Qattiq moddalarning tuzilishi - Химия - Рефераты

Qattiq moddalarning tuzilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Q attiq moddalarning tuzilishi REJA 1. Qattiq moddalarning tuzilishi. 2. Kristall va amorf moddalar. 3. Kristallik sistemalar. 4. Kristallarning ichki tuzilishi. 5. Kristallik panjara hosil b о ‘lish energiyasi.

Ma’lumki, moddalar uch xil: gaz, suyuq, qattiq agregat holatda b о ‘lishi mumkin. Moddaning gaz va suyuq holatida zarrachalar tartibsiz joylashgan bо‘ladi, bu zarrachalar orasidagi о‘zaro tortishish kuchi zarrachalarni bir joyda tutib turish uchun yetarli emas, shuning uchun bunday agregat holatdagi moddalarning muayyan shakli bо‘lmaydi. Qattiq jismlar, suyuq hamda gazsimon jismlarning aksincha, ma’lum mustaqil shaklga ega bо‘lib, bu shaklni qanday vaziyatda turishidan qat’i nazar saqlab qoladi. Qattiq moddaning zarrachalari bir- biri bilan shunday puxta bog‘langanki, ular о ‘rnidan- о ‘rniga о ‘ta olmaydi. Ammo qattiq moddalarning zarrachalari ham bir qadar harakat qiladi, ammo ularning bu harakati ma’lum nuqtalar atrofida tebranishidan iborat b о ‘ladi. Bundan, moddani tashkil qiluvchi zarrachalar modda faqat qattiq holatda b о ‘lgandagina bir qadar t о ‘g‘ri tartibda joylashadi, degan xulosa kelib chiqadi. KRISTALL VA AMORF MODDALAR. Qattiq moddalarning k о ‘pchiligi kristalllardan tuzilgan b о ‘ladi. Bir b о ‘lak moddani sindirib, uning singan joyini k о ‘zdan kechirish y о ‘li bilan bu moddaning kristallardan tuzilganligiga ishonish qiyin emas. Odatda, moddaning singan joyida har xil burchak ostida joylashgan kristallarning mayda tomonlari yaxshi k о ‘rinib turadi. Kristallarni bu yoqlari yaltiraydi, chunki ular yorug‘likni har xil darajada aks ettiradi. Moddaning kristallari nihoyatda kichik b о ‘lsa, shu moddaning kristallardan tuzilganligini mikroskop yordami bilan aniqlash mumkin. Qattiq moddalar orasida shundaylari ham uchraydiki, ularning siniq yerida kristallar boriligini payqab b о ‘lmaydi, masalan bir b о ‘lak odatdagi shisha sindirib k о ‘rilsa uning siniq joyi silliq ekanligini va kristall moddalarning siniq joyidan farqli о ‘laroq, yassi yuzalar bilan emas balki ovol yuzalar bilan chegaralanganligini k о ‘ramiz. Smola, yelim va ba’zi boshqa moddalarning parchalari sindirilganda ham xuddi ana shunday hol kuzatiladi. Bunday moddalarning hammasi amorf moddalar deb ataladi. Har qaysi

kristall modda, odatda, mutlaqo muayyan shakldagi kristallarni hosil qiladi. Masalan natriy xlorid yoki osh tuzi kub shaklida, achchiqtosh oktaedr shaklida kristallanadi va hokazo. Har qaysi modda kristallarining shakli uning о ‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. KRISTALLIK SISTEMALAR. Kristallik shakllarini klassifikatsiya qilish kristallning simmetriya darajasini aniqlashga asoslangan. Kristallik k о ‘p yoqlarining har xil simmetriya hollari kristallografiya b о ‘limida batafsil о ‘rganiladi. Bu yerda xilma-xil kristallik shakllarining hammasi oltita gruppaga, ya’ni oltita kristallik sistemaga b о ‘linishini, bu gruppa esa, о ‘z navbatida, sinflarga ajralishini k о ‘rsatib о ‘tishning о ‘zi kifoY. Bu sistemalarga quyidagi nomlar berilgan: I-muntazam sistema, II-tetragonal yoki kvadrat sistema, III-rombik sistema, IV-geksagonal sistema, V-monoklinik sistema va VI-triklinik sistema. Kristallarning qaysi sistemaga kirishi shu kristallar kristallografik о ‘qlarning bir-biriga nisbatan joylashgan va ular yoqlarining uzun-qisqaligi bilan belgilanadi. Prizma piramida triklinik geksagonal prizma rombik prizma

Kristallarning ichki tuzilishi Kristalning tashqi shakli uning yashirin ichki tuzilishining aksi b о ‘lib, zarrachalarning - kristalni tashkil etuvchi molekula yoki atomlarning fazoda muayyan nuqtalarda bir tekisda joylashuviga bog‘liq deb о ‘ylab kelgan edilar. Bunday nuqtalarning jami fazoviy - panjara hosil qiladi, bu panjara ma’lum bir shaklga ega b о ‘lib, kristall moddaning geometrik tuzilishini ma’lum darajada aks ettiradi, zarrachalar joylashagan nuqtalar panjara tugunlari deb ataladi. Kristallarni tekshirish uchun rentgen nurlaridan foydalanish k о ‘pgina kristallarning fazoviy panjaralari xarakterini aniqlashga imkon beradi. Bu tekshirishlarning muhim samarasi k о ‘pgina murakkab moddalarda panjara tugunlarida molekullar emas, balki musbat va manfiy zaryadlangan ayrim ionlar turishining kashf etilishi b о ‘ldi. Barcha kristallik panjaralar t о ‘rtta asosiy turga b о ‘linadi: Molekulyar panjaralar panjara tugunlarida molekulalar turishi bilan xarakterlanadi. Polyar yoki kam polyar tipdagi birikmalar va umuman, atom bog‘lanishga ega b о ‘lgan birikmalar molekulyar panjaralar hosil qiladi. Atomli panjaraning struktura birligi о ‘zaro kovalent bog‘langan neytral atomlardir. Bunday turdagi panjaralar ba’zi oddiy moddalarga, masalan, olmosga xos. Tugunlarida musbat va manfiy ionlar navbatma-navbat joylashgan ionli panjaralar ionlardan tuzilgan birikmalarga xosdir, bu birikmalar qatoriga tuzlarning qaryib hammasi, k о ‘pgina oksidlar va boshqa ba’zi moddalar kiradi. Nihoyat, metall panjaralar о ‘ziga xos tuzilishga ega. Metall panjara tugunlarida neytral atomlar emas, balki musbat ionlar turadi, bu ionlar oralig‘ida erkin, oson harakatchan elektronlar b о ‘ladi. Metall panjaralari t о ‘g‘risida metallar bayon etilganda batafsil s о ‘zlanadi. Molekulyar atomli va ionli panjaralar orasida farq b о ‘lishiga sabab, ularni hosil qiluvchi zarrachalarning tipigina emas, balki bu zarrachalarning о ‘zaro ta’sir etish xarakterihamdir. Rasmda natriy xlorid kub

panjarasining bir qismi, ya’ni elementar yacheykasi k о ‘rsatilgan, bu qism butun kristaldan ajratib olingan b о ‘lib, kristallning ichi ionlar bilan qanday t о ‘lganligini k о ‘rsatish uchun berilgan. Kristallik panjara hosil b о ‘lish energiyasi. Kristalning tuzilishi kristall yacheykasidagi zarrachalar soniga, bu zarrachalarning katta-kichikligiga va ularning qutblanish xossalariga bog‘liq. 1933 yilda sovet olimi A.F.Kapustinskiy kristallik panjara hosil b о ‘lish energiyasini hisoblab topish uchun taqribiy formula taklif qildi; unga muvofiq kristallik panjaraning energiyasi kristall yacheykadagi zarrachalar soniga ularning katta-kichikligiga, ionlarning valentligiga bog‘liq. U=256,1nr r R R a k1 2   ккал моль Bu yerda U-kristallik panjaraning energiyasi, ya’ni 1 gramm molekula kristaldagi zarrachalarni bir-biridan ajratib, cheksiz uzoqqa yuborish uchun zarur energiya; k-molekuladagi ionlar soni; r 1 va r 2 -ionlarning valentligi; R a va R k -anion va kation radiuslari. A.F.Kapustinskiy formulasini faqat ionli panjaralar uchun q о ‘llash mumkin. Ayni kristall moddaning elementlaridan hosil b о ‘lish energiyasi qiymatidan foydalanib, U ni hisoblab topish mumkin. Izomorfizm. Ximiyaviy tabiatlari jihatidan bir-biriga yaqin b о ‘lgan ba’zi moddalar, garchi tarkib jihatidan har xil b о ‘lsalar ham, mutlaqo bir xil shakldagi kristallar hosil qiladi, bu kristallar bir xil yoki deyarli bir xil konstantalar bilan xarakterlanadi. Bunday moddalar izomorf moddalar deb, tarkibi jihatidan har xil b о ‘lgan moddalardan bir xil kristallar hosil b о ‘lish hodisasining о ‘zi esa izomorfizm deb ataladi. Izomorf moddalarga xos b о ‘lgan xususiyat shundan ibratki, ulardan hosil qilingan eritmalarda shu moddalar birgalikda kristallanib, aralash kristallar hosil qiladi. Aralash kristallarda olingan moddalarning miqdorlari о ‘zgarib turadi, bu miqdorlar har qaysi moddadan eritmada qanchadan borligiga bog‘liq b о ‘ladi. Bir-biriga mutlaqo о ‘xshash b о ‘lmagan boshqa moddalar ham eritmadan bir vaqtda kristallana oladi, ammo bunday hollarda aralash kristallar

emas, eritmadaga har qaysi moddaning kristallaridan iborat mexanik aralashma hosil b о ‘ladi. a  v  s a  v  s a  v  s  90 0  =  =90 0  90 0  =  =  =90 0 Triklin Monoklin Rombik a) Brove panjaralari Rombik a  v  s a  v  s  =  =90 0  90 0  =  =  =90 0 b) asosi markazlashgan kristall panjaralar

a  v  s a=v=s  =  =  =90 0  =  =  =90 0 Rombik Kubik v) yoqlari markazlashgan kristall panjaralar: Kristall panjaraning hammasi b о ‘lib 14 xil elementar yacheykasi mavjud. Bu elementar yacheykalar fransuz kristallografi Ogyust Brave nomi bilan yuritilib, Brove panjarachalari deb ataladi. Rus olimi YE.S.Fedorov k о ‘rsatdiki, simmetriya elementlarining 230 ta kombinatsiyasi b о ‘lishi mumkin, bular fazoviy gruppalar deb atalgan. Kristall panjaralar elementar yacheykalarining shakliga qarab yettita kristallografik sistemaga ajraladi. Bular quyidagilardir: 1. Triklin sistema: a  v  s,  ,  =90 0 . 2. Monoklin sistema: a  v  s,  =  =90 0 ,  90 0 . 3. Rombik sistema: a  v  s,  =  =  =90 0 . 4. Rombaedrik (trigonal) sistema: a=v=s,  =  =  90 0 . 5. Geksagonal sistema: a=v=s,  =  =90 0 ,  =120 0 . 6. Kubik sistema: a=v=s,  =  =  =90 0 . 7. Tetragonal sistema: a=v  s,  =  =  =90 0 .

ADABIYOTLAR 1. B.F.Ormont. Vvedeniye v fizicheskuyu ximiyu i kristalloximiyu poluprovodnikov. M., 1982. 2. Popov G.M., Shafrakovskiy I.P. KristallografiY. M., 1975. 3. Kittel CH. Vvedeniye v fiziku tvyordogo tela. M., 1973.

Похожие

Kimyoviy moddalarning holatlari

Moddalarning gaz holati

Moddalarning suyuq holati

Qattiq jism sirtidagi adsortsiya

Moddalarning agregat va fazoviy holatlari