Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati - Химия - Рефераты

Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.3994140625 KB

Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati Reja: 1.Oshlovchi moddalar va ularning tabiiy manbalari. 2. Gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar. 3. Katexinlar va ularning kimyoviy tarkibi. 4. Kondensatsiyalanuvchi hamda gidrolizlanuvchi tanidlar.

Havyvonlarning xom terisini oshlash xususiyatiga ega va k о 'p atomli fenollar unumidan tashkil topgan hamda о ’simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaharsiz murakkab organik birikmalar о ’simlikning oshlovchi moddalari – tanidlar deb ataladi. Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birikib, erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi о ’zidan suv о ’tkazmaydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga ega b о ’ladi. Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ega b о ’lavermaydi. Terini oshlay oladigan polifenollar zichligi (molekula og’irligi) 500 bilan 3000 о ’rtasida b о ’lishi lozim. Polifenollar zichligi 500 dan kam b о ’lganda, ular oqsil moddalar bilan adsorbsiya b о ’lsa ham, turg’un birikma hosil qila olmaydi. Zichligi 3000 dan ortiq b о ’lgan polifenollar esa molekulalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sizib о ’tib, turg’un birikma berish qiyin. Polifenollar terini oshlash xususiyatiga ega b о ’lishi uchun ular molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (zichlikning har 100 ta birligida kamida 1–2 gidroksil guruhi) b о ’lishi ham kerak. Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga qadimdan ma’lum. Yuqori Misrning aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchi materiallar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar qadim zamonlardan beri terini oshlashni bilganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlar b о ’lgan о ’simliklardan foydalanganliklarini k о ’rsatadi. Tanidlar tabiatda keng tarqalgan b о ’lib, ayniqsa ikki pallali о ’simliklar sinfiga kiruvchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar – Rosaceae , dukkakdoshlar – Fabaceae , qoraqatdoshlar – Saxifragaceae , torondoshlar – Polygonaceae , toldoshlar– Salicaceae , qoraqayindoshlar – Fagaceae , pistadoshlar – Anacar- diaceae va boshqa oilalar vakillari tarkibida k о ’p uchraydi. Tanidlar, ayniqsa gallalarda, о ’simliklarning patologik о ’simtalarida k о ’p (ba’zan 70% dan oshadi) b о ’ladi. Oshlovchi moddalar о ’simliklarning hamma organlarida t о ’planishi mumkin. Ular daraxt va butalar p о ’stlog’ida, yog’och qismida hamda k о ’p

yillik о ’t о ’simliklarning yer ostki organlarida k о ’p b о ’ladi. Ba’zan tanidlar daraxt va butalar bargida, mevasida, о ’t о ’simliklarning barcha yer ustki qismida ham t о ’planadi. Oshlovchi moddalarning biosintezi Oshlovchi moddalarning о ’simlik t о ’qimasida qanday sintez b о ‘lishi t о ’g’risida turli fikrlar ilgaridan mavjud. Keyingi vaqtda bu fikr lar ning bir qismi о ’simliklar (ayniqsa, tuban о ’simliklar) ustida о ‘tkazilgan tajribalar asosida tasdiqlandi. Oshlovchi moddalar asosan ikkita katta guruhdan – gidrolizlanuvchi va kondensatsiyalanuvchi tanidlardan tashkil topgan. Ular kimyoviy tuzilishiga k о ‘ra bir-biridan katta farq qiladi. Shuning uchun oshlovchi moddalar bu ikkala guruhining о ‘simliklardagi biosintezi turli y о ‘llar bilan boradi. Gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalarning asosiy qismini oksi benzoat va boshqa oksiaromatik karbon kislotalarning qandlar, k о ‘p atomli spirtlar va shunga о ‘xshash moddalar bilan hosil qilgan murakkab birikmalari tashkil etadi. Hozirgi vaqtda о ‘simliklar t о ‘qimasidagi aromatik birikmalarning biosintezi shu jarayonning oraliq moddasi b о ‘lgan shikim kislota orqali borishi t о ‘liq isbot - langan. Shuning uchun gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar biosintezidagi boshlang‘ich birikmalari b о ‘lgan oksibenzoat (n-oksibenzoat, protokatex va gallat) kislotalar о ‘simlik t о ‘qimasida shikim kislota orqali uglevodlardan hosil b о ‘lishi mumkin. Bu murakkab biosintezda geksozalardan asosan glyukoza, fruktoza va mannoza ishtirok etadi. Geksozalar avval о ‘zining enol shakllari orqali mezoinozitga о ‘tadi. Mezoinozit esa xin kislota orqali shikim kislotaga aylanadi. Bu biosintez quyidagi sxema b о ‘yicha borishi mumkin.

Yuqoridagi sxemada k о ‘rsatilgan biosintez jarayoni ma’lum fermentlarning faol i shtirokida r о ‘y beradi. A.L.Kursanov va shogirdlarining choy, S.V.Durmishidzening tok о ‘simligi usti da olib borgan tadqiqotlari yuqorida bayon etilgan nazariyaning t о ‘g‘riligini qisma n isbotetadi. Eksperimentlar yordamida minozid sof holdagi geksozlar (glyukoza, f ruktoza va mannoza)ga qaraganda glikozidlar (salitsin, arbutin) hamda murakkab b irikmalar (gyukoza-1-fosfat, saxaroza) tarkibidagi glyukoza va fruktozadan k о ‘proq hosil b о ‘lishi k о ‘rsatildi. Tirik organizmda shikim kislotaning biosintezi boshqacha y о ‘llar bilan ham borishi mumkin. Escherichia coli ning ba’zi mutantlarida о ‘tkazilgan maxsus eksperimentlarga asoslanib, shikim kislotaning biosintezi quyidagi sxema b о ‘yicha berilgan: Fosfoenol-piruvat+D-eritroza-4-fosfat 3-dezoksi-D-arabinogeptu- loza-4- fosfat xin kislota 5-degidroxin kislota 5-degidroshikim kislota shikim kislota (flavonoidlar biosinteziga qaralsin). Oksibenzoat (n-oksibenzoat, protokatex va gallat) kislotalari shikim kislota molekulasida joylashgan tipidagi kislorodli guruhlarga ega b о ‘lganligi uchun ular oksidlanish y о ‘li bilan boradigan degidrotatsiya reaksiyasi orqali shikim kislotadan (balki unga yaqin b о ‘lgan dolchin kislotadan ham) paydo b о ‘lishi mumkin.

Zamburug’larda (ehtimol yuqori о ’simliklarda ham) protokatex va gallat kislotalarning 5-degidroshikim kislotadan sintezlanishi aniqlangan. Gross Neurospora crassa – ning degidroshikim kislotani t о ’playdigan mutant formasida 5-degidroshikim kislotaga ta’sir etuvchi degidrogenaza fermenti borligini topdi. Bu ferment 5-degidroshikim kislotani protokatex kislotaga aylantiradi. Bunday aylanishni Gross (3, 4, 5, 6 – S 14 ) – shikim kislota bilan о ’tkazilgan tajriba yordamida isbotladi (cxema). Protokatexin va gallat kislotalar biosintezi (sxema). Zaprometov ham maxsus о ’tkazilgan eksperimentlar yordamida choy о ’simligi t о ’qimasida oldin gallat kislota, s о ’ngra gallokatexinlarning shikim kislotadan sintezlanishini k о ’rsatib о ’tgan. Reaksiya natijasida hosil b о ’lgan oksibenzoat kislotalarning keyin chalik qandlar molekulasi bilan birikishi tegishli koferment-A yordamida yoki atsiladenilat ishtirokida borishi mumkin. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning о ’simliklar t о ’qimasidagi biosintezi gidrolizlanuvchi tanidlarning biosintezidan farq qiladi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning asosiy qismi b о ’lgan katexinlar molonil – KoA va atsetil-KoA larning kondensatsiyasi orqali flavanoidlar biosinteziga о ’xshash usulda sintezlanishlari mumkin. Choy о ’simligi bilan о ’tkazilgan tajribalar asosida Kursanov bilan Zaprometovlar ham shu fikrga kelganlar.

О ’simliklarda birinchi navbatda oshlovchi moddalarning oddiy formalari sintezlanadi, s о ’ngra ularning molekulalari murakkablashib, ma’lum tuzilishga ega b о ’lgan «haqiqiy» tanidraga aylanadi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning asosiy qismini «haqiqiy» tanidlar – - katexin (flavan-3-ol) lar va leykoantotsionidin (flavon-3,4-diol) larning о ‘zaro yoki shu birikmalarga yaqin b о ’lganlari bilan kondensatsiyalanib hosil qilgan polimerlari tashkil etadi. Katexinlar va leykoantotsianidinlar kondensatsiya (polimeri zatsiya)si ancha murakkab jarayon shunga qaramasdan hali ham aniq va tajribaviy dalillarga asoslangan yagona bir fikr y о ’q. Mavjud nazariyalar bu jarayonning turli sharoitda (ma’lum fermentlar, issiqlik, kislorod ta’siri va boshqalar) har xil y о ’llar bilan (katexinlar va leykoantotsianidinlar о ’zaro bir-biri bilan «boshi dumiga», «dumi- dumiga» va boshqacha tipda birlashish) borishini ifodalaydi. Kondensatsiya jarayonining yanada chuqurroq borishi natijasida juda ham yuqori molekulali, q о ’ng’ir rangli, suvda erimaydigan yoki yomon eriydigan mahsulot – flobafenlar hosil b о ’ladi. Yuqorida k о ’rsatilganlarga asoslanib, о ’simlik t о ’qimasidagi oshlovchi moddalar biosintezi quyidagi uch davr b о ’yicha boradi deyish mumkin: 1. Oldin oshlovchi moddalarning tashkil etuvchi eng oddiy kompo nentlari sifatida polifenollar va polifenol karbon kislotalar hosil b о ’ladi. 2. Keynichalik ular qandlar bilan birikadi yoki kondensatsiya va boshqa о ’zgarishlar orqali tanidlarning yuqori molekulali birik malariga hamda murakkab mahsulotlarga aylanadi. 3. Oxirida yana ham murakkab va suvda erimaydigan oshlovchi moddalar hosil b о ’ladi. Oshlovchi moddalarning о ’simliklar hayotidagi ahamiyati. Tanidlar о ’simliklar hayotida katta rol о ’ynaydi, shunday b о ’lishiga qaramay, bu masala hozirgacha hal qilingan emas. Oshlovchi moddalar о ’simlik t о ’qimalarida doimiy ravishda kechib turadigan oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarida, eng avvalo hujayraning nafas olish jarayonida faol qatnashadi.

Demak, tanidlar ma’lum sharoitda oksidlanib, vodorodni hamda qaytarilib kislorodni ajratishi mumkin. Ajralgan vodorod va kislorod esa hujayradagi ferment ta’sirida zarur birikmalarning qaytarilishiga hamda oksidlanishiga sarflanadi. Katexinlar oksidlanib, о ’ziga yaqin antotsianlarga aylanadi. Antotsianlar esa flavonlarga aylanishi yoki qaytarilib, yana katexinlar hosil qilishi mumkin. Bu reaksiyani quyidagi sxema bо‘yicha tasvirlasa bо‘ladi: Oshlovchi moddalar bakteritsid va fungitsid ta’sirga ega b о ‘lgani sababli daraxtlar ning yog‘och qismini tez chirishdan saqlaydi. Agar о ‘simliklarga tashqaridan ta’sir etilsa (masalan, hasharotlar о ‘simlikni yarala haqib tuxum q о ‘ysa yoki g‘ о ‘zani chekanka qilinsa), zararlangan t о ‘qimalarda ung a qarshik о ‘p miqdorda tanidlar sintez b о ‘ladi va t о ‘planadi. Bu hodisaning r о ’y ber ishi ilmiy jihatdan yetarli asoslangan b о ’lmasa ham, t о ’qimadagi mazkur biokimyo viy о ’zgarish о ‘simlikning chetdan b о ‘lgan tasodifiy ta’sirga о ‘zini himoya qilish re aksiyasi ekanligi shubhasizdir. Shunga k о ’ra, tanidlar о ’simliklarning chiqindisidir, ular t о ’qimalarda yuzberadigan moddalar almashinuvida ishtirok etmaydi, shuning dek, oshlovchi moddalar zahira energiya beradigan birikmadir, ular qandga, kraxm alga, yog’larga va boshqa moddalargaaylanishi mumkin, deb bayon etilgan fikrlar haqiqatdan ancha yiroq turadi. Chunki, yuqorida aytib о ‘tilganidek, tanidlarning si ntezlanishi davrida geksozalardan hosil b о ‘lganoraliq birikmalar reaksiyaga kiruvc hi boshlang‘ich birikmalardan kam sof energiyaga ega b о ‘lganligi uchun bu reaksi yaning orqaga qaytishi ham dargumon. Shuning uchun oshlovchimoddalarning о ‘si mliklar hayotidagi roliga ularning ma’lum davrda parchalanib, y о ‘q b о ‘lib ketishig a yoki k о ‘payishiga (masalan, uglevodlar va yog‘lar singari) qarab baho berish unc hat о ‘g‘ri b о ‘lmaydi. Shu bilan bir qatorda о ‘simliklar о ‘sayotgan davrida tanidlarni ng о ‘zgarishi (oksidlanishi yoki qaytarilishi, oddiy yoki murakkab formadan ikkinc hi holatga о ‘tishi)ga qarab, ularning fiziologik roli t о ‘g‘risida fikr yuritish kerak. Tarkibida oshlovchi moddalar b о ‘lgan dorivor о ‘simliklar va mahsulotlar

Hayvonlarning xom terisini oshlash xucusiyatiga ega va k о ‘p atomli fenollar u numidan tashkil topgan hamda о ‘simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaharsi zmurakkab organik birikmalar о ‘simlikning oshlovchi moddalari — tanidlar deb ataladi. Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birikib, e rimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi о ‘zidan suv о ‘tkazmaydi gan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga zga b о ‘ladi. Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ega b о ‘lavermaydi. Terini oshlay oladigan polifenollar massasi (molekula og‘irlgi) 500 bilan,3000 о ‘rtasida b о ‘lishi lozim. Polifenollar massasi 500dan kam b о ‘lgand, ular oqsil moddalar bilan adsorbsiya b о ‘lsa ham, turgun birikma hosil qila olmaydi . Massasi 3000dan ortiq b о ‘lgan polifenollar esa molukalalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sig‘ib о ‘tib, turg‘un birikma berishi qiyin. Polifeno llar terini oshlash xususiyatiga ega b о ‘lishi uchun ular molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (massaning har 100ta birligida kamida 1—2 gidroksil guruhi) b о ‘lishi ham kerak. Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga qadimdan ma’lum. Yuqori Misrni ng aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchimateriall ar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar qadim zamonlardan beri terini oshlashni bil-ganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlarb о ‘lgan о ‘simliklardan foydalanganliklarini k о ‘rsatadi. Tanidlar tabiatda keng tarqalgan b о ‘lib, ayniqsa ikki pallali о ‘simliklar sinfiga kiru vchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar — Rosaseaye, dukkakdoshlar — Fabaseaye, qoraqatdoshlar — Saxifragaseaye, torondoshlar — Ro1ugonaseaye, toldoshlar — Salicaseaye, qoraqayindoshlar — Fagaseaye, pistad oshlar — Anasardiaseaye va boshqaoilalarda k о ‘p uchraydi. Tanidlar, ayniqsa gallalarda, о ‘s imliklarning patologik о ‘simtalarida k о ‘p (ba’zan 70% dan oshadi) b о ‘ladi. Oshlovchi moddalar о ‘simliklarning hamma organlarida t о ‘planishi mumkin! Ular daraxt va butalar p о ‘stlog‘ida, yog‘och qismida hamda k о ‘p yillik о ‘t о ‘simlik

larning yer ostki organlarida k о ‘p b о ‘ladi. Ba’zan tanidlar daraxt va butalar bargida , mevasida, о ‘t о ‘simliklarning barcha yer ustki qismida ham t о ‘planadi. Oshlovchi moddalarning fizik va kimyoviy xossalari О ‘simliklardan ajratib olingan oshlovchi moddalar tanidlarning bir qancha formalari aralashmasidan iborat, shu sababli ular amorf kukun (poroshok) holida b о ‘ladi. Sof holda ajratib olingan ba’zi kompo nent lar (masalan, katexinlar) esa kristall holda b о ‘ladi. Tanidlar suvda, har xil darajadagi spirtda va sirka kislotaning etil efirda yaxshi, boshqa organik eritmalarda yomon eriydi yoki butunlay erimaydi. Oshlovchi moddalarning suvdagi eritmasi och q о ‘ng‘ir rangli, hidsiz va burishtiruvchi mazali, kuchsiz kislotali xossaga ega b о ‘lgan kolloid eritma. Suvda eritilgan oshlovchi moddalarni oqsil modda, og’ir metal larning tuzlari, alkaloidlar va glikozidlarning eritmalari yordamida ch о ’ktirish mumkni. Tanidlar k о ’p atomli fenollarning unumlari b о ’lib, boshqa fenollar singari temirning uch valentli tuzlari eritmasi bilan rangli (qora-yashil va qora-k о ’k rangli) ch о ’kma hosil qiladi. Tanidlar havo kislorodi va fermentlar ta’sirida oksidlanib, q о ’ng’ir rangli hamda sovuq suvda erimaydigan birikma – -flobafenlarga aylanadi. Oshlovchi moddalarning kimyoviy tarkibi Turli о ‘simliklardan olingan oshlovchi moddalar kimyoviy tarkibi b о ‘yicha bir-biridan katta farq qiladi. Shunga qaramay, ularning tanidlarga xos umumiy belgilari bor. Barcha tanidlar molekulasida doimo bir nechta oksi guruh (ON) saqlovchi benzol yadrosi b о ‘ladi. Boshqa cha qilib aytganda, barcha oshlovchi moddalar k о ‘p atomli fenollar – polifenollar unumidir. Benzol yadrosidagi oksi guruhlar soni kamida ikkita, qator – о ‘rta holatda (pirokatexinga о ‘xshash) yoki uchta b о ‘lib, qator – vitsinal (pirogallolga о ‘xshash) joylashadi. Tanidlarni ishqorlar ishtirokida 180–200° gacha qizdirilsa, ulardan pirokatexin yoki pirogallol ajralib chiqadi. Shuning uchun ular pirogallol va pirokatexin guruhlariga b о ‘linadi. Bu klassifi katsiya tanidlarning eng oddiy va eng eski klassifikatsiyasidir. Ana shu klassifikatsiya b о ‘yicha oshlovchi moddalarning

ayrim guruhlarini aniqlashda quyidagi reaksiyadan foydalanilgan: agar oshlovchi moddalar eritmasiga uch valentli temir tuzlarining eritmasi ta’sir ettirilsa, pirokatexin guruhiga kiruvchi tanidlar qora-yashil, pirogallol guruhiga kiruvchi tanidlar esa qora-k о ‘k ch о ‘kma hosil qiladi. Oshlovchi moddalarning oxirgi klassifikatsiyasi 1911 yilda G.G.Povarnin tomonidan ishlab chiqilgan b о ‘lib, 1919–1920 yillarda Freydenberg uni о ‘z klassifikatsiyasiga asos qilib olgan. Agar oshlovchi moddalarga kislotalar hamda boshqa reaktivlar ta’sir ettirib qizdirilsa, ularning bir qismi gidrolizlanib, birmuncha oddiy komponentlarga parchalansa, ikkinchi qismi esa murakkablashib yuqori molekulali birikma hosil qiladi. Shunga k о ‘ra Povarnin va Freydenberg barcha oshlovchi moddalarni ularning kimyoviy tarkibiga va ayrim molekulalari orasidagi bog‘lanishlarga qarab ikkita katta guruhga b о ‘ladi. Gidrolizlanuvchi (estro) tanidlar . Bu guruhga kiruvchi tanidlar glikozidlar xususiyatiga ega b о ‘lib, ular molekulasida efirlarga xos bog‘lanish bor. Shuning uchun fermentlar, suyultirilgan kislotalar ta’sirida gidrolizlanib, о ‘zining oddiy komponentlariga parcha lanadi. Asosan, bu tanidlar pirogallol unumlaridan iborat. Ular uch valentli temir tuzlari eritmasi bilan qora-k о ‘k rangli birikma (ch о ‘kma) hosil qiladi. Gidrolizlanuvchi tanidlarga quyidagi birikmalar kirishi mumkin: 1. Depsidlar – aromatik oksikarbon (fenol-karbon) kislotalar ning о ‘zaro hosil qilgan murakkab efirlari. Gidrolizlanuvchi tanid lar tarkibida k о ‘p uchraydigan muhim depsidlardan biri gallat kislota didepsidi – metadigallat kislotadir.

Depsidlar haqiqiy oshlovchi moddalarga kirmaydi. Ular jelatin bilan ch о ‘kmaydi va terini oshlash xususiyatiga ega emas. Depsidlar didepsid (ikki molekula oksikarbon kislotadan), tridepsid (oksikarbon kislotalarning uch molekulasidan hosil b о ‘lgan) va boshqalardan tashkil topadi. Gallotaninlar (galloilgeksozlar) asosan gallat kislotaning (ba’zan boshqa oksikarbon kislotaning ham) uglevodlar (yoki kо‘p atomli spirtlar) bilan bergan murakkab efirlari bо‘lib, haqiqiy glikozidlarga kiradi. Gallotaninlar gidrolizlanganda gallat kislota va geksozlarni (glyukoza, gamameloza va boshqalar) ajratadi. Eng oddiy gallotaninga dorivor rovochdan ajratib olingan gallat kislota bir molekulasining glyukoza bilan birikishidan tashkil topgan β -glyukogallin (1-0-galloil- β -D-glyukopiranoza) kiradi. Gallotaninlardan Xitoy gallotanini (Xitoy gallasidan olingan), Turkiya gallotanini (Turkiya gallasidan olingan), gamamela tanin ( Hamamelis virginiana L . о ‘simligidan olingan) va boshqalarning tarkibi yaxshi о ‘rganilgan.

Olimlarning olib borgan tajribalari asosida olingan ma’lumotlarga qaraganda sumax о‘simligining bargidan olingan tanin glyukozaning 6 ta gallat kislota (4 tasi didepsid, 2 tasi monogalloid holida), skumpiya о‘simligining tanini va Xitoy gallotanini glyukozaning 7 ta gallat kislota (3 tasi tridepsid, 2 tasi didepsid va 2 tasi monogalloid holida) va Turkiya gallotanini glyukozaning 5 ta gallat kislota (3 tasi tridepsid va 2 tasi didepsid holida) bilan birikishidan tashkil topganligi aniqlangan. Ellagotaninlar – о ‘zidan ellag kislotani ajratadigan oshlovchi moddalar. Ilgari ellagotaninlar ellag kislotaning uglevodlar yoki k о ‘p atomli spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efirlardan tashkil topadi deb hisoblanar edi. Keyinchalik Shmid va shogirdlari о ‘tkazgan tekshirishlariga qaraganda ellag kislota oshlovchi moddalarning gidrolizlanishi natijasida geksaoksidifen

kislotaning laktoni sifatida hosil b о ‘lar, ellagotaninlarni esa uglevodlar (geksozlar) geksaoksidifen kislota bilan birikib tashkil etar ekan. Eng oddiy ellagotaninlarga divi-divi ( Caesalpinia coriaria Willd. mevasi), mirobalan ( Terminalia chebula Retz . ), kvebraxo ( Schinopsis turlaridan) va Eucalyptus sieberiana dan ajratib olinib, yaxshi о‘ganilgan korilagin hamda Geranium thunbergu Siebold. et Zucc. dan ajratib olingan geraniinlar kiradi.

Geksaoksidifen kislota optik faol modda bо‘lib, korilaginda (+) - formasida, yuglaninda (korilaginning izomeri, yong‘oq mevasining pо‘stidan ajratib olingan) esa о‘zining (–) - formasida uchraydi. Keyingi ma’lumotlarga qaraganda ellagotaninlar tarkibida gallat va geksaoksidifen kislotalardan tashqari, tuzilishi bо‘yicha bu moddalarga ancha yaqin bо‘lgan boshqa birikmalar ham uchraydi. Ulardan xebulin (mirobalan ekstraktining asosiy komponenti), xebulag (mirobalan ekstraktining ikkinchi komponenti) kislotalari, brevilagin I va brevilagin II, brevifolinkarbon kislota ( Caesalpinia brevifolia tarkibida bor), degidrodigallat kislota ( Castanea vesca Bge. tarkibida bor), valoniv kislota ( Quercus aegilops tarkibida bor) va boshqalar ajratib olingan hamda yaxshi о‘rganilgan. Xebulin kislota esa birinchi marta kristall holda ajratib olingan tanin hisoblanadi.

Yuqorida k о ‘rsatilgan о ‘simliklardan tashqari anor mevasining p о ‘stida, oddiy dub daraxtining p о ‘stlog‘ida hamda Turkiya gallasining tarkibida ham ellagotaninlar b о ‘ladi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlar (kotanidlar). Bu guruhdagi tanidlar molekulasida efirlarga xos bog‘lanish b о ‘lmaydi, ular о ‘zaro difenil tipida birlashadi. Shuning uchun ham bu tanidlar suyultirilgan kislota lar ta’sirida oddiy birikmalarga parchalanmaydi. Aksincha, ular kuchli kislotalar va boshqa birikmalar ta’sirida (yoki о ‘zi oksidlanib) rangli birikmalar – flobafenlarni hosil qiladi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlar uch valentli temir tuzlari bilan qora-yashil rangli ch о ‘kma hosil qiladi. Ishqorlar ishtirokida yuqori haroratda qizdirilgan kondensatsiyalanuvchi tanidlar, о ‘zidan pirokatexin bilan bir qatorda ba’zan floroglyusin ham ajratadi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarni ba’zan quyidagi guruhchalarga b о ‘ladilar: Flavan unumlari . Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning asosiy qismini flavan unumlari – flavolanlar: flavan-3-ollar (katexinlar) va qisman flavan- -3,4-diollar (leykoantotsianlar) tashkil qiladi. Flavolanlar flavanlarga yaqin birikmalar b о ‘lib, keyingi vaqtda ularning bir qanchasi tanidlar tarkibidan sof holda ajratib olindi va yaxshi о ‘rganildi. Choy о ‘simligi bargidan olingan tanin tarkibida katexinlarning turli birikmalari uchraydi. Epikatexin tanidlar tarkibida kо‘proq uchraydigan katexinlar jumlasidandir. Katexin birinchi marta bundan 150 yil ilgari Acacia catechu Willd. о ‘simligidan ajratib olingan.

Yuqori darajada kondensatsiyalashgan (jipslashgan) tanidlar va flobafenlar . Bu tanidlar yaxshi о ‘rganilmagan. Oshlovchi moddalar xossasiga ega b о ‘lgan ba’zi bir aromatik birikmalar. Bu guruh ham yaxshi о ‘rganilmagan. Bulardan maklyura daraxtidan ajratib olingan sariq rangli modda – maklyurin t о ‘liq tekshirilgan. Akad.A.L. Kursanov, prof. M.N.Zapromet va shogirdlari konden - satsiyalanuvchi tanidlarni о ‘rganishda k о ‘p xizmat qildilar. Ular choy taninini о ‘rganib, tanidlar biosintezini va polimerizatsiyasini, ularning о ‘simliklar hayotidagi ahamiyati va kimyoviy tarkibiga bog‘liq k о ‘pgina masalalarni tajriba asosida hal qilib berdilar. Katexinlar choy bargidan, kakao mevasidan, soxta akas robiniya, evkalipt hamda akatsiya turlaridan ham ajratib olingan. Oshlovchi moddalarning ba’zan uchinchi aralash guruhi ham bor, deb hisoblanadi. Bu guruh yetarli darajada tekshirilgan emas. Odatda о ‘simliklar tarkibida tanidlarning har ikkala guruhi ham bir vaqtda t о ‘planishi mumkin. Ba’zan о ‘t о ‘simliklarning yer ustki qismida asosan tanidlarning kondensatsiyalanuvchi guruhi b о ‘lsa, yer ostki organlarida k о ‘proq gidrolizlanuvchi tanidlar t о ‘planadi. Hayvonlarning xom terisini oshlash xususiyatiga ega va kо‘p atomli fenollar unumidan tashkil topgan hamda о‘simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaharsiz murakkab organik birikmalar о‘simlikning oshlovchi moddalari – tanidlar deb ataladi.Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birikib, erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi о‘zidan suv о‘tkazmaydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga ega bо‘ladi. Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ega bо‘lavermaydi. Terini oshlay oladigan polifenollar zichligi (molekula og‘irligi) 500 bilan 3000 о ‘rtasida b о ‘lishi lozim. Polifenollar zichligi 500 dan kam b о ‘lganda, ular oqsil moddalar bilan adsorbsiya b о ‘lsa ham, turg‘un birikma hosil qila olmaydi. Zichligi 3000 dan ortiq b о ‘lgan polifenollar esa

molekulalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sig‘ib о ‘tib, turg‘un birikma beriish qiyin. Polifenollar terini oshlash xususiyatiga ega b о ‘lishi uchun ular molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (zichlikning har 100 ta birligida kamida 1–2 gidroksil guruhi) b о ‘lishi ham kerak. Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga qadimdan ma’lum. Yuqori Misrning aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchi materiallar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar qadim zamonlardan beri terini oshlashni bilganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlar b о ‘lgan о ‘simliklardan foydalanganliklarini k о ‘rsatadi.Tanidlar tabiatda keng tarqalgan b о ‘lib, ayniqsa ikki pallali о ‘simliklar sinfiga kiruvchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar – Rosaceae , dukkakdoshlar – Fabaceae , qoraqatdoshlar – Saxifragaceae , torondoshlar – Polygonaceae , toldoshlar – Salicaceae , qoraqayindoshlar – Fagaceae , pistadoshlar – Anacar- diaceae va boshqa oilalar vakillari tarkibida k о ‘p uchraydi. Tanidlar, ayniqsa gallalarda, о ‘simliklarning patologik о ‘simtalarida k о ‘p (ba’zan 70% dan oshadi) b о ‘ladi.Oshlovchi moddalar о ‘simliklarning hamma organlarida t о ‘planishi mumkin. Ular daraxt va butalar p о ‘stlog‘ida, yog‘och qismida hamda k о ‘p yillik о ‘t о ‘simliklarning yer ostki organlarida k о ‘p b о ‘ladi. Ba’zan tanidlar daraxt va butalar bargida, mevasida, о ‘t о ‘simliklarning barcha yer ustki qismida ham t о ‘planadi. Yuqorida k о ‘rsatilganlarga asoslanib, о ‘simlik t о ‘qimasidagi oshlovchi moddalar biosintezi quyidagi uch davr b о ‘yicha boradi deyish mumkin: 1. Oldin oshlovchi moddalarning tashkil etuvchi eng oddiy kompo nentlari sifatida polifenollar va polifenol karbon kislotalar hosil b о ‘ladi. 2. Keynichalik ular qandlar bilan birikadi yoki kondensatsiya va boshqa о ‘zgarishlar orqali tanidlarning yuqori molekulali birik malariga hamda murakkab mahsulotlarga aylanadi. 3. Oxirida yana ham murakkab va suvda erimaydigan oshlovchi moddalar hosil b о ‘ladi.

Tarkibida oshlovchi moddalar b о ‘lgan dorivor о ‘simliklar va mahsulotlar Hayvonlarning xom terisini oshlash xucusiyatiga ega va k о ‘p atomli fenoll ar unumidan tashkil topgan hamda о ‘simliklardan olinadigan yuqori molekulali za harsizmurakkab organik birikmalar о ‘simlikning oshlovchi moddalari — tanidla r deb ataladi. Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birik ib, erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi о ‘zidan suv о ‘tkazma ydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga zga b о ‘ladi. Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ega b о ‘lavermaydi. Terini oshlay oladigan polifenollar massasi (molekula og‘irlgi) 500 bilan,3000 о ‘rtasida b о ‘lishi lozim. Polifenollar massasi 500 dan kam b о ‘lganda, ular oqsil moddalar bilan adsorbsiya b о ‘lsa ham, turgun birikma hosil qila olmaydi . Massasi 3000dan ortiq b о ‘lgan polifenollar esa molukalalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sig‘ib о ‘tib, turg‘un birikma berishi qiyin. Polifeno llar terini oshlash xususiyatiga ega b о ‘lishi uchun ular molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (massaning har 100 ta birligida kamida 1—2 gidroksil guruhi) b о ‘lishi ham kerak. Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga qadimdan ma’lum. Yuqori Misrning aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchim ateriallar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar qadim zamon lardan beri terini oshlashni bil-ganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlar b о ‘lgan о ‘simliklardan foydalanganliklarini k о ‘rsatadi. Tanidlar tabiatda keng tarqalgan b о ‘lib, ayniqsa ikki pallali о ‘simliklar sinf iga kiruvchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar — Rosaseaye, dukkakdoshlar — Fabaseaye, qoraqatdoshlar — Saxifragaseaye, torondoshlar — Ro1ugonaseaye, toldoshlar — Salicaseaye, qoraqayindoshlar — Fagaseaye, pistad oshlar — Anasardiaseaye va boshqaoilalarda k о ’p uchraydi. Tanidlar, ayniqsa gallalarda, о ’s imliklarning patologik о ’simtalarida k о ’p (ba’zan 70% dan oshadi) b о ’ladi.

Oshlovchi moddalar о ’simliklarning hamma organlarida t о ’planishi mumkin! Ular daraxt va butalar p о ’stlog’ida, yog’och qismida hamda k о ’p yillik о ’t о ’simlik larning yer ostki organlarida k о ’p b о ’ladi. Ba’zan tanidlar daraxt va butalar bargida , mevasida, о ’t о ’simliklarning barcha yer ustki qismida ham t о 'planadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. П . Орехо « Химия алкалоидов ». М.: 1955. 2. С.Ю. Юнусов «Алкалоиды». Издание 3-е переработанное и дополненное. Т.: издателство «Фан» 1981. 3. О . С . Соди қов, Х.А.Асланов, И.К. Кушмурадов “Алкалоид ы хинолизидинового ряда ”. Из дательство “Наука” Москва 1975. 4. Итоги исследование алкалоидоносных растений. Т.: Из-во “ФАН” АН. Республики Узбекистан 1995. 5. Г.В.Лазуревский, И.В. Терентева, А.Г. Шамшурина. Практическое работы по химии природых соединений. Издание 2-е переработанное и дополненное, из-во «Высшая школа». М.1966. 6. О.Содиқов, А. Каримжонов, Н. Исоқов. Органик кимёдан практикум. “Ўқитувчи”. Т.: 1973.

Похожие

Oshlovchi moddalar kimyosi va texnologiyasi

Dezaminlanish va transaminlanish, ularning biologik ahamiyati

Oqsil moddalar. Hayot jarayonlarida oqsillarning ahamiyati (biokimyo)

Yopishqoq moddalar kimyosi

Zararlovchi moddalar ximiyasi va inson harakati