Oqsillarning hazm bo’lishi. Erkin aminokislotalar fondi - Химия - Рефераты

Oqsillarning hazm bo’lishi. Erkin aminokislotalar fondi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Oqsillarning hazm bo’lishi. Erkin aminokislotalar fondi Reja: 1. Oqsillarning biologik ahamiyati. Azot balansi. 2. Oqsillarning hazm bo’lishi va ichaklarda so’rilishi 3. Erkin aminokislotalar fondi 4. Oqsillarning to’qimada parchalanishi

1. Oqsillarning biologik ahamiyati. Azot balansi1. Oqsillarning biologik ahamiyati. Azot balansi . Azot muvozanatiga erishish, odam salomatligini saqlash va uning yuqori ishlash qobiliyatini ta’minlash uchun ovqatlanishda oqsil normasini aniqlash lozim. Katta yoshdagi aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi va o’rtacha jismoniy faoliyati bor odamda energetik sarflanish 12000 kJ bo’lsa, sutkasiga 100-120 g oqsil iste’mol qilish kerak. Mehnat sharoiti o’zgarganda va energetik sarflanish yuqori bo’lsa, ushbu me’yor har bir 2100 kJ hisobiga 10 g ga oshadi. Og’ir jismoniy ish bajaruvchi ishchilar sutkasiga 130-150 g oqsil iste’mol qilishi kerak. Homiladorlik va laktatsiya paytida, shuningdek, ayrim patologik holatlarda ( organizm siydik, ekssudatlar bilan oqsil yo’qotsa, masalan: nefritlarda, og’ir infektsion kasalliklarda, kuyganda, jarohatlanganda va hokazo) oqsilga bo’lgan ehtiyoj keskin ortadi. Yosh bolalarning oqsilga bo’lgan ehtiyoji birinchi navbatda ularning yoshi va tana og’irligi bilan aniqlanadi. Tananing har bir kg og’irligiga 1.5 g oqsil ko’payib borishi lozim. Hattoki, go’dak bolalar ham sutkada 55-72 g oqsil qabul qilinishiga muhtojdir. Yoshi ulg’ayishi bilan (12-15 yoshgacha) oqsilning ushbu normasi katta yoshdagi odamning me’yorigacha oshadi. Oqsilga bo’lgan ehtiyoj ma’lum darajada sutkalik ratsionning kaloriyaligiga ham bog’liqdir. Chunki ovqatlanish kaloriyasi etarli bo’lmasa, oqsillar birinchi navbatda organizmning energetik ehtiyojlarini qondirish uchun sarflanib, anabolik jarayonlarda foydalanilmaydi. Yaxlit organizmni oqsil almashinuvining holati faqat ovqat bilan qabul qilinadigan oqsil miqdoriga bog’liq bo’lmay, balki uning tarkibining sifatiga ham bog’liqdir. Xilma-xil oqsillar turlicha biologik qiymatga egadir. Shunga ko’ra organizmning plastik ehtiyojlarini qondirish uchun turli xil ovqat oqsillarini iste’mol qilish lozim. Ehtimol, iste’mol qilinadigan ovqat oqsilining aminokislota tarkibi tana oqsillarining aminokislota tarkibiga qanchalik yaqin bo’lsa, bunday oqsillarning biologik qiymati shunchalik yuqoridir. Ammo ovqat oqsilining o’zlashtirish darajasi oshqozon-ichak yo’li fermentlari ta’sirida uning parchalanishiga bog’liqdir. Qator oqsil moddalari, masalan, jun, sochlar va

boshqalar tana oqsillarining aminokislotasi tarkibiga yaqin bo’lishiga qaramay, ovqat oqsili sifatida ishlatilmaydi. Chunki ular ichak proteazalari ta’sirida gidrolizlanmaydi. Go’sht, sut, tuxum oqsillarining biologik qiymati birmuncha yuqoridir, chunki ularning aminokislotasi tarkibi tana oqsillari aminokislotasi tarkibiga yaqindir va ichak fermentlari ta’sirida oson parchalanadi. Ovqat aralashmasida almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalardan birontasi bo’lmasa, manfiy azot balansi rivojlanishi, ozib ketishi, o’sishdan to’xtash, asab tizimining buzilish holatlari kuzatiladi. Azot balansi ovqat bilan birga tushgan azot miqdori bilan organizmdan chiqarib turiladigan (asosan mochevina tarkibida ) azot miqdori o’rtasidagi farqdir. Katta yoshdagi sog’lom odamda ovqat normal bo’lganida azot muvozanati qaror topadi, ya’ni organizmdan chiqariladigan azot miqdori unga tushadigan azot miqdoriga teng bo’lib turadi. Organizm o’sayotgan davrda, shuningdek, holdan toydiradigan kasalliklardan sog’ayib kelinayotgan paytda organizmga tushib turadigandan ko’ra kamroq azot chiqarib turiladi. Bu musbat azot balansidir. Odam qariganda, och qolganda va holdan toydiradigan kasalliklar avjida azot tushganidan ko’proq chiqib turadi. Bu manfiy azot balansidir. Kaloriyalarning soni jihatidan yetarli bo’lgan ratsionda azot muvozanatini saqlash uchun zarur oqsillarning eng kam miqdori 30-50 g ni tashkil etadi. Ammo bu miqdor salomatlik va ish qobilyati uchun zarur optimumni ta’minlab bermaydi. Shu sababli o’rtacha jismoniy mehnat bilan shug’ullanuvchi katta yoshli odam bir kecha-kunduzda 100 g oqsil qabul qilishi kerak . 2. Oqsillarning hazm bo’lish i va ichaklarda so’rilishi. Oqsillar va pеptidlarning hazm bo’lishida ishtirok etuvchi fеrmеntlar, ya’ni protеolitik fеrmеntlar hazm qilish bo’shlig’iga profеrmеnlar yoki zimogеnlar holida ajraladi. Zimogеnlar faol emas va hujayraning o’zini oqsilini hazm qila olmaydi. Protеolitik fеrmеntlar ichakda faollanadi.

Odamning oshqozon shirasida ikkita protеolitik fеrmеnt – pеpsin va gastriksin bo’lib, ularning tuzilishi juda o’хshash va bu ularning bir manbadan hosil bo’lishini ko’rsatadi. Pеpsin oshqozon shilliq pardasida profеrmеnt – pеpsinogеn ko’rinishida hosil bo’ladi. Tabiiy yoki dеnaturatsiyalangan oqsillar pеpsinning substratlari hisoblanadi. Dеnaturatsiyalangan oqsillar nisbatan oson gidrolizga uchraydi. Oqsillarning dеnaturatsiyasi kulinar ishlov bеrish yoki хlorid kislota ta’sirida a m alga oshadi. Хlorid kislota quyidagi biologik funktsiyalarni b ajaradi: 1) pеpsinogеnni faollash; 2) oshqozon shirasida pеpsin va gastriksin ta’siri uchun qulay muhit pH ini hosil qilish; 3) ovqat oqsillarining dеnaturatsiyasi; 4) mikrobga qarshi ta’siri. Oshqozon dеvorinig hujayralarini хlorid kislotaninig dеnaturatsiyalovchi ta’siri va pеpsining hazm qilish ta’siridan tarkibida glikoprotеid bo’lgan shilliq sеkrеt himoya qiladi. Pepsin (pH optimumi 1,5-2,0) endopeptidaza bo’lib, oqsildagi fenialanin, tirozin va triptofan kabi aromatik aminokislotalarning karboksil guruhlari hosil qilgan ichki peptid bog’larini tez uzadi, alifatik va dikarbon aminokislotalar hosil qilgan peptid bog’lari sekinroq uziladi. Gastriksin uchun pH optimumi 3,5 atrofida. Gastriksin dikarbon aminokislotalar hosil qilgan peptid bog’larini uzadi. Oshqozon shirasida pepsin/gastriksin nisbati 4:1, bu nisbat oshqozon yarasi kasalliklarida gastriksin tomonga o’zgaradi. Oshqozonda ikkita proteinazaning bo’lishi va ulardan pepsinning kuchli kislotali, gastriksinning o’rtacha kislotali muhitda ta’sir qilishi ovqatlanish turlariga yaxshi moslashish imkonini beradi. Pеpsin va gastriksin oqsillarni polipеptidlargacha gidrolizlaydi. Ichakning protеolitik fеrmеntlari . Protеolitik fеrmеntlar ichakka oshqozon osti bеzidan tripsinogеn, хimotripsinogеn, A va B prokarboksipеptidaza, proelastaza ko’rinishida tushadi. Fеrmеntlarning faollashuvi ularning faol

markazini qoplab turgan fragmеnt – polipеptid zanjirining qisman protеolizi amalga oshishi bilan boradi. Oshqozon osti bezidan tushadigan tripsinogen ichak enterokinazasi yoki enteropeptidazasi yordamida faollanadi va tripsin hosil bo’ladi. Endi esa tripsin qolgan profermentlarning peptid bog’larini uzib, faol fermentlar hosil bo’lishiga chaqiradi. Buning natijasida uch turdagi ximotripsin, A va B karboksipeptidaza va elastaza hosil bo’ladi. Turli хil protеolitik fеrmеntlar oqsillarning erkin aminokislotalarga to’liq parchalanishiga olib kеladi. Tripsin, ximotripsinlar, elastaza endopeptidaza bo’lganligi sababli oqsillar va polipeptidlardagi ichki peptid bog’larini uzib, maydaroq bo’laklarga ajratadi. Tripsin asosan lizin va argininning karboksil guruhlari tomonidan hosil bo’lgan peptid bog’larini gidrolizlaydi. Ximotripsinlar tirozin, fenilalanin, triptofandan hosil bo’lgan peptid bog’lariga nisbatan faol bo’ladi. Spetsifikligi bo’yicha ximotripsin pepsinga o’xshash. Elastaza esa prolin bo’lgan joydagi peptid bog’larini uzadi. Karboksipeptidaza A tarkibida rux tutuvchi ferment hisoblanadi. U aromatik va alifatik aminokislotalar polipeptidlarining C-uchki tomonidan, karboksipeptidaza B esa faqat lizin va argininning C-uchki qoldiqlarini gidrolizlaydi. Polipeptidlar aminokislotalarining N-uchki tomonini rux yoki marganets, shuningdek sistein bilan faollanadigan ichak aminopolipeptidazasi parchalaydi. Ichak shilliq qavatlarida dipeptidazalar bo’lib, ular dipeptidlarni ikkita aminokislotaga parchalaydi. Proteolitik fermentlarning turli-tuman bo’lishi oshqozonda oqsillar pepsin ta’siriga uchramagan holatlarda ham oqsillarni erkin aminokislotalargacha to’liq gidrolizlash imkonini beradi. Shu sababli ham oshqozoni qisman yoki to’liq olib tashlangan bemorlar ham ovqat oqsillarini o’zkashtirish qobiliyatini saqlab qoladilar. Murakkab oqsillarning hazm bo’lishida ularning oqsil qismi xuddi oddiy oqsillardagidek parchalanadi. Ularning prostetik guruhi esa tuzilishiga ko’ra

gidrolizlanadi. Uglevod va lipid komponentlari oqsil qismidan parchalangandan so’ng amilolitik va lipolitik fermentlar yordamida gidrolizlanadi. Xromoproteidlarning porfirin guruhi parchalanmaydi. Nukleinli komponent oqsildan oshqozonning kislotali muhitida ajraladi. Ichakda polinukleotidlar ichak va oshqozon osti bezi nukleazalari yordamida gidrolizlanadi. Ichakda aminokislotalarning chirishi. Ma’lumki, ichak mikroorganizmlari o’zlarining o’sishi uchun ovqat bilan ma’lum bir aminokislotalarning bo’lishiga muhtoj. Ichak mikroflorasida maxsus fermentlar sistemasi mavjud bo’lib, ovqat aminokislotalarining xilma-xil o’zgarishlarini katalizlaydi. Shu tufayli ichakda aminokislotalar parchalanishining zaharli moddalari hosil bo’ladi. Ichak mikroorganizmlari faoliyati ta’sirida aminokislotalarning bu kabi o’zgarishlariga ichakda oqsillarning chirishi deyiladi. Masalan, oltingugurt tutuvchi aminokislotalar(sistein, sistin va metionin)dan vodorodsulfid (H 2 S) va metilkaptan (CH 3 SH); diaminokislotalar ornitin va lizinning dekarboksillanishidan putresin va kadaverin; siklik aminokislotalar – tirozin va triptofanning yon zanjirini parchalanishi natijasida tegishli zaharli moddalar: krezol va fenol, skatol va indol hosil bo’ladi. Oqsil gidrolizi mahsulotlarining so’rilishi . Oqsillar gidrolizining asosiy mahsulotlari aminokislotalardir. Ularning ichakda so’rilishi aminokislotalar uchun boshqa hujayralar mеmbranasidan tashilishi singari ma x sus tashuvchi sistеmalardan iborat. Aminokislotalarning tashilishi faol bo’lganligi sababli ichak epitеliysi mеmbranasining Na + , K + - ATFazasi hosil qiladigan Na + ionlarining zaruriy gradiеntini talab qiladi. Ichaklarda aminokislotalar ikkilamchi faol transport vositasida o’tkaziladi. Ichak epiteliysi membranasi orqali aminokislotalar tashilishida Na + ionlari ular bilan hujayra ichiga kiradi, ya’ni aminokislota va Na + ionlarining maxsus tashuvchi sistemasi simportga ega. Natriy yangitdan hujayradan Na + , K + -ATF aza bilan “itariladi”, aminokislotalar esa hujayra ichida qoladi.

3. Erkin aminokislotalar fondi. Sut emizuvchilar organizmi uchun aminokislotalar- azotning asosiy manbai, shu sababli ular azotli birikmalarning parchalanishi va sintezi jarayonlari orasida bog’lovchi bo’g’in hisoblanadi. Bir sutkada katta yoshdagi odam organizmida 400 g gacha oqsil yangilanadi. Turli xil oqsillar turlicha tezlikda bir necha daqiqadan 10 va undan ortiq kungacha bo’lgan muddatda yangilanadi. Kollagen singari oqsillar esa deyarli yangilanmaydi. Umuman, odam organizmidagi hamma oqsillarning yarim parchalanishi davri 80 kunni tashkil etadi. Oqsil aminokislotalarining to’rtdan bir qismi (100 g atrofida) qaytmas bo’lib parchalanadi va ularning o’rni ovqat bilan kiradigan aminikislotalar va qisman sintezlanadigan endogen aminokislotalar hisobiga yangilanishi kerak. Hujayraning ichidagi erkin aminokislotalar miqdori ko’p emas va odamdagi hayot faoliyati sharoitida nisbatan doimiy bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, hujayrada aminokislotalar fondi saqlab turiladi va u aminokislotalarning kirishi hamda sarflanish jarayonlari jadalligini namoyon qiladi. Hujayradagi aminokislotalar fondini tashkil etuvchi erkin aminokislotalar kirishining bir nechta yo’llari mavjud.  Aminokislotalarning hujayra tashqarisidan kirishi - ovqat bilan birga kirgan aminokislotalarning so’rilishida kuzatiladi.  Almashinadigan aminokislotalarning hosil bo’lishi. Oqsillarning hujayra ichidagi gidrolizi. Bu aminokislotalar kirishining asosiy yo’li hisoblanadi.  Hujayra ichidagi aminokislotalar miqdorini kamayishiga olib keluvchi aminokislotalar sarflanishining yo’llari:  Oqsil va peptidlarning sintezi- aminokislotalar sarfining asosiy yo’li;  Oqsil bo’lmagan azot saqlovchi birikmalar sintezi–purin, pirimidin, porfirinlar, xolin, kreatin, melanin, ayrim vitaminlar, kofermentlar

( nikotinamid, folat kislota, koferment A) to’qima regulyatorlari ( gistamin, serotonin) mediatorlar ( adrenalin, noradrenalin, atsetilxolin) sintezi.  Aminokislotalarning uglerod skeletidan foydalanib uglevodlarning sintezlanishi – glyukoneogenez.  Aminokislotalarning uglerod skeletini atsetil qoldiqlaridan foydalangan holda lipidlarning sintezlanishi;  Modda almashinuvining oxirgi mahsulotlarigacha oksidlanishi. Bu yo’l aminokislotalarning parchalanishida energiya ajralib chiqishi uchun asosiy yo’l hisoblanadi. 4. Oqsillarning to’qimalarda parchalanishi. To’qima oqsillarining gidrolizi to’qima proteinazalari – katepsinlar ishtirokida boradi. Ular asosan lizosomalarda bo’lib, gidrolitik fermentlar hisoblanadi. Ammo katepsinlar boshqa hujayra organoidlarida, mitoxondriyalarda, endoplazmatik to’rda, gialoplazmada ham uchraydi. Lizosomal katepsinlar kislotalidir, boshqa qismdagilari esa neytral yoki kuchsiz ishqoriydir. Gidrolizga uchraydigan oqsil Gol’ji apparatida va endoplazmatik to’rda autofagosomani hosil qiladi, so’ng birlamchi lizosoma bilan birikib, autolizga uchraydi. Ularning ta’sirini sitoplasmatik katepsinlar to’ldirib turadi. Katepsinlar nafaqat muhit, balki o’ziga xosligi bilan ham farqlanadi. Ular ekzo – va endopeptidazalarga bo’linadi, faol markazning katalitik guruhiga qarab tiol, asparagin va serinli katepsinlarga bo’linadi. Tiol katepsinlarga quyidagilar kiradi: Katepsin B ( 5.5-6.0 ), endopeptidaza hujayra ichidagi oqsillarni gidrolizlaydi ( glikoliz fermentlari, immunoglobulinlar, miyofibrill oqsillari, kollagen, globulin ) hamda oshqozon osti bezida proinsulinni insulinga aylantiradi; Katepsin N ( kollagen parchalovchi ferment ) endopeptidaza hisoblanadi va faqat kollagenga ta’sir etadi. Nativ kollagen uchun pH 3.8 , eruvchi kollagen uchun esa pH 6.0. Odamning taloq va yo’ldosh to’qimalarining lizosoma va sitoplazmasida topilgan;

Katepsin H + endopeptidaza va aminopeptidazadir. Ular asosan sitoplazmaning suvda eruvchi oqsillarini gidrolizlaydi, pH 6.0-7.0 , uning faolligi odam jigarida yuqoridir. Katepsin L endopeptidaza, pH 5.0, barcha to’qimalarda topilgan va sitoplazmadagi tez almashinmaydigan oqsillarni sintezlaydi. Katepsin C ekzopeptidaza, pH 5.0-6.0 N-uchidagi bog’larga ta’sir etadi. pH 7.0-8.0 atrofida polimeraza faolligiga ega; Katepsin S engopeptidaza, pH 3.0-4.0, taloq va limfatik tugunlarda topilgan. Asparaginli to’qima proteinazalari. Katepsin D endopeptidaza, pH 3.5-4.0, aromatik aminokislotalardan hosil bo’lgan peptid bog’larni gidrolizlaydi. Barcha to’qimalarda topilgan, taloq, buyrak va o’pkada o’ta faoldir. Ko’pchilik sitoplazmatik oqsillarni (miozin, mielinnning asosiy oqsili, gemoglobin) gidrolizlaydi. Tog’aylarda pH 5.0 da proteoglikanlarni gidrolizlaydi. Serinli to’qima proteinazalari. Katepsin A ekzopeptidaza, pH 5.0-5.5, polipeptid zanjirining N –uchini gidrolizlaydi. Katepsinlarning biologik ahamiyati. To’qima oqsillarini gidrolizi ularning yangilanishiga, oqsil molekulasidagi nuqsonlarni yo’qotishga, endogen oqsillarni mobilizatsiyasi uchun kerakdir. Ular nafaqat parchalash, balki rekonstruktsiya qilish uchun ham kerakdir. Katepsinlarni yetishmasligi to’qima oqsillarni yangilanishini susaytiradi, ularda shikastlangan, sust funksional faollikka ega bo’lgan oqsillarini to’planishiga olib keladi. Katepsinlarni qisman proteolizlash xususiyati ularning regulyatorlik vazifasidan dalolat beradi. Maxsus neyrosekretor hujayralarda qisman proteolizlanish faol neyropeptidlar, mediatorlar va gormonlar hosil bo’lishiga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Lipidlarning umumiy tasnifi. Lipidlarning hazm bo’lishi

Aminokislotalar va oqsillar

Gemproteid va nukleoproteidlar sintezi va parchalanishi

Oqsillarning asosiy xossalari. Oqsillarning kislotali va asosiy xossalari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari