oshiruvchi toʻgʻri reaksiya kuchayadi). Bosimning ta’siri Bosim va hajmning oʻzgarishi faqat gazlar ishtirok etadigan reaksiyalar muvozanatiga ta’sir koʻrsatadi va bu sharoitda reaksiya gazsimon moddalarning molekulalar sonini oʻzgarishiga olib keladi. Sistema bosimi oʻzgarmas temperatura (T) va hajmda (V) gazsimon moddalarning molekulalari soniga toʻgʻri proporsional, shuning uchun sistema bosimining oʻzgarishiga gaz molekulalari ta’ sir qiladi. Bosim ortganda sistema muvozanati gazsimon moddalar molekulalari sonini kamayishi bilan boradigan reaksiya yoʻnalishi tomoniga (hajm kam tomonga) , bosim kamayganda gazsimon moddalar molekulalarining sonini ortishi bilan boradigan (hajm koʻp tomonga) reaksiya yoʻnalishi tomonga siljiydi. N 2 + 3 H 2 о 2NH 3 + Q sistemada bosim ortganda hajm kam tomonga toʻgʻri reaksiya tomonga, bosim kamayganda hajm koʻp teskari reaksiya tomonga siljiydi. Hajmning oʻzgarishining ta’siri

Sistema hajmi oshirilganda bosim proporsional ravishda kamayadi, muvozanat hajm koʻp tomonga siljiydi. Hajm kamayishi muvozanatni hajm kam tomonga siljitadi. N 2 + 3 H 2 о 2NH 3 + Q sistemada hajm ikki marta kamaysa, bosim ham ikki marta ortadi. Le-Shatele prinsipiga muvofiq sistemada toʻgʻri reaksiya kuchayadi. Agarda, kimyoviy reaksiyada oʻng va chap tomondagi molekulalar soni teng boʻlib qolsa, bosim va hajm kimyoviy muvozanatga ta’ sir koʻrsatmaydi: H 2 +Cl 2 → 2HCl Katalizatorning ta’siri Katalizatorlar toʻgʻri va teskari reaksiyani bir xilda tezlashtiradi, shuning uchun katalizatorlar kimyoviy muvozanatni siljitmaydi, u faqat muvozanat holatga kelishini tezlashtiradi. Le-Shatele prinsipi nafaqat qaytar kimyoviy reaksiyalar uchungina qoʻllaniladi. Qattiq moddalarning konsentratsiyasi olinmaydi. FeO + CO ^ Fe + CO 2 reaksiya uchun muvozanat konstantasi quyidagicha; K M = [CO 2 ] / [CO] tarzida boʻladi. Kimyoviy muvozanat konstantasining qiymati qancha katta boʻlsa, reaksiya unumi shuncha yuqori boʻldi. Konstantaning qiymati modda tabiatiga, temperaturaga bogʻliq, konsentratsiyaga (P,V) ga, katalizatorga bogʻliq emas. Har qanday muvozanatga doir masalani ishlashda 3 ta konsentratsiya farqlanadi. - Boshlangʻich konsentratsiya; Bk = Mk + Rk - Reaksiyaga kirishadigan konsentratsiya; Rk = Bk - Mk - Muvozanat konsentratsiya; Mk = Bk – Rk

Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

Kimyoviy kinetika

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va muvozanat

Kimyoviy kinetika va kataliz