Neftni qayta ishlashda hosil bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar

Neftni qayta ishlashda hosil bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

204 KB

Neftni qayta ishlashda hosil bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar Umumiy ma'lumotlar To`yinmagan uglevodorodlarning xossalari Turli tuzilishga ega bo`lgan alkenlarning fizik xossalari Alkenlarni ajratib olish Alkenlarning kimyoviy xossalari Vodorodni biriktirib olish Alkenlarni oksidlash va ozonlash Alkadienlarning kimyoviy xossalari Atsetilenning xossalari Neftning geteroatomli birikmalari 3

Umumiy ma'lumotlar Xom neft va tabiiy gazlarda to`yinmagan birikmalar (alkenlar, di-, tri- va polienlar, alkinlar) bo`lmaydi. Ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo`ladi. To`yinmagan birikmalar - asosiy organik va neftkimyoviy sintezda eng zarur xomashyolardan biridir. To`yinmagan birikmalarni olishning ikki guruhi mavjuddir: 1. To`yinmagan birikmalar - yonaki mahsulot bo`lgan jarayonlar. 2. Ularni maksimal ishlab chiqarishga yo`naltirilgan maxsus jarayonlar. Birinchi guruh jarayonlariga termik va katalitik kreking, neft qoldiqlarini kokslash jarayonlari bo`lib, ularning asosiy maqsadi - yoqilg`i va neft koksi ishlab chiqarishdir. Ikkinchi guruh jarayonlari piroliz, quyi molekulyar alkenlarning polimerizatsiyasi, alkanlarni degidrirlash va metall – organik katalizatorlar ishtirokida alkenlar sintezlarini o`z ichiga oladi. Suyuq fazadagi termik kreking gazida (470 - 520 0 C; 2 - 5 MPa) taxminan 20 % (hajmiy), bug` fazadagi termik kreking gazida (530- 600 0 C; 0,1 0,5 MPa) va piroliz (670-900 0 C; 0,1 MPa) gazlarida 30 - 50% (hajmiy) miqdorda to`yinmagan birikmalar mavjuddir. Neft xomashyosini termik ishlanganda hosil bo`ladigan gazlarning tarkibi quyidagi jadvalda berilgan. 12-jadval Neft xomashyosini termik va termokatalitik qayta ishlanganda hosil bo`ladigan gazlarning tarkibi, % (hajmiy) 4

Komponentlar Termik kreking Kokslash Piroliz Katalitik kreking 1 2 3 4 5 Н 2 0,4 1-2 10 1,0-1,5 А lkanlar СН 4 16-20 20-30 40-45 8-12 1 2 3 4 5 С 2 Н 6 19-20 15-20 6-10 8-10 С 3 Н 8 25-28 5-10 1-2 10-15 Iz о – С 4 Н 10 5-7 3-5 1-2 20-25 С 4 Н 10 9-10 10-15 1-2 8-12 А lkenlar С 2 Н 4 2-3 10-15 20-30 2-3 С 3 Н 6 9-10 20-25 12-15 10-15 С 4 Н 8 9-10 10-15 1-2 15-20 С 4 Н 6 1-5 - 3-10 - Jadval ma'lumotidan ko`rinib turibdiki, termik jarayon alkenlari ichida etilen va propilenlar ko`proqdir. Butilen va butadien birmuncha sezilarli miqdorda mavjuddir. Katalitik kreking gazlarida alkenlarning 5

miqdori 25% (hajm.) va undan ortiqdir. Alkanlar izobutanni (25% hajmiygacha) yuqori miqdordaligi bilan farqlanadilar. To`yinmagan uglevodorodlar neftni termik va katalitik qayta ishlash suyuq mahsulotlari tarkibida ham mavjuddir. Masalan, suyuq fazadagi termik kreking benzinida 30-35% (massaviy), benzinning bug` fazadagi krekingida 40-45% va katalitik kreking benzinida 10% ga yaqin miqdorda to`yinmagan uglevodorodlar bo`ladi. To`yinmagan uglevodorodlarning xossalari Oddiy sharoitlarda quyi alkenlar C 2 –C 4 gaz, C 5 –C 17 – suyuqlik, undan yuqori molekulyar alkenlar esa qattiq moddalardir. Quyi alkenlarning ayrim xossalari 13-jadvalda keltirilgan. Kritik harorat ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki, quyi harorat va yuqori bosimda etilenni suyuq holatga o`tkazish mumkin. Boshqa alkenlar esa bosim ostida suv bilan sovitish orqali suyuladilar. Neftni qayta ishlash sanoat jarayonlarida alkenlar alkanlar bilan aralashma holida olinadilar. Ularning xossalari sezilarli farqlanadi va shu bois, individual birikmalarni ajratishda va ajratib olishda ishlatiladi. Normal tuzilishli 1 – alkenlar mos alkanlarga nisbatan pastroq qaynash va erish haroratlariga ega, biroq pentan va 1 – pentenlar misolida (14-jadvalga qarang) yuqoriroq zichlik va sindirish ko`rsatkichiga egadirlar. 13-jadval 6

Quyi alkenlarning xossalari Uglevodorodlar t kritik , 0 C t qayn , 0 C P kritik , MPa Havo bilan portlash xavfi bor konsentratsiya chegarasi, % (hajm.) Etilen 9,9 -103,7 5,05 3,0 – 31 Propilen 91,8 -47,7 4,56 2,2 – 10,3 1-Buten 146,2 -6,3 3,97 1,6 – 9,4 Sis-2-buten 157,0 3,7 4,10 1,6 – 9,4 Trans-2-buten - 0,9 - 1,6 – 9,4 Izobutilen 144,7 -7,0 3,95 1,8 – 9,6 14-jadval Turli tuzilishga ega bo`lgan alkenlarning fizik xossalari Uglevodorodlar  , kg/m 3 t erish , 0 C t qayn. , 0 C Pentan 626,0 -129 36 1 - Penten 641,0 -165 30 2,3 - Dimetil - 2-buten 708,8 -75 73 1 - Geksen 674,0 -140 63 7

Turli tuzilishga ega bo`lgan alkenlarning xossalarini taqqoslash quyidagi xulosaga olib keladi: Simmetrik tuzilishga ega bo`lgan tarmoqlangan alkenlar boshqa izomerlarga nisbatan (jadvalga qarang) yuqoriroq qaynash va erish haroratlariga hamda yuqoriroq zichlikka egadir. Alkenlarning sis - izomerlari trans - izomerlariga nisbatan yuqoriroq qaynash harorati bilan xarakterlanadilar. Alkenlarni ajratib olish Ushbu bosqich ko`pincha avvaldan etan - etilen va propan - propilen fraksiyalari ajratib olingandan so`ng amalga oshiriladi. Atsetilen va metilatsetilenni selektiv erituvchilar yordamida absorbsiyalab ham ajratib olish mumkin. Selektiv absorbentlar sifatida metanol, atseton,  - butirolakton, dimetilformamid ((CH 3 ) 2 NCHO), N - metilpirrolidonlar ishlatiladi. 8О О  - butirolakton N - CH 3 N – metilpirrolidon О

Piroliz mahsulotlarini ajratish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: 1. Piroliz gazining kompressiyasi va undan C 5 - va undan yuqori uglevodorodlarni ajratish. Ko`p bosqichli kompressorlarda gazni 3,5 - 4 MPa bosimgacha siqib va bosqichlararo piroliz gazlarini separatsiyalab asosiy massadan kondensirlanuvchi yuqori uglevodorodlarni va suvni ajratib oladilar. 2. Piroliz gazini H 2 S, CO 2 va oltingugurt - organik birikmalardan tozalash. Piroliz gazlari H 2 S dan etanolaminning suvli eritmasida absorbsiyalab, tozalanadilar. Bunda ushbu jarayon quyidagi tuzning hosil bo`lishi bilan ketadi: 2HOCH 2 CH 2 NH 2 + H 2 S (HOCH 2 CH 2 NH 3 ) 2 S monoetanolamin Piroliz xomashyosida oltingugurt miqdori 0,1% (massaviy) dan kam bo`lsa, gazlarni H 2 S dan va SO 2 dan tozalash jarayonini ishqorning suvli eritmasi bilan yuvish orqali amalga oshirish mumkin. Bunda COS ham qisman yo`qotiladi: 2NaOH + H 2 S  Na 2 S + 2H 2 O 2NaOH + COS  NaHCO 3 + NaHS 2NaOH + CO 2  Na 2 CO 3 + Н 2 О 9 30-40 0 C 100-110 0 C

3. Piroliz gazlarini quritish. Ushbu jarayonda dietilenglikol ( НОСН 2 СН 2 ОСН 2 СН 2 ОН ) yordamida suv absorbsiyalanadi va so`ngra qoldiq - namlik NaA seolitida quritiladi. 4. Atsetilen va uning hosilalarini yo`qotish palladiyli yoki nikelkobalt xromli katalizator ishtirokida selektiv gidrirlash orqali amalga oshiriladi. 5. C 2 , C 3 , C 4 fraksiyalarini ajratish va konsentrlangan alkenlarni olish. Piroliz gazlarini tor uglevodorod fraksiyalariga ajratish va ulardan konsentrlangan alkenlarni ajratib olish rektefikatsiya yo`li bilan amalga oshiriladi. Gaz ajratishning taxminiy sharoitlari va kalit juft komponentlarining o`rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsienti  o`r quyidagi jadvalda keltirilgan. 15-jadval Kalit juft komponentlarning o`rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsientlari Kalit komponentlar P, MPa t 0 , C  o`rtacha yengil og`ir Konden- satorda Qaytar- gichda СН 4 С 2 Н 4 3,43 -92,8 -7,8 5,3 С 2 Н 4 С 2 Н 6 2,06 -27,8 -5,6 1,48 С 2 Н 6 С 3 Н 8 2,06 -5,6 55,6 3,0 10

С 3 Н 6 С 3 Н 8 1,54 37,8 43,3 1,15 С 3 Н 8 iz о-С 4 Н 10 1,37 37,8 82,2 2,06 С 4 Н 10 iz о-С 5 Н 12 0,36 37,8 71,1 2,20 Pirolizni tozalangan gazidan vodorod va metanni ajratib olish zamonaviy qurilmalarida quyi bosim ostidagi, quyi haroratli rektifikatsiya jarayoni ishlatiladi. Jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, metan – etilen kalit qo`shaloq komponenti uchun nisbiy uchuvchanlik koeffitsienti yetarli yuqoridir. Ularni ajratish uchun metan kolonnasi taxminan 30 likopchaga egadir. Deetanizatsiya – etan – etilen fraksiyasini ajratish (kalit komponentlar etan va propilen) ham nisbatan oson amalga oshiriladi. Bunda kolonna taxminan 40 likopchaga ega bo`ladi. Etilenni etan – etilen fraksiyasidan ajratib olish murakkabroq vazifa. Rektifikatsiya jarayoni 110-120 likopchali kolonnada flegma soni 4,5  5,5 ga teng bo`lganda yaxshi ketadi. Toza propilen ajratib olish uchun 200 likopchaga ega flegma soni 10 ga yaqin bo`lgan effektivroq kolonnalar talab qilinadi. Propilenni ajratib olishning boshqa qator usullari ham taklif qilingan: ekstraktiv rektifikatsiya, silikagel va alyumogellarda adsorbsiya, qutblangan erituvchilardagi mis (I) tuzlari eritmasi bilan xemosorbsiya. Propilenni mikrobiologik tozalash ham mumkin: propan – propilen fraksiyasi va havo mikrobiologik eritma orqali o`tkaziladi. Bunda propan mikroorganizmlar uchun ozuqa manbai bo`lib xizmat qiladi. Eritmada biomassa yig`ilib boradi, propilen esa tozalangan holda chiqadi. Biroq propilenni ushbu usul bo`yicha ajratib olish sanoat ko`lamiga chiqa olmadi. Hozircha eng iqtisodiy jarayon - rektifikatsiya bo`lib qolmoqda. C 4 – fraksiyasini odatdagi rektifikatsiya bilan individual uglevodorodlarga ajratish mumkin emas, chunki komponentlarni 11

qaynash haroratlari o`zaro yaqin va azeotrop aralashmalar hosil bo`ladi. Butanni degidrirlash mahsulotlaridan butilenlarni ajratib olish uchun ekstraktiv rektifikatsiya qo`llaniladi va selektiv erituvchilar bo`lmish atsetonitril, dimetilformamid, dimetilatsetamid, N – metilpirrolidonlar ishlatiladi. Hozirda ko`pchilik xorij qurilmalarida (shu jumladan, O`zbekistonda ham) ushbu erituvchilar kichik selektivlikka ega bo`lgan furfurol va atseton o`rnida ishlatilyapti. C 4 – fraksiyadan izobutilenni ajratib olish usullari uni normal butilenlarga nisbatan yuqoriroq reaksion qobiliyatiga asoslangan bo`lib, 6 C-N – bog`larini qo`shbog` bilan o`zaro ta'sirlashuvi orqali tushuntirish mumkin. Izobutilenni 60% li H 2 SO 4 dagi absorbsiya tezligi 2 – butennikiga nisbatan 150-200 barobar yuqori, 1 – butennikiga nisbatan esa taxminan 300 barobar ko`p. Jarayonning 40-45% li H 2 SO 4 qo`llangandagi modifikatsiyasi yuqoriroq selektivlikka ega bo`lib, polimerlarning kamroq hosil bo`lishiga olib keladi. Bunda izobutilen gidratlanib uchlamchi – butil spirtiga aylanadi va rektifikatsiya orqali ajratib olinib, so`ng boshqa apparatda suvsizlantiriladi. (СН 3 ) 2 С = СН 2 + Н 2 О (СН 3 ) 3 СОН uchlamchi – butil spirt Sanoatda izobutilenni ajratib olishning boshqa usuli ham qo ` llanilib , u HCl bilan ( metall xloridi ishtirokida ) o ` zaro ta ' siriga asoslangan . 12H 2 SO 4 SnCl 2

(СН 3 ) 2 С = СН 2 + Н Cl (СН 3 ) 3 С Cl Uchlamchi - butilxlorid va uchlamchi - butil spirti aralashmasi hosil bo ` ladi , ular ajratiladi va 85 - 120 0 C gacha isitilib , toza izobutilen ajratib olinadi : ( СН 3 ) 3 CCl (CH 3 ) 2 C = CH 2 + HCl (CH 3 ) 3 COH (CH 3 ) 2 C = CH 2 + H 2 O Izobutilenni iqtisodiy eng yaxshi ajratib olish usuli - butilenni seolitlardagi adsorbsiyasidir. Ushbu usul orqali olingan izobutilen 99,9% tozalikka va konversiya darajasi 99% (hajmiy) dan ortiq bo`ladi. Alkenlarning kimyoviy xossalari Alkenlar reaksiyaga o`ta qobiliyatli birikmalardir. Quyida ularning eng zarur reaksiyalarini ko`rib o`tamiz. Vodorodni biriktirib olish 13t 0 t 0 RCH = CH 2 + H 2 RCH 2 CH 3

O`ta maydalangan platina yoki palladiy ishtirokida xona haroratida vodorod alkenlarga birikadi. Reaksiya analitik ahamiyatga ega. Ushbu sharoitlarda aren uglevodorodlar gidrirlanmaydilar. Shunday qilib, alkenlarning miqdorini ushbu yo`l bilan aniqlash mumkin. Masalan, kreking benzinlarida. Alkenlarning simob (II) atsetati va oltingugurt (I) xlorid S 2 Cl 2 bilan reaksiyalari ham analitik ahamiyatga ega. A) Simob atsetatining birikishi: Hg(OOCCH 3 ) 2 Ushbu usul bo`yicha alkenlarni boshqa uglevodorodlardan ajratish va ularni toza holda ajratib olish mumkin. B) S 2 Cl 2 ni biriktirish: Ushbu reaksiya ham alkenlarni neft mahsulotlaridan miqdoran ajratib olishga xizmat qiladi. Alkenlarni oksidlash va ozonlash 14> C = C < + Hg(OOCCH 3 ) 2 + CH 3 OH  C - C + CH 3 COOH CH 3 - O HgCOO H Ме toksietan – simob а tsetati S = S Cl Cl + 2CH 2 = CH 2  S = S CH 2 CH 2 Cl CH 2 CH 2 Cl

Ushbu reaksiyalar olefinlardagi qo`shbog`ning o`rnini hosil bo`layotgan mahsulotlar tarkibi bo`yicha belgilashga yordam beradi. Bundan tashqari oksidlash reaksiyalari etilen oksidi, atsetal'degid va akrolein olishda amaliy ahamiyatga egadir. 15CH 3 CH = CH - CH 2 - CH 3 [O ] CH 3 - COOH + СН 3 - СН 2 - СООНSirka kislotasi Propion kislota penten - 2 СН 3 С Н О О О СН - СН 2 - СН 3 [Н ] СН 3 СНО + СН 3 СН 2 СНОО 3 А tsetaldegid Propionaldegid СН 2 = СН 2 Ag PdCl 2 CH 2 - CH 2 O CH 3 CH O Etilen oksidi А tsetaldegi d

СН 2 = СН – СН 3  СН 2 = СНСНО Propilen А krolein Propilen va ammiak aralashmasi oksidlanganda (oksidlab ammonoliz qilish) akrilonitril hosil bo`ladi va u sintetik kauchuk va kimyoviy tola olishda zarur monomer hisoblanadi. СН 2 = СН – СН 3 + N Н 3 + O 2  CH 2 = CH – CN + 3H 2 O Akrilonitril Alkenlarni qayta ishlash sanoat jarayonlaridan polimerizatsiya, degidrirlash, xlorlash va gidro - xlorlash, gidratatsiya, alkillash, oksosintezlarni ko`rsatib o`tish mumkin. С 6 - С 15 alkenlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish hamda yuqori oktan sonli benzin komponentlarini olishda quyi molekulyar oligomerlar (dimerlar, trimerlar, tetramerlar) alkenlarni polimerlab olinadi: 4 С 3 Н 6 С 12 Н 24 Alkenlarni yuqori molekulyar polimerlargacha polimerlash qimmatbaho polimer materiallari – polietilen, polipropilen va poliizobutilenlarni beradi: 163 2 Н 3 РО 4 nC 2 H 4 AlR 3  TiCl 4 [- CH 2 - CH 2 -] n polietilen nC 3 H 6  [- CH 2 - CH -] n CH 3 polipropilen n iz о - C 4 H 8  [- C - CH 2 -] n CH 3CH 3 poliizobutil en

Butilen va izoamilenlarni degidrirlaganda 1,3 - butadien va izoprenlar hosil bo`lib, kauchuklar sintezida ular asosiy monomerlardir. CH 2 = CH - CH 2 - CH 3 СН 2 = СН – СН = СН 2 2-Metil, buten-1 Etilen va propilenlarni xlorlash va gidroxlorlash ayrim erituvchi va oraliq mahsulotlarni olishda ahamiyatli usullardir: Nordon katalizatorlar ishtirokida alkenlarning gidratatsiyasi spirtlarning hosil bo`lishiga olib keladi: 17H 2 H 2CH 3 - CH 2 - C = CH 2 CH 2 = CH - C = CH 2CH 3 CH 3Izopren eki 2- Metil, butadien - 1,3 CН 2 = CH 2 Cl 2 ,H 2 O HCl Cl 2 HC l CH 2 Cl - CH 2 Cl CH 2 Cl - CH 2 OH CH 3 CH 2 Cl CH 2 = CHClVinil hlorid

Alkenlarni tarmoqlangan alkanlar bilan alkillaganda yuqori oktanli motor yoqilg`isi hosil bo`ladi: Monosiklik arenlarni alkenlar bilan alkillaganda alkilbenzollar hosil bo`ladi: Alkilbenzollar asosiy organik sintez sanoatining qimmatli xomashyosidir. Yuqori alkenlarga sulfat kislota biriktirilganda (sulfurlash reaksiyasi) H 2 SO 4 ning nordon efirlari hosil bo`ladi va ushbu alkilsulfatlar sintetik yuvish vositalarini olishda qo`llaniladi. OSO 2 OH  СН 3 ( СН 2 ) n CH = CH 2 + H 2 SO 4  CH 3 (CH 2 ) n CH – CH 3 Kobalt katalizatori ishtirokida alkenlarning uglerod oksidi va vodorod bilan reaksiyasi (oksosintez) aldegidlar ishlab chiqarishda katta ahamiyatga egadir: 18C 4 H 8 + (СН 3 ) 3 CH H 2 SO 4 изо- С 8 Н 18izookta n C n H 2n + C 6 H 6 AlCl 3 C n H 2n + 1 C 6 H 5CH 2 = CH 2 CH 3 CH 2 O HH 2 O H 2 OCH 3 – CH = CH 2 CH 3 – CH – CH 3 O H

R – СН = СН 2 + СО + Н 2  R СН 2 СН 2 СНО Aldegidlarning keyingi bosqichda qaytarilishi natijasida mos ravishda birlamchi spirtlarni olish imkoniyatini beradi . Alkadienlarning kimyoviy xossalari Bug` fazadagi kreking va piroliz mahsulotlarida 5-10% (mass.) gacha alkadienlar mavjud. Ushbu konyugirlangan (o`zaro ta'sirlashgan) bog`li alkadienlar asosan quyidagilardir: 1,3 - butadien, 1,3 - pentadien (piperilen), siklopentadien. O`zaro ta'sirlashgan bog`li birikmalarning eng asosiy xususiyatlari - alohida qo`shbog`li birikmalarga nisbatan ularning yuqoriroq reaksiyaga kirishuvchanlik qobiliyatidir. O`zaro ta'sirlashgan ikki qo`shbog`li moddalar ayrim hollarda yaxlit bir to`yinmagan sistema kabi o`zini tutadi. Masalan, o`zaro ta'sirlashgan bog`li moddalarga birikish reaksiyalari chekkalardagi 1,4 - uglerodlarga ketib, 2,3 holatdagi uglerodlarda esa yangi qo`shbog` vujudga keladi: Faqat oz miqdordagi butadiengina alkenlarga o`xshab reaksiyaga kirishadi. 19СН 2 = СН - СН = СН 2 Cl 2 CH 2 - CH = CH - CH 2C l C l СН 2 = СН - СН = СН 2 Cl 2 CH 2 = CH - CH - CH 2 C lC l

Reaksiya ikki bosqichda borib, oraliq mahsulot allil ioni hosil bo`lishi bilan ketadi: O`zaro ta'sirlashgan bog`li alkadienlar o`ziga xos reaksiyasi dien - sintezi (Dils - Alder reaksiyasi) dir. Alkanlarni termik qayta ishlashda arenlarning hosil bo`lishi ushbu reaksiya asosidadir, deb hisoblaydilar: Neft tarkibidagi alkadienlarni miqdoran aniqlashda dienlarning malein angidridi bilan kondensatsiya reaksiyasi ishlatiladi: O`zaro ta'sirlashgan bog`li dien uglevodorodlarning juda zarur xususiyatlaridan biri - ularning polimerizatsiya reaksiyalariga o`ta oson 20СН 2 = СН - СН = СН 2 Cl 2Cl - CH 2 CH CHCH 2 Cl+ Cl - H 2 CClCH = CH - CH 2 Cl CH 2 = CHCHClCH 2 Cl CH 2 CH 2C H C H CH 2CH 2+ butadi en etile n 2Н 2 CH 2 CH 2C H C H + О О О malein angidri di О О О

kirishishidir. Ayrim dienlarning polimerlanishida juda katta zanjirlar hosil bo`ladi. n CH 2 = CH – CH = CH 2  [- CH 2 – CH = CH – CH 2 -] n Ushbu tipdagi reaksiyalar sintetik kauchuk olish asosida yotadi. Eng ko`p sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan ikki alkadien: 1,3 - butadien va uni gomologi 2 - metil 1,3 - butadienlardir. Atsetilenning xossalari Atsetilen tabiiy sharoitda gaz, - 83,8 0 C hamda 0,1 MPa bosimda kondensirlanadi. Kritik harorati 35,5 0 C va kritik bosimi 6,2 MPa ga teng. Boshqa uglevodorod gazlari kabi atsetilen havo va kislorod bilan portlash xavfi bor aralashma hosil qiladi. Ushbu chegara konsentratsiyasi juda keng bo`lib, hajmiy nisbatlar havo: C 2 H 2 q 1:2,0 dan to 1:81 gacha. Atsetilenning portlash xavfi uning ayrim metallar (Cu, Ag) bilan portlashga xavfli birikmalar - atsetilenidlarni hosil qilishi bilan chuqurlashadi. Masalan, CuC  CCu birikmasi. Atsetilenning boshqa texnik zaruriy xossalaridan biri bo`lib uning suvdagi va organik moddalardagi eruvchanligi xizmat qiladi. Ushbu xususiyati uni olishda, saqlashda hamda kam konsentratsiyali gazlar aralashmasidan, ayniqsa, uni ajratib olishda ahamiyat kasb etadi. Alkinlar o`zlarining yuqori reaksiya qobiliyatlariga ko`ra ko`pchilik kimyoviy reaksiyalarga – polimerizatsiya, birikish, kondensatsiya va boshqa juda ko`p reaksiyalarga kirishadilar. Atsetilenning polimerizatsiyasi reaksiyani olib borish sharoitiga bog`liq holda turlicha ketadi. 21

Atsetilen CuCl va NH 4 Cl larni xlorid kislotadagi eritmalari orqali 80 0 C haroratda o`tkazilsa, vinil atsetilen hosil qiladi: 2 СН  СН  СН 2 = СНС  СН vinil atsetilen Ushbu reaksiya amaliy ahamiyatga ega. Vinil atsetilen HCl ni osongina biriktirib olib xloroprenga aylanadi. СН 2 = СНС  CH + HCl  CH 2 = CHCCl = CH 2 Atsetilen siklik birikma (benzol, siklooktatetraen va boshqalar) hosil qilib polimerlanishi mumkin: Qator erituvchilar sintezida atsetilenga galogenlarning birikish reaksiyasi ishlatiladi. С H  CH + 2Cl 2  Cl 2 CHCHCl 2 Sanoatda atsetilenni gidroxlorlash orqali, plastmassalar tayyorlashda xomashyo bo`lib xizmat qiluvchi, vinilxlorid olinadi: CH  CH + HCl CH 2 = CHCl 22nCH  CH t 0 C u HgCl 2

Atsetilenning gidratatsiyasida atsetaldegid hosil bo`ladi. Reaksiya simob tuzlarini katalitik ta'siri ostida o`tadi. Ushbu reaksiya Kucherov tomonidan ochilgan bo`lib, odatda uning nomi bilan ataladi. СН  СН 2 + Н 2 О СН 3 СНО Atsetaldegid - sirka kislotasi, uning efirlari va boshqa qimmatli mahsulotlar ishlab chiqarishda homashyodir. Atsetilenga harakatchan vodorod atomli birikmalarni biriktirish reaksiyalari (vinillash) vinilli efirlar, vinilatsetat, akrilonitrillarni olish usuli sifatida qo`llaniladi: Reaksiya mahsulotlarida vinil guruhining bo`lishi ularga polimerizatsiyalanish qobiliyatini beradi va shu sababli ularplastmassalar ishlab chiqarishda monomer sifatida ishlatiladi. Eng ko`p ahamiyat kasb etganlari - oddiy vinil efirlar CH 2 =CHOR, vinilatsetat CH 2 =CHOCOCH 3 , akrilonitril CH 2 =CHCN lardir. Karbonil birikmalar bilan kondensatsiya reaksiyalari alkin spirtlar va glikollarning hosil bo`lishiga olib keladi. Shunday yo`l bilan atsetilen va formaldegidlardan propargil spirti va 1,4 - butindiollar olinadi: 23 Hg 2 + CH  CH ROH CH 3 COOH HCN CH 2 = CHOCOCH 3CH 2 = CHOR CH 2 = CHCN CH  CH HCH O CH  C - CH 2 OH HCH O HOCH 2 C  CCH 2 OHА tsetilen spirti (Propinol) 1,4 - Butindiol

Atsetilenni nitrat kislota bilan nitrolaganda uch bog` uzilishi kuzatilib, tetranitrometan hosil bo`ladi. СН  CH + 6HNO 3  C(NO 2 ) 4 + CO 2 + 2NO 2 + 4H 2 O tetranitrometan Neft kimyo sanoati uchun hozirda eng ko`p ahamiyatga ega bo`lgan uglevodorodlar: etilen, propilen, butadien va benzollardir. Ular asosida juda ko`p neft kimyoviy mahsulotlar olinadi. Neftning geteroatomli birikmalari Hamma neftlar tarkibida uglevodorodlardan tashqari anchagina miqdorda geteroatomli birikmalar mavjuddir. Ushbu birikmalar o`z molekulalarida oltingugurt, kislorod, azot saqlashi mumkin. Ko`rsatib o`tilgan elementlarning miqdori neftning yoshiga va kelib chiqishiga bog`liqdir. Oltingugurt miqdori 0,02 dan 7% (mass.) gacha bo`lishi mumkin va ushbu ko`rsatkich bo`yicha oltingugurt birikmalarining neftdagi miqdori taxminan 0,2  70% ga to`g`ri keladi. Neft tarkibidagi azot saqlovchi birikmalardagi azotning miqdori undan ham kam bo`lib 1,7% (mass.) gacha yetishi mumkin. Masalan, O`zbekistonning Uch qizil neftida azotning miqdori 0,82% (mass.) ni tashkil qiladi. Ayrim neftlarning element tarkibi va boshqa ma'lumotlar jadvalda keltirilgan. 24

16-jadval Ayrim neftlarning tavsifi va element tarkibi Neft М  4 20 Та rkibi , % (ма ss .) С Н S O N Silikogelli smolalar А sfaltenlar Т uymazin 235 0,8560 85,56 12,70 1,44 0,15 0,14 9,60 3,40 Romashkin 232 0,8620 85,13 13,00 1,61 0,09 0,17 10,24 4,00 Qo’tirtepa 293 0,8580 86,12 13,19 0,27 0,28 0,14 6,40 0,73 Ust – balik 284 0,8704 86,17 12,37 1,25 0,13 0,08 6,00 2,19 Samotlor 194 0,8426 86,23 12,71 0,63 0,25 0,10 10,00 1,36 Ма rkov - 0,7205 83,60 16,12 0,04 0,23 0,01 0,70 0 Uch qizil - 0,9620 - - 6,32 - 0,82 34,80 3,90 А rlan - 0,8918 84,42 12,15 3,04 0,06 0,33 16,60 5,80 М uhanov 215 0,8404 85,08 13,31 1,30 0,21 0,09 8,96 3,80 Jirnov 245 0,8876 86,10 13,44 0,23 0,17 0,06 4,70 0,60 Dolin 206 0,8476 84,40 14,50 0,20 0,72 0,18 14,30 0,64 Prorvin 282 0,8703 86,17 12,37 1,25 0,13 0,08 6,00 2,19 25

Adabiyotlar 1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970. 2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961. 3. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 4. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974. 5. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.: Химия, 1978. 6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974. 7. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. – Т.: Фан, 1958. 8. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.: Химия, 1966. 9. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. – Л.: Химия, 1977. 10. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 11. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971. 12. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970. 26

Похожие

Neft va tabiiy gazni qayta ishlashda hosil bо‘ladigan monomerlar

Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari

Propilen oksidini gidratlash jarayonini o’rganish

Neft kimyosi va neftni qayta ishlash

Neft alkanlari