Organik birikmalarning kislotali va asosiy xususiyatlar - Химия - Рефераты

Organik birikmalarning kislotali va asosiy xususiyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

395 KB

Organik birikmalarning kislotali va asosli xususiyatlari Reja 1. Louri-Brensted va Lyuis nazariyalari. 2. Spirtlar, fenollar va karbon kislotalarining kislotali xususiyatlari. 3. Aminobirikmalarning asosli xususiyatlari

Anorganik kimyoda bo‘lgani kabi organik ikmyoda ham kislotalar va asoslar tushunchalari mavjuddir. Organki moddalarning kislotali yoki asosli xossalari to‘g‘risida ikkita nazariya mavjud: Louri-Brensted nazariyasi; Lyuis nazariyasi. Louri-Brensted nazariyasi bo‘yicha kislotalar deb proton beruvchi, asoslar deb esa – proton biriktirib oluvchi moddalarga aytiladi, ya’ni: . H+ + A -A - H ёки B H - H B H bu yerda , + B - H – protonlangan (kislota) Louri-Brensted nazariyasi asosidagi bu tenglamalardan quyidagicha juda muhim xulosa kelib chiqadi: Kuchli kislotaga kuchsiz asos mos keladi va aksincha kuchsiz kislotaga kuchli asos mos keladi. Maslan, sirka va xlorsirka kislotalar solishtirilganda xlorsirka kislota sirka kislotaga nisbatan taxminan 100 barobar kuchli ekani aniqlanadi. H CH 3 CO OH CH3 CO O H CH 2 COO H Cl CH2 COO Cl Ularga mos keluvchi anionlarning asosli xususiyati solishtirilganda esa atsetat anioni xloratsetat anioniga nisbatan taxminan 100 barobar kuchli asosdir. Bunga sabab xlor atomining kuchli elektronoakseptorlik xossaga ega ekanidir. Lyuis nazariyasiga muvofiq kislotalar elektronga taxchil bo‘lgan, asoslar elektronga boy bo‘lgan, bo‘linmagan elektron juftli, qo‘sh bog‘li va aromatik yadrosi bo‘lgan moddalardir. Masalan , Lyuis kislotalari : H + , BF 3 , AlCl 3 , ZnCl 2 , FeCl 3 , + CR 3 Lyuis asoslari: , CR2 CR2 , O H , CH 3COO , CH 3O , N R3 , BF 3 , AlCl 3 , ZnCl 2 , FeCl 3 , AlBr 3 kabi elektroneytral birikmalarning markaziy atomlari (B, Al, Zn, Fe) dagi elektronga taxchillik shundan iboratki, bu atomlar

atrofidagi sakkizta barqaror (oktet) elektron qobiq o‘rniga oltita (sekstet) elektron qobiq mavjuddir. Shuning uchun bu moddalar elektroneytral bo‘lsa ham o‘ziga yana ikkita elektron (asos) biriktirib olishga va elektronlarni sakkistaga yetkazishga harakat qiladi va shuning uchun ular kislotali xususiyat namoyon qiladi. Bu tuzlar Lyuis kislotalari deyiladi. Organik moddalarning kislotali yoki asosli xususiyatlari to‘g‘risida gap ketganda ularga Lyuis nazariyasi ko‘proq mos tushadi va shuning uchun bu nazariyadan keng foydalaniladi. Kislotalilik yoki asoslilik tushunchalari nisbiy tushunchalardir. Moddaning kislotali xossasi asos ishtirokida, asosli xossasi esa – kislota ishtirokida namoyon bo‘ladi. Masalan, gaz holdagi H С l kislota emas, lekin u asos ishtirokida (suv) kislotaga aylanadi. Demak, moddaning kislota yoki asos bo‘lishi uni o‘rab turuvchi moddalar xarakteriga bog‘liqdir. Amfoter xossaga ega bo‘lgan suv kuchli asoslarga nisbatan (masalan, ammiaka) kislotali, kuchli kislotalar (masalan, sulfat kislota) ga nisbatan asosli xossa namoyon qiladi:H O H N H3 N H 4 O H H O H H 2SO 4 H 3O H SO 4 Umuman H - R ko‘rinishidagi har qanday organik modda, shu jumladan, uglevodorodlar ham kislotali xossaga ega bo‘lishi mumkin, bunda faqat protonni R-qoldiqqa nisbatan kuchliroq bog‘lovchi asos bo‘lsa bas. Suvga o‘xshagan amfoter xossaga ega bo‘lgan moddalar o‘z protonini o‘zi biriktirib oluvchi akseptoga ham ega: H 2O H 2O H3O O H Bu jarayon avtoprotoliz deyiladi. Birikmaning kislotali yoki asosliligi erituvchining asosligiga (mos ravishda kislotaliligiga) bog‘liqdir. Shuning uchun moddalarning tegishli konstantalari solishtirilganda hamma vaqt erituvchi ko‘rsatiladi. Asosliligi katta bo‘lgan erituvchida kuchli kislotalar ham, kuchsiz kislotalar ham chuqur va farqi kam

dissotsiyalanishga uchraydi. Bunday erituvchilarni kislota kuchini tenglashtiruvchi erituvchilar deyiladi. Shu sababdan, kuchsiz kislotalar o‘rganilganda suvga nisbatan asosliroq erituvchi, maslan, suyuq ammiak yoki aminlar qo‘llaniladi. Kuchsiz asoslar tadqiq qilinganda esa suvga nisbatan kislotaliroq erituvchi, masalan, suvsiz sirka kislota, kons. sulfat kislotalardan foydalaniladi. Kuchli kislotalar o‘rganilganda kuchsiz kislta, masalan, suvsiz sirka kislota ishlatiladi. Moddaning yuqori kislotaliligi kerak bo‘lsa kislota kuchini farqlaydigan, kislota kuchini tenglashtirish darajasi kam bo‘lgan erituvchi olinadi. Maslan, vodorod xlorid asosli xossaga ega bo‘lgan moddani suvga nisbatan benzolda kuchliroq protonlaydi. Shunday qilib benzol suvga qaraganda kislota kuchini kam tenglashtiruvchi erituvchidir. Kislotalilikning yoki asoslilikning son qiymatlardagi farqqa qaramasdan birikmalarning suvsiz-erituvchilardagi kislotalik yoki asoslik bo‘icha joylash tartibi o‘zgarmaydi Misollar. 1. kislota yoki u bilan mezomer bog‘langan asos strukturasi birikma kislotaligi yoki asosligiga qanday ta’sir qiladi? Yechish: kislotalilik yoki asoslilikning Louri-Brensted ta’rifiga ko‘ra, asos qanchalik kuchsiz (ya’ni barqaror) bo‘lsa, unga mos keluvchi yoki u bilan mezomer bog‘langan kislota shunchalik kuchli bo‘ladi va aksincha. Asosning barqarorligi manfiy zaryadning mezomer yoki induksion ta’sir tufayli delokallanishi qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik kata bo‘ladi. Masalan, С F 3 - СОО - anion asos sifatida ftorning manfiy induksion ta’siri (-J) tufayli СН 3 СОО - anioniga nisbatan ancha kuchlidir. Shu sababli uchftorsirka kislota sirka kislotaga nisbatan ancha kuchlidir.C F O F F C O C H O H H C O

2. quyidagi birikmalarni ularning kisloaligi ortib boruvchi qatorga joylashtiring: fenol, etilenglikol, glitserin, izopropil spirt, p-nitrofenol, p- metoksibenzoy kislota. Yechish. karboksilat R -СОО - anionidagi manfiy zaryadning delokallanish darajasi fenolyat anioni ArO - yoki alkogolyat anioni RO - dagi manfiy zaryadlarning delokallanish darajasidan yuqori bo‘lganiligi uchun, ularga mos keluvchi kislotalilik spirtlarga nisbatan fenollarda, fenollarga nisbatan karbon kislotalarida kuchli bo‘ladi, ya’ni kislotalilik spirtlardan fenollarga, fenollardan karbon kislotalariga o‘tganda ortib boradi. Demak , kislotalilik quyidagi qatorda ortib boradi : cpirt < fenol < karbon kislota Misolda berilgan uchta spirtdan , molekuladagi atomlarning induksion ta ’ sirini hisobga olganda , eng kuchli kislota xossasiga glitserin , eng kuchsiz kislota xossasiga esa izopropil spirti ega . Spirtlarning kislotali xossasi quyidagi qatorda ortib boradi : izopropil spirti < etilenglikol < glitserin Berilgan ikkita fenoldan , xudi shunday mulohaza asosida p - nitrofenolning kislotalilik xassasi fenolnikidan kattaligi kelib chiqadi : fenol < p - nitrofenol Hamma moddalar solishtirilganda kislotalilik quyidagi qatorda ortib boradi : izopropil spirt < etilenglikol < glitserin < fenol < <p-nitrofenol < p-metoksibenzoy kislota Spirtlar, fenollar va karbon kislotalarining kislotali xususiyatlari Kislotalar kuchining xarakteristikasi siftadia ularning suvdagi dissotsialanish konstantasi ( К а ) qo‘llaniladi, bunda suv deyarli o‘zgarmas miqdorda – 55 mol/l olinadi:H A H A ; K a = H A H A ; -lgK a = pK a = G 0 2,3 RT bu yerda,  G 0 – erkin entalpiyaning o‘zgarishi.

p К а ning qiymati qancha kichik bo‘lsa, kislotaning kuchi shunchalik katta bo‘ladi. Asoslarning protonlanishi uchun рК а ga o‘xshash рК в kattaligi qo‘llaniladi. рК в =14 – рК а , yoki рК а = 14 – рК в . Odatda asoslilik ham рК а qiymatlari orqali ifodalaniladi, ya’ni tegishli protonlangan asosning dissotsialanishi ko‘rsatiladi. rK potensiometriya va spektrofotometriya metodlari bilan aniqlanadi. Karbon kislotalarning рК а qiymatlari solishtirilganda shuni ko‘rish mumkinki, to‘yinmagan yoki aromatik kislotalar (masalan, akril yoki benzoy kislotalari) alkilkarbon kislotalariga nisbatan kuchlidir. Bunga sabab, qo‘sh bog‘ tutuvchi guruh manfiy induksion (-J) ta’sir ko‘rsatadi. Х - СН 2 - СООН ko‘rinishidagi almashingan sirka kislotalarning kuchi s J – konstantasi asosida aniqlanishi mumkin. Bu kislotalar uchun Taft tenglamasini qo‘llash yaxshi natija beradi. Agar o‘rinbosarlar bir nechta bo‘lsa, ularning ta’siri, taxminan ta’sirlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi:CH 2 COO H Cl Cl2CH CO O H Cl3C CO O H êèñëîòà êó÷èíèíã îðòèø è O‘rinbosralar reaksion markazdan (bizning misollarimizda - СООН guruhi) uzoqlashgan sari ularning ta’siri keskin kamayib boradi. O‘rinbosarlarning bunday ta’siri almashingan benzoy ksilotalarida ham kuzatiladi. Misol tariqasida quyida ba’zi kislotalarning rKa kattaliklari keltirilgan: Ba’zi kislotalarning рК а katt aliklari Kislota рК а H-COOH 3,77 CH 3 -COOH 4,76 (CH 3 ) 3 C-COOH 5,05 Cl-CH 2 -COOH 2,86 CH 2 = CH-COOH 4,25 C 6 H 5 -COOH 4,20 CH 3 -C º C-COOH 2,65 о -CH 3 -C 6 H 4 -COOH 3,91 м -CH 3 -C 6 H 4 -COOH 4,24 п -CH 3 -C 6 H 4 -COOH 4,34 о -HO-C 6 H 4 -COOH 2,98 м -HO-C 6 H 4 -COOH 4,08

п -HO-C 6 H 4 -COOH 4,58 о -NO 2 -C 6 H 4 -COOH 2,17 м -NO 2 -C 6 H 4 -COOH 3,45 п -NO 2 -C 6 H 4 -COOH 3,44 Biz yuqorida karboksilat anionining ichki mezomeriya tufayli barqarorlashishini ko‘rdik:C O O C O O C O O Fenolyat anionida manfiy zaryadning delokallanishi tufayli barqarorlashuv bunchalik yuqori darajada emas: O O O O Shunping uchun fenolyat anion karboksilat anioniga nisbatan kuchli asos, fenollar esa karbon kislotalariga nisbatan kuchsiz kisldotalardir. (Brensted-Louri ta’rifidan kelib chiqadigan xulosani eslang). Alkogolyat anionlarida manfiy zaryadning mezomer mexanizm bo‘yicha delokallanishi mutlaqo mumkin emas, balki alkil guruhning musbat induksion (qJ) ta’siri ostida manfiy zaryad kislorod atomida yanada lokallanadi: CH3 O . Buning natijasida alkogolyat anion juda kuchli asos, spirtlar esa juda kuchsiz kislota xossasiga ’ga bo‘ladi. Merkaptanlar (tiospirtlar) spirtlarga nsibatan kuchliroq kislotalardir. Bunga saba oltingugurt atomining kislorod atomiga nisbatan katta qutblanuvchanlikka ega ekani va shuning uchun manfiy zaryadning ko‘proq yoyilishi (tarqalishi, delokallanishi) mumkinligidir, CH3 S Bunday delokallanishda oltingugurt atomi elektron qobiqlarining ko‘pligi ham katta rol o‘ynaydi. quyida ba’zi sprt va tiospirtlarning рК а qiymatlari keltirilgan. Ba’zi spirt, tiospirt va fenollarning рК а qiymatlari

Spirt (tiospirt, fenol) рК а CH 3 -OH 15,22 CH 3 -CH 2 -OH 15,84 (CH 3 ) 3 C-OH 19,2 CCl 3 -CH 2 -OH 12,24 C 6 H 5 CH 2 -OH 15,24 C 6 H 5 -OH 9,95 CH 3 -CH 2 -SH 10,50 Spirtalarning kislotali xususiyatini ( К а yoki рК а ) Taft tenglamasi bilan hisoblanishi mumkin. Fenollarning kislotaligi esa o‘rinbosarlarning nukleofil konstantalari s - yordamida Gamet tenglamasi bilan aniqlanadi. Misollar. 1. Monogaloidsirka kislota Х - СН 2 - СООН larning kuchi quyidagi qatorda ortib boradi ( Х - СН 2 - СООН dagi X lar berilgan): –I < -Br < -Cl < -F p-galoidbenzoy kislotalarining kuchi esa bunga teskari bo‘lgan qatorda o‘zgaradi ( Х - С 6 Н 5 - СООН dagi X lar keltirilgan): -F < -Cl <-Br < –I Buni qanday izohlash mumkin? Yechish . Х-СН 2 -СООН tarkibli kislotalarning kuchiga X - galoidlarning faqat manfiy induksion (- J ) ta ’ siri kuzatiladi , mezomer ta ’ siri esa bo ‘ lmaydi . Galoidlarning manfiy induksion ta’siri (-J) –I < -Br < -Cl < -F qatorida ortib borgani uchun kislotalarning kuchi ham shu qatorda ortib boradi. Shunday qilib galoidsirka kislotalarining eng kuchlisi ftorsirka kislotasidir. Fikrimizni galoidsirka kislotalarining рК а qiymatlari tasdiqlaydi. Monogaloidsirka kislotalarining p K a qiymatlari Кислота рК а F-CH 2 -COOH 2,59 Cl-CH 2 -COOH 2,87 Br-CH 2 -COOH 2,90 I-CH 2 -COOH 3,17

p-galoidbenzoy kislotalarida galoid atomining manfiy induksion (-J) va musbat mezomer (+M) ta’sirlarini hisobga olish kerak.X CO O H Galoid atomlarining musbat mezomer (+M) ta’siri quyidagi qatorda ortib boradi: -I < -Br < -Cl < -F Shuning uchun p-galoidbenzoy kislotalar qatorida p-ftorbenzoy kislota eyeng kuchsiz kislotadir. Kislotalarning kuchi quyidagi qatorda ortib boradi: -F < -Cl < -Br < -I p-galoidbenzoy kislotalarining dissotsialanish konstanatalari ham shu qatorda ortib boradi. p-galoidbenzoy kislotalarning dissotsialanish konstantalari X - C 6 H 4 - COOH даги Х К а × 10 5 F- 7,32 Cl- 10,3 Br- 11,0 I- 12,0 Qattik va yumshoq kislota va asoslar Ma’lum bo‘lishicha, рК а qiymat kislota va asoslarning kimyoviy xossalarini to‘liq ifodala olmaydi. Masalan, metall kationlarini (kislotalarni) ularning metallmas anionlariga (asoslarga) moyilligiga qarab ikki sinfga ajratish mumkin. A-sinf. Al 3+ > Mg 2+ > Na + … kationlar metallmaslarga nicbatan quyidagi qatorda moyillik namoyon qiladi: F > O > N > >Cl > Br >I > S. Б - синф . Ag + > Cd 2+ > Au 3+ > Sn 4+ … kationlar esa metallmaslarga nisbatan yuqoridagi qatorda teskari qatorda moyillik ko‘rsatadi: S > I > Br > Cl > N > O > F.

A-sinfida barqaror birikmalar qutblanuvchanligi kam bo‘lgan elektromanfiyli katta bo‘lgan metallmaslar bilan hosil bo‘ladi. Masalan, AlF 3 , MgO, Al 2 O 3 … kabi birikmalar juda mustahkam va barqaror birikmalardir. B-sinfida esa aksincha, qarorli birikmalar elektromanfiyligi kichik, ammo qutblanuvchinligi katta bo‘lgan metallmaslar bilan hosil bo‘ladi. Masalan, Ag 2 S, AgI, CdI 2 va h.k. birikmalar juda barqaror birikmalardir. A-sinfidagi kislota va asoslar «qattiq», B-sinfidagi kislota va asoslar esa «yumshoq» kislota va asoslar deb ataladi. qoida. qattiq kislota bilan qattiq asos o‘rtasidagi reaksiya qattiq kislota bilan yumshoq asos o‘rtasidagi reaksiyaga nisbatan tezroq ketadi yoki qulay muvozanat hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, F 3 CI birikmasi (CF 3 + -qattiq kislota, I - - yumshoq asos) CF 4 birikmasi (CF 3 + - qattiq kislota, F - -qattiq asos) nisbatan qarorsiz birikmadir. Yoki CH 3 F (CH 3 + - yumshoq kislota, F--yumshoq asos CH 3 I (CH 3 + - qattiq kislota, I - - юмшоқ asos) birikmasiga qaraganda beqarorroq moddadir. CH 4 , (CH 3 ) 4 C kabi birikmalar ayniqsa qarorli birikmalardir. Keltirilgan qoidaga binoan, vodorod galogenid kislotalarning kuchi quyidagi qatorda ortib boradi: HF < HCl < HBr < HI Agar anion (asos) erituvchi (suv, spirtlar, karbon kislotalar) protoni bilan vodorod bog‘ hosil qilsa, uning qattiqligi kamayadi. Shuning uchun xajmi kichik bo‘lgan anionlar F - , Cl - spirt eritmalarida dimetilsulfoksid eritmasidagiga nisbatan asosliligi kam bo‘ladi, chunki ular qattiq kislota H + bilan ta’sirlashadi. Olefinlar (yumshoq asoslar) yumshoq metallar bilan kompleks hosil qiladi. Bu komplekslar katta ahamiyat kasb etib ular yordamida maxsus reaksiyalar amalga oshiriladi. Yumshoq kislota va asoslar to‘g‘risidagi tasavvurlardan foydalanib ko‘pgina kimyoviy hodisalarni kamida sifat jihatdan tushuntirish mumkin. Masalan, fenolyat-metall bikimasini alkillashda (alkilgalogenidlar bilan) yumshoq-qattiq kislota-asos nazariyasidan foydalanish mumkin. Kislota (alkil kationi, qisman musbat zaryadlangan uglerod) qancha yumshoq bo‘lsa u yumshoq markaz (S-

atomi) ga, qancha qattiq bo‘lsa qattiq anion (o-reaksion markaz) ga birikadi. Yenolyatlardan (masalan, atsetosirka efiri misolida) alkillash yo‘nalishini ham shunday tushuntirish mumkin. Misol. 1. Natriy fenolyat suvli eritmada metilbromid va izo-propilbromid bilan alkillanganda reaksiyalarning yo‘nalish qanday bo‘ladi? Yechish. metil bromiddan hosil bo‘ladigan qisman musbat zaryadlangan kislota (CH 3 + ) izo-propilbromiddan hosil bo‘ladigan kislota ((CH 3 ) 2 CH + ) ga nisbatan qattiq bo‘lgani uchun fenolyat ionining qattiq asos markazi kislorodga ko‘proq birikadi. Izo-propilbromiddan esa ko‘proq yumshoq markaz (o-) mahsuloti hosil bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Н есмеянов А.Н., Несмеянов Н.А. Начала органической химии. 1- ва 2- жилд, Москва, «Химия», 1969-1970 й.й. 2. Нейланд О.Я. Органическая химия. Москва, «Химия», 1990 й. 3. Гауптман З., Графс Ю., Реманс Х. Органическая химия. Москва, «Химия», 1979 й. 4. Моррисон Р., Бойд Р. Органическая химия. Москва, «Мир», 1974 й. 5. Терией А. Свременная органическая химия. Москва, «Мир», 1- ва 2- жилд, 1980 й. 6. Реутов О.А. теоретические основў органической химии. Москва, изд-во Московского университета, 1964 й. 7. Днепровский А.С., Темникова Т.И. Теоретические основў органической химии. Ленинград, «Химия», Ленинградское отделение, 1991 й. 8. Беккер Г. Введение в электронную теорию органических реакций. Москва, «Мир», 1977 й. 9. Сайкс П. Механизмў реакций в органической химии. Москва, «Химия», 1991 й. 10. Днепровский А.С., Караван В.С., Семёнова С.Н. Теоретические основў органической химии. Задачи и упражнения. Ленинград, «Химия», Ленинградское отделение, 1971 й. 11. Агрономов А.Е. ва бошқалар. Задачи и упражнения по органической химии. Москва, изд-во Московского университета, 1971й. 12. Гото Т., Хирата И., Стоут Г. Современная органическая химия в вопросах и ответах. Москва, «Мир», 1971 й.

Похожие

Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

Organik birikmalarning xom ashyo manbalari

Oqsillarning asosiy xossalari. Oqsillarning kislotali va asosiy xossalari

Anorganik birikmalarning asosiy sinflari

Anorganik birikmalarning asosiy sinflari