Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi - Химия - Рефераты

Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5081.3837890625 KB

Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi Reja: 1. Organik moddalar izomeriyasi 2. Organik birikmalardakimyoviy bog‘lanishning elektron nazariyasi 3. Atom orbitallarning gibridlanishi

XIX asr o‘rtalarida minglab yangi organik moddalar olindi va katta daliliy material to‘plandi. Lekin dalil va ma’lumotlarni umumlashtiruvchi, kimyoviy o‘zgarish va qonuniyatlarni asoslab beruvchi nazariyaning yo‘qligi organik kimyoni yana-da rivojlanishiga to‘sqinlik qildi. Dastlabki nazariya sifatida radikallar nazariyasi (Gey-Lyussak, Vyoler, Libix) vujudga keldi. Bu nazariyaga muvofiq noorganik moddalar atomlardan tuzilgani singari organik moddalar radikallar (bir yoki bir necha atomlardan iborat qoldiqlar)dan tuzilgan. Kimyoviy reaksiyalarda bu radikallar bir modda tarkibidan ikkinchisiga o‘zgarmasdan o‘tadi. Organik kimyoning rivoji radikallar nazariyasini tasdiqlaganday bo‘ldi. Chunki CH 3  metil, C 6 H 5  CO  benzoil kabi radikallar topildi. Lekin radikallarni sof holda ajratib olish ishlarining natijasiz chiqqanligi va ayrim reaksiyalarda radikallarning ham o‘zgarishi aniqlanganligi sababli bu nazariya fanda uzoq hukm surmadi. 1853-yilda Sh.Jerar tiplar nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan organik moddalar noorganik moddalar (tiplar)dan bir yoki bir necha vodorod atomlari o‘rnini organik qoldiqlar olishidan hosil bo‘ladi. Dastlab organik moddalarning to‘rtta tipi yaratildi: Vodorod tipi: Suv tipi:H H H CH3 H C2H 5 H H O CH3 H O CH3 CH3 O metan etan metil dimetil spirti e fir Vodorod xlorid tipi: Ammiak tipi: H Cl CH 3 Cl CN Cl H H H N CH 3 H H N CH 3 CH 3 CH 3 N metil sian metilamin trimetilamin xlorid xlorid

1858-yilda A.Kekule metan tipini taklif qildi:H H H H C CH3 H H H C CH3 CH3 H H C C l H H H C C l C l C l H C metan etan propan metil xloroform xlorid Tiplarga asoslanib, organik birikmalarning sinflarga ajratilgani bu nazariyaning yutug‘i edi. Tiplar nazariyasining kamchiligi shundaki, u kimyoviy usullar yordamida moddalarning tuzilishini o‘rganish mumkinligini rad etdi. 1857-yilda A.Kekule va A.Kolbe uglerodning 4 valentliligini, A.Kekule va A.Kuper uglerod atomlari o‘zaro bog‘lanib, zanjir hosil qilish qobiliyatiga egaligini aniqladilar. 1861-yilda A.M.Butlerov ko‘p yillik nazariy va eksperimental tadqiqotlari asosida organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasini yaratdi. Kimyoviy tuzilish nazariyasining asosiy qoidalari va undan kelib chiqadigan muhim xulosalar quyidagilardir: 1. Organik modda molekulasi atomlarning tartibsiz to‘plami emas, undagi atomlar bir-biri bilan valentligiga muvofiq ravishda muayyan izchillikda va tartibda bog‘lanadi. Molekulaning fizikaviy va kimyoviy xossalarini uning tarkibidagi atomlar soni va ularning bog‘lanish tartibi belgilaydi. Bu bog‘lanish tartibi molekulaning tuzilish (struktura) formulasi deyiladi. 2. Har bir modda faqat bittagina tuzilish formulasiga ega. 3. Ikki va undan ortiq modda molekulalarining tarkibi va molekulyar massalari bir xil bo‘lib, ulardagi atomlarning bog‘lanish tartibi turlicha bo‘lsa, izomeriya hodisasi kelib chiqadi. Bunday birikmalar izomerlar deyiladi. 4. Alohida reaksiyalarda butun molekula emas, balki uning bir qismi kimyoviy o‘zgarishga uchraydi, shu sababli hosil bo‘ladigan mahsulotlarni o‘rganish bilan uning tuzilishi haqida aniq fikr yuritish mumkin. Moddaning

haqiqiy tuzilishi, uni boshqa aniq tuzilishli moddalardan sintez qilish yoki tuzilishi aniq bo‘lgan boshqa moddaga aylantirish yo‘li bilan isbotlanadi. 5. Modda tarkibiga kiruvchi atomlarning kimyoviy tabiati (boshqacha aytganda, moddaning reaksiyaga kirishish xususiyati) shu atomlar boshqa atomlar bilan qanday bog‘langanligiga qarab o‘zgaradi. Atomlar kimyoviy xususiyatining bunday o‘zgarishi bevosita bog‘langan atomlarning o‘zaro ta’sirlashishidan kelib chiqadi. Bilvosita bog‘langan atomlarning o‘zaro ta’sirlashishi nisbatan kuchsiz bo‘ladi. Tuzilish nazariyasining eng katta yutuqlaridan biri shundaki, u izomeriya hodisasini tushuntirib berdi. A.M.Butlerov tuzilish nazariyasiga asoslanib, propil spirtini ikkita, butil spirtini esa to‘rtta izomer holida mavjud bo‘lishini oldindan aytib berdi. Tuzilish nazariyasining mohiyatini, ya’ni faqat tarkib (empirik formula) moddaning fizikaviy va kimyoviy xossalarini ifodalay olmasligini quyidagi misolda tushuntirish mumkin. C 2 H 6 O tarkibli birikma uchun ikki xil tuzilish muvofiq keladi:H C H H C O H H H H C H H O C H H H etil spirt dimetil efir Etil spirt 78  C da qaynaydigan suyuqlik, dimetil efir esa - 24  C da qaynaydigan gazsimon modda. Ularning fizikaviy va kimyoviy xossalari ham bir-biridan keskin farq qiladi. Demak, moddalarning xossalari ularning faqatgina tarkibiga emas, balki tuzilishiga ham bog‘liq. 1874-yilda Vant-Goff va Le-Bellar organik birikmalar molekulalarida atomlarning fazoviy joylashish nazariyasi (tetraedrik nazariya)ni yaratib, organik kimyoning rivojiga katta hissa qo‘shdilar. Organik moddalar izomeriyasi

Organik birikmalarning son jihatdan juda ko‘pligining asosiy sabablaridan biri ular orasida izomeriyaning keng uchrashidir. Izomeriya (grekcha isos-teng va meros-qism) atamasini fanga 1832-yilda Y.Y.Berselius kiritdi. Tarkibi va molekulyar massasi bir xil, tuzilishi va xossalari turlicha bo‘lgan birikmalarga izomerlar deyiladi. Organik birikmalarda uchraydigan izomeriya turlarini quyidagicha sinflash mumkin: Izomeriya Tuzilish izomeriyasi Fazoviy izomeriya Dinamik izomeriya (stereoizomeriya) (tautomeriya) a) uglerod skeletining izomeriyasi a) geometrik izomeriya b) holat izomeriyasi b) optik izomeriya d)o‘zaro holat izomeriyasi d) diastereomeriya e) metameriya e) aylanma izomeriya f) valent izomeriya (konformatsiya) Izomeriyaning turlari bilan tegishli mavzularda tanishib boramiz. Organik birikmalardakimyoviy bog‘lanishning elektron nazariyasi M.Plank (1900-yil), Lui-de-Broyl (1924-yil), E.Shredinger (1926-yil), Geyzenberg (1927-yil) va boshqalarning tadqiqotlari natijasida kvant mexanikasi yaratilgandan keyin kimyoviy bog‘ tabiatini to‘liq tushunish uchun imkoniyat tug‘ildi. Noorganik kimyo kursidan ma’lumki, energiyasi va fazoviy konfiguratsiyasi bilan farq qiladigan s-, p-, d-orbitallar va ulardagi elektronlar mavjud.

Barcha s-AO sferik simmetriyaga (fazoviy shakli sharsimon tuzilishga) ega. Boshqa elektron orbitallari esa sferik simmetriyaga ega emas. Masalan, p- AO fazoviy chegarasi gantelsimon bo‘lib, ular fazoning x,y,z-o‘qlari bo‘ylab aniq yo‘nalishga ega(3-rasm). Bu AO-orbitallar koordinata o‘qlariga nisbatan simmetrik va fazoviy yo‘nalishidan qat’iy nazar o‘zaro ekvivalentdir. Atomdagi uchala p-orbitallar o‘zaro perpendikulyar joylashadi. p-Orbitallar ikki qismdan iborat. Bu qismlarni ajratuvchi nuqtada elektronning bo‘lish ehtimolligi nolga teng. Sxematik tarzda p-orbital ko‘pinchabelgisi bilan ifodalanadi. 3-rasm. Uglerodning atom orbitallari s- va p-orbitallardan tashqari d-orbitallar ham bor. Lekin organik birikmalar tarkibidagi atomlarda bu orbitallar deyarli uchramaydi. Sof s- va p- orbitallardan tashqari gibrid orbitallar ham mavjud(tegishli mavzularda ko‘rib chiqiladi). Kimyoviy bog‘ hosil bo‘lishida atomlarning valent elektronlari- sirtqi (valent) qavatlaridagi elektronlargina ishtirok etadi. Chunki ichki qavatlarning elektronlari yadro bilan juda mustahkam bog‘langan va yuqori ionlanish potensiallariga ega(4-rasmda uglerodning turli AO laridagi elektronlar energiyalari taqqoslangan va tegishli ionlanish potensiallarining qiymatlari keltirilgan).

2p 2s 1s 11,3 16,6 28,8 U glerod atom i (asosiy holati) Ionlanish potensiali, eV 4-rasm. Uglerod atomi ionlanish potensiallari qiymatlari Atomlarning murakkab tuzilganligi aniqlangandan keyingina kimyoviy bog‘lanish to‘g‘risida mukammal nazariyalar yaratish mumkin bo‘ldi. Bunday nazariyani V.Kossel va G.Lyuis 1915-1916-yillarda yaratdilar. Ularning fikricha, atomlar kimyoviy bog‘lanish hosil qilishda sirtqi elektron qavatlarini barqaror dublet yoki oktet holatiga keltirishga intiladi. Bu qanday amalga oshirilishini tushuntirishga kelganda, Kossel va Lyuis nazariyalaridagi farq ko‘rinadi. Ion bog‘lanish. Kossel elementlar barqaror oktet hosil qilish uchun elektron qabul qiladi yoki elektron chiqaradi deb qaraydi. Natijada zaryadli zarrachalar-ionlar hosil bo‘ladi. Elektron chiqargan atom musbat, qabul qilgani esa manfiy ionga aylanadi. Qarama-qarshi zaryadlar – ionlarning elektrostatik tortishishi tufayli molekula vujudga keladi: N a + Cl Na Cl +  Atomlar o‘rtasidagi bunday bog‘lanish ion yoki e lektrovalent , ba’zan geteropolyar bog‘lanish deb ataladi. Ko‘pchilik noorganik birikmalar uchun xarakterli bo‘lgan ion bog‘lanish elektromanfiyligi katta farq qiladigan atomlar orasida vujudga keladi.

Kovalent bog‘lanish. L y uis nazariyasiga ko‘ra valent elektronlarning umumlashuvi natijasida barqaror elektron qavat hosil bo‘ladi. M asalan, uglerod va vodorod atomlaridan metan molekulasining hosil bo‘lishida har bir atom bittadan elektronni « o‘rtaga » qo‘yadi :4H + C C H H H H yoki H C H H H metan Hosil bo‘lgan to‘rtta elektron juftlar bitta uglerod va to‘rtta vodorod atomlari uchun umumiydir. Boshqacha aytganda, uglerod atomi uchun neon atominiki singari barqaror oktet, har bir vodorod atomi uchun esa geliy atominiki singari barqaror dublet qavat hosil bo‘ldi. Bu tip bog‘lanishlar kovalent , goho gomopolyar bog‘lanish deyiladi. Demak,Lyuis nazariyasiga ko‘ra bog‘lanish hosil bo‘lishi uchun elektronlar jufti zarur. Bunda ikkita elektron umumiy orbitalga ega bo‘ladi. Pauli prinsipiga muvofiq ularning spinlari qarama-qarshi bo‘lishi kerak. Bog‘lardagi elektronlar sonini hamda kislorod, azot, oltingugurt, kremniy, fosfor singari organogenlar va geteroatomlardagi umumlashmagan elektron juftlarni ko‘rsatadigan formulalar «Lyuis formulalari» deb ataldi. Lyuis formulasida har bir elektron bitta nuqta bilan belgilanadi. Tuzilish formulasidagi har bir chiziqcha(valent shtrix)ga Lyuis formulasidagi bitta elektronlar jufti to‘g‘ri keladi. Bunday formulalarni karrali (qo‘sh va uch) bog‘lari bor birikmalar uchun ham tuzish mumkin. T aqqoslash maqsadida tuzilish formulalarini ham keltiramiz: 4H + C C + C H H C H H yoki C C H H H H e tilen 2H + C C + C H C H yoki C C H H atsetilen

2H + O C + C H H O yoki C O H H formaldegid Hozirgi zamon kvantomexanikaviy tasavvurlarga ko‘ra, kimyoviy bog‘lanish hosil bo‘lishida atomlardagi valent elektronlar buluti (ya’ni, atom orbitallari) bir-birini qoplaydi. Natijada ikkita yadro o‘rtasida elektron bulutining zichligi ortadi. Turli xil (s-, p-) elektronlar bulutlarining qoplanishi 5-rasmda ko‘rsatilgan. Shuni eslatib o‘tish kerakki, s-orbital sferik simmetriyaga ega, ya’ni fazoda qanday joylashishining qoplanish uchun ahamiyati yo‘q. p-Elektronlar orbitallari fazoda turli xil (x,y,z) o‘qlari bo‘ylab joylashishi mumkin. Fazoda bir xil yo‘nalishga ega bo‘lgan orbitallargina bir-birini qoplaydi. Masalan, p- orbitallarning x o‘qida joylashgani faqat shu o‘qda yotgan p- yoki d-orbitalni qoplaydi va hokazo.

5-rasm. s, p- O rbitallarning qoplanishi va bog‘lanishlarning hosil bo‘lishi 5-rasmga ko‘ra s-orbitallarning o‘zaro qoplanishi natijasida  -bog‘ (a), p-orbitallarning x o‘qi bo‘ylab o‘zaro qoplanishidan  -bog‘ (b), y va z o‘qlari bo‘ylabikki tomonlama qoplanishidan esa  -bog‘ (d va e) hosil bo‘ladi. Agar atom orbitallar molekula hosil qiladigan atom (yadro) lar markazlarini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq bo‘ylab bir tomonlama qoplansa  - bog‘lar, agar orbitallar atomlar markazlarini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziqqa perpendikulyar yo‘nalishda ikki tomonlama qoplansa  -bog‘lar hosil bo‘ladi. s- E lektronlar faqat  -bog‘, p-elektronlar esa  - va  -bog‘lar hosil qila olishi 5-rasmdan ko‘rinib turibdi. Bo g‘ hosil bo‘lganda , elektron bulutining zichligi molekulada turlicha taqsimlanadi. Masalan, orbitallarning qoplangan joyida zichligi ko‘p bo‘lsa molekulaning boshqa joylarida kamroq bo‘ladi. Kimyoviy bog‘lanishni xarakterlash uchun elektron bulutning molekulada taqsimlanishini topish zarur. Molekuladagi elektron zichlikni aniq hisoblash metodi yo‘q, lekin asosan qoniqarli natijalar beruvchi ikkita metod mavjud : 1. V alent bog‘lar nazariyasi yoki lokallashgan elektron juftlar metodi. 2. Molekulyar orbitallar metodi (MOM). Valent bog‘lar nazariyasining mohiyati asosan quyidagilardan iborat: 1. Bu nazariyaga ko‘ra molekulada atomlar bir yoki bir necha elektron juftlar bilan bog‘langan. E lektron juftlar buluti ikkala atom o‘rtasida lokallashgan. Hosil bo‘lgan bog‘lanish esa ikki yadroli va ikki elektronlidir. Har ikki elektron ikkala yadroga tegishlidir. 2. Kimyoviy bog‘lanish hosil bo‘lishida antiparallel spinli valent elektronlar ishtirok etadi. Bu elektronlar bog‘lanayotgan orbitallarni to‘ldiradi. Sirtqi qavatda oktet (yoki dublet) hosil bo‘lmaguncha orbitallarning elektronlar bilan to‘lishi davom etaveradi. E lementning sirtqi elektron qavatidagi juftlashmagan elektronlari uning valentligini ko‘rsatadi.

Bog‘ hosil bo‘lishi uchun, albatta elektronlar jufti zarur, ya’ni elektron bulutlar bir-birini qoplashi lozim. Bitta elektron jufti bitta oddiy bog‘ga to‘g‘ri keladi. 3. Lokallashgan elektron juftlar u yoki bu struktura elektron(atom orbitallar)ning qanday juftlashishini bildiradi, shuning uchun ham bu metod lokallashgan elektron juftlar deb ataladi. Orbitallarning juftlashishidan (qoplanishidan) kovalent bog‘lar hosil bo‘ladi. 4. Valent bog‘lar nazariyasi strukturalarni ifodalashda juda qulay metod hisoblanadi. MOM atomlarning elektron tuzilishini molekulaga tatbiq qiladi, ya’ni atomda elektronlar atom orbitallari bo‘ylab qanday taqsimlansa, molekuladagi jami elektronlar ham molekulyar orbitallar (MO)da xuddi shunga o‘xshash prinsip asosida joylashadi, deb qaraydi. MO atom orbitallarining qo‘shilishidan (aniqrog‘i qoplanishidan) hosil bo‘ladi. M Oning AOdan farqi, MO ikki markazlidir. AO esa bir markazli. Boshqacha aytganda, MOda elektron (yoki elektron jufti) har ikkala yadroga ham yaqin joylashgan orbitalda harakat qilsa, AOda u faqat bitta yadro atrofidagi orbitalda harakatlanadi. MO va AOlarning o‘xshashlik tomoni shundaki, MOning elektronlar bilan to‘lishi Pauli prinsipi va Gund qoidasiga b o’ ysunadi, MO ham kvant sonlari bilan xarakterlanadi. Demak, bitta MOda elektron ikkitadan ko‘p bo‘la olmaydi, bu elektronlarning ham spinlari Pauli prinsipiga binoan antiparallel bo‘lishi zarur. Odatda, molekulada 2 xil MO mavjud deb qaraladi: 1) bog‘lovchi; 2) ajratuvchi. 6-rasmda vodorod atomlarining 1s orbitallaridan vodorod molekulasining orbitali (MO) hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan. Ko‘rinib turibdiki, bog‘lovchi MO (  ,s kabi belgilanadi) hosil bo‘lganda elektron bulutlar ikkita yadro o‘rtasida yig‘ilgan. Y a drolarning elektron bulutlariga tortishish kuchi yadrolar o‘rtasida itarilish kuchidan katta bo‘lgani uchun H 2 hosil bo‘ladi:

1s 1s  , s 1s 1s  , s* 6-rasm. Vodorod atomi orbitallaridan vodorod MOning hosil bo‘lishi Ajratuvchi MO (  ,s* kabi belgilanadi) hosil bo‘lganda yadrolar o‘rtasida elektron bulut zichligi kam, shuning uchun bu holda yadrolarning elektron bulutga tortilish kuchi juda kam, aksincha, bu kuch yadrolarning itarilish kuchi bilan bir yo‘nalishda bo‘lgani sababli molekula hosil bo‘lmaydi. Bog‘lovchi MOdagi elektronlar energiyasi ajratuvchi MOdagi elektronlar energiyasidan kam bo‘ladi. Shuningdek, bog‘lanayotgan atomlar orbitallaridagi elektronlar energiyasidan ham kam. Bu grafik tarzda energetik diagrammalar ko‘rinishida ifodalanadi(7-rasm). E A O M O A O A jratuvchi orbital Dastlabki AO larining energetik darajalari Bog'lovchi orbital 7-rasm. Orbitallarning energetik sathi Demak, AOlar bir-birini ikki xil qoplashi mumkin; birinchisida yadrolar o‘rtasidagi elektron bulutining zichligi ortadi, ikkinchisida kamayadi. Birinchi holda yadrolarning elektron bulutga tortilishi natijasida bog‘lanish hosil bo‘ladi

(bog‘lovchi MO), ikkinchi holda esa elektron bulutlar shunday qoplanadiki, bunda yadrolarning elektron bulutga tortilish kuchi ikkala yadro o‘rtasidagi itarilish kuchi bilan bir yo‘nalishda bo‘ladi(ajratuvchi MO), natijada bog‘lanish yuzaga kelmaydi. Kovalent bog‘lanish parametrlari. Kovalent bog‘ energiyasi, bog‘ uzunligi, bog‘ qutbliligi, bog‘ qutblanuvchanligi, bog‘ yo‘nalishi kabi qator tushunchalar kovalent bog‘lanish parametrlaridir. Bog‘ energiyasi uning mustahkamligini bildiradi. Bog‘lanish energiyasi deganda shu bog‘ni uzish uchun zarur energiya tushuniladi. Bu energiya kJ/mol yoki kkal/mol bilan o‘lchanadi. Molekulada bir xil bog‘lardan bir nechta bo‘lsa, bog‘ energiyasini topish uchun molekulaning hosil bo‘lish (yoki dissotsilanish) energiyasi bog‘lar soniga bo‘linadi. Masalan, CH 4 uchun dissotsiatsiya energiyasi 1660 kJ/mol ga, C–H bog‘ soni esa 4 ga teng.U holda E C–H = 1660 4 = 415 kJ/mol Demak, C–H oddiy bog‘ning energiyasi 415 kJ/mol ga teng ekan . Bog‘ uzunligi molekulani hosil qiluvchi atomlar yadrolari orasidagi masofa bo‘lib, angstrem (1A o =10 -10 m) yoki nanometr (1 nm  10  9 m) larda ifodalanadi va elektronografik yoki rentgenografik metodlar yordamida aniqlanadi. Bog‘ yo‘nalishi. Molekuladagi yadrolarni birlashtiruvchi to‘g‘ri chiziqlar orasidagi burchak valent burchak deyiladi. Valent burchaklar spektroskopik metodlar bilan aniqlanadi. Bog‘ qutbliligi. Agar molekula hosil qilayotgan atomlarning elektromanfiyligi bir-biridan ko‘proq farq qilsa, umumiy elektron bulut yadrolar o‘rtasida bir tekis taqsimlanmaydi. U elektromanfiyligi katta bo‘lgan atomga tomon siljiydi. Natijada molekulaning bir qismi manfiy, ikkinchi qismi esa musbat zaryadlanadi. Bunday bog‘lanish qutbli kovalent bog‘lanish deyiladi. Organik birikmalarda elektron zichligining elektromanfiy atom tomoniga siljishi natijasida samarador yoki qisman (to‘liqmas) zaryadlar paydo bo‘ladi.

Siljish to‘g‘ri ko‘rsatgich bilan ko‘rsatilib, qisman zaryadlar esa  + va  – bilan belgilanadi:H3C Cl +  Bog‘ qutblanuvchanligi. Kovalent bog‘lar uchun qutblanuvchanlik – tashqi elektromagnit maydon ta’sirida o‘z qutbligini o‘zgartirish (oshirish) qobiliyati xosdir. Bunday maydonni kimyoviy reaksiyalar jarayonida yaqinlashayotgan molekula ham hosil qilishi mumkin. Shuning uchun qutblanuvchanlik muayyan darajada kimyoviy xossalarni belgilaydi.1-jadvalda organik birikmalarda uchraydigan kovalent bog‘larning ayrim parametrlari keltirilgan. 1-jadval Kovalent bo g‘larning ayrim parametrlari Kovalent bog‘ Uzunligi, nm Energiyasi , kJ/mol Qutbligi, debay Qutblanuvchanligi, sm 3 C–C C=C C  C C–N C=N C  N C–O C=O C–F C–Cl C–Br C–I H–C H–O H–N N–N 0,154 0,133 0,120 0,147 0,127 0,115 0,143 0,121 0,140 0,176 0,191 0,212 0,109 0,096 0,101 0,148 348 620 810 290 615 880 340 710 485 330 280 240 415 465 390 160 0 0 0 0,5 1,4 3,1 0,7 2,4 1,4 1,5 1,4 1,3 0,4 1,5 1,3 0 1,3 4,2 6,2 1,6 3,8 4,8 1,5 3,3 1,4 6,5 9,4 14,6 1,7 1,7 1,8 2,0

N=N N  N N–O N=O H–S 0,124 0,109 0,137 0,122 0,134 420 950 200 400 340 0 0 1,0 3,0 4,1 2,4 4,0 4,8 Koordinatsion yoki donor-akseptor bog‘. Bunday bog‘ hosil bo‘lishida bitta zarracha elektron jufti bilan, ikkinchisi esa bo ‘ sh elektron orbitali bilan qatnashadi:A + B A B   yoki A B   yokiA B donor akseptor  yoki (CH3)3N O + (CH3)3N O (CH3)3N O Azot atomi (donor) musbat, kislorod (akseptor)esa manfiy zaryadlanadi. Trimetilamin oksidida azot bilan kislorod ham qarama-qarshi zaryadlarning tortilishi (ion bog‘), ham elektron juft bilan (kovalent bog‘) bog‘langan. Bunday bog‘ga semipolyar (yarim polyar) bog‘ deyiladi. Atom orbitallarning gibridlanishi Metan molekulasining hosil bo‘lishida uglerod atomi bitta 2s- va uchta 2p-orbitali bilan, vodorod atomlari esa yagona 1s-orbitali bilan qatnashgani uchun, uning molekulasidagi uchta s-p bog‘, to‘rtinchi s-s bog‘dan farq qilishi kerak edi. Metanning kimyoviy xossalarini hamda undagi C–H bog‘larning ayrim parametrlari (bog‘ uzunligi, energiyasi, qutblanganligi)ni o‘rganish teskari natijalar berdi, ya’ni to‘rttala C–H bog‘ning ham bir xil tabiat (energiya, uzunlik)ga va xossalarga egaligi aniqlandi. Shu dalilni tushuntirish maqsadida L.Poling 1931-yilda orbitallarning gibridlanishi (qo‘shilishi, chatishishi) to‘g‘risidagi gipotezani ilgari surdi. Uning fikricha, metan va u singari CX 4

tipidagi organik moddalar hosil bo‘lishida uglerod atomining bitta s- hamda uchta p-orbitali qo‘shilib, to‘rtta bir xil shakl va energiyaga ega sp 3 - gibridlangan orbital yuzaga keladi. Bu gibrid orbital 25% s va 75% p xarakterga ega bo‘lib, unda s- va p-orbitallarning shakli muayyan darajada saqlanadi(8-rasm). Rasmdan ko‘rinib turibdiki, gibrid orbitalning bir tomonida elektron buluti ko‘p, ikkinchi tomonida esa kam. Gibrid orbital boshqa orbitalni ana shu elektron buluti ko‘p tomoni bilan qoplaydi. Natijada qoplanish maksimal bo‘ladi, yadrolar o‘rtasida elektron bulutining zichligi ortadi, demak, yuzaga kelgan bog‘ barqaror bo‘ladi. 8-rasm. sp 3 –Gibrid orbital Uglerodning bitta 2s- va uchta 2p-orbitallaridan t o‘ rtta sp 3 -gibridlangan orbital hosil b o‘ ladi(9-rasm):

9 -rasm . sp 3 -Gibridlangan orbitalning hosil bo‘lishi To‘rttala gibrid orbital tetraedr markazidan uning uchlariga tomon yo‘nalib joylashganda, ularning o‘zaro ta’sirlashishi kam bo‘ladi. Ikkinchidan, gibrid orbitallar va 1s- orbitallardan metan hosil bo‘lganda gibrid orbitallarning tetraedrik joylashishi metan molekulasidagi vodorod atomlarining bir-biridan baravar uzoqlikda turishini ham ta’minlaydi(10-rasm). Gibrid orbitallarning yo‘nalishlari orasidagi burchaklar metanda 109  28  ga teng. Metan hosil bo‘lganda sp 3 -gibridlangan orbitallar vodorod atomlarining 1s-orbitallari bilan gibrid orbitallarning o‘qlari yo‘nalishlarida qoplangani uchun metandagi to‘rttala C–H bog‘ ham sp 3 -s tipidagi  -bog‘lardir.

10 -rasm . Metan molekulasining h osil bo‘lishi Etan molekulasining hosil bo‘lishida ikkita uglerod atomining 8ta sp 3 - gibridlangan orbitali va 6ta vodorod atomlarining s orbitallari ishtirok qiladi(11-rasm). 11 -rasm. E tan molekulasining hosil bo‘lishi. Uglerodning sp 3 -gibridlanishga ega bo‘lgan holati, uning birinchi valentlik holati deyiladi. sp 3 - G ibridlangan uglerod atomining elektromanfiyligi 2,5ga teng.

sp 2 -Gibridlanishda bitta s- va ikkita p-orbitaldan uchta teng qiymatli gibrid orbital hosil bo‘ladi. Bitta p-orbital esa o‘zgarmasdan qoladi (12-rasm) . 12-rasm. Uglerod atomining sp 2 -gibridlanishi Uchta gibrid orbital bir-biridan 120  burchak ostida joylashsagina, ularning bir-biridan itarilishi minimal qiymatga ega bo‘ladi. Tabiiyki, bu orbitallar fazo da bir tekislikda joylashadi( 13 -rasm). 13-rasm. sp 2 -Gibridlangan uglerod atomi sp 2 - G ibridlangan ikkita orbitalning bir-birini qoplashi natijasida sp 2 -sp 2 - tipidagi C–C  - bog‘i hosil bo‘ladi ( 14 -rasm, A ). Har qaysi uglerod atomida qolgan bittadan p-orbital etilen joylashgan tekislikka perpendikulyar yo‘nalishda bir-birini qoplaydi. Natijada  -bog‘

yuzaga keladi. Etilen molekulasidagi  - va  -bog‘larning joylashishi 14-rasm, B da ko‘rsatilgan. A B 14-rasm. Etilen molekulasining tuzilishi Demak, etilen molekulasidagi jami oltita bog‘ning bittasi sp 2 -sp 2 - tipidagi C–C  -bog‘i, bittasi 2p-2p-tipidagi  -bog‘, to‘rttasi esa 2 sp 2 -1s tipidagi C–H  -bog‘lardir: a =  2sp 2 2sp 2 b =  2p 2p d =  1s 2sp 2 Uglerod atomining sp 2 - gibridlangan holatiga uning ikkinchi valentlik holati deyiladi. sp 2 -G ibridlangan uglerod atomining elektromanfiyligi 2,8 ga teng. Agar gibridlanish bitta s- va bitta p-orbital hisobiga sodir bo‘lsa, bunday gibridlanish sp -gibridlanish deyiladi(15-rasm).C C H H H H d d d d b a

15-rasm. Uglerod atomining sp - gibridlanish i Hosil bo‘ladigan ikkita bir xil gibrid orbital bir-biri bilan 180  burchak ostida joylashsagina, ular o‘rtasidagi o‘zaro itarilish minimal bo‘ladi( 16 -rasm). 1 6 -rasm . sp -G ibridlan gan uglerod atomi. sp -G ibridlanish holatidagi uglerod atomi «uchinchi valentlik holatda» deb ataladi. sp -G ibridlanishda ikkita «foydalanilmagan» sof orbital ortib qoladi. Ikkita sp-uglerod atomlaridan atsetilen molekulasi hosil bo‘lishida gibrid orbitallar  -bog‘ hosil qilib bog‘lanadi(17-rasm, A). Har qaysi uglerod atomida ortib qolgan ikkitadan p-orbital esa bir-birini o‘zaro perpendikulyar tekislikda qoplaydi (17-rasm, B).

A B 17-rasm. Atsetilen molekulasining tuzilishi Demak, atsetilen molekulasidagi uglerod atomlari ikkita  - va bitta  - bog‘ orqali bog‘langan:C C H H a b d a b a =  1s 2sp b =  2p 2p d =  2sp 2sp sp sp - gibridlan gan uglerod atomining elektromanfiyligi 3,1ga teng.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

Organik kimyo kursining o’qitish uslubiyoti. A. M. Butlerovning tuzilish nazariyasi

Organik birikmalarning xom ashyo manbalari

Organik birikmalarning kislotali va asosiy xususiyatlar

Organik kimyo. Organik polimer materiallar

Organik kimyo fani