Neft va gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar - Химия - Рефераты

Neft va gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

710.5 KB

Neft va gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar Reja: 1. Neftdan olinadigan to`yinmagan uglevodorodlar haqida ma`lumot. 2. To`yinmagan uglevodorodlarni xossalari va ularni neft kimyo sintezida ishlatilishi.

To`yinmagan birikmalar xom neftda asosan yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalarda juda kam miqdorda uchraydi. Ammo ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo`ladi va neft kimyoviy hamda asosiy organik sintez uchun muhim xomashyo bo`lib hisoblanadi. Jadvalda keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, termik jarayonlarning alkenlari orasida etilen va propilenlarning miqdori ko`proq, butadien va butenlar esa kamroq miqdorda. Katalitik kreking gazlarida bo`lgan alkenlar asosan propilen va butenlardan tarkib topgan. Neftdan to`yinmagan birikmalar olish jarayonlarining ikki guruhi mavjud: birinchisi bu birikmalar qo`shimcha mahsulot bo`lgan jarayon, ikkinchisi bu birikmalarni maksimal ishlab chiqarishga qaratilgan maxsus jarayon. Birinchi guruhga termik va katalitik kreking, riforming va neft qoldiqlarini kokslash jarayonlari kiradi, ularning asosiy vazifasi yoqilg`i va neft koksini ishlab chiqarishdir. Ikkinchi guruhga pirolizlash, past molekulali alkenlarni polimerlash, alkanlarni degidrogenlash hamda metalloorganik katalizatorlar ishtirokida yuqori alkenlarni sintez qilish jarayonlari kiradi (jadval).

To`yinmagan birikmalarning hajmiy miqdori suyuq fazali termik kreking gazlarida (470-520 0C 2-5 MPa) taxminan 10 % ni, piroliz gazlarida (670-9000C, 0,1 MPa) 30-50 % ni tashkil qiladi. Neftni termik va katalitik qayta ishlash natijasida hosil bo`lgan suyuq mahsulotlarda ham to`yinmagan uglevodorodlar bo`ladi. Masalan, suyuq fazali termik kreking bilan olingan benzinda to`yinmagan uglevodorodlarning massa miqdori 30–γ5 %, bug` fazali kreking benzinida 40–45 %, katalitik kreking benzinda 10 % ni tashkil qiladi. To`yinmagan uglevodorodlarning xossalari Fizikaviy xossalari. Past molekulali (C 1 –C 4 ) alkenlar odatdagi sharoitda - gazlar. C5-C16 tarkibli alkenlar - suyuqliklar, yuqori molekulali alkenlar qattiq moddalardir. Past molekulali alkenlarning ba`zi bir xossalari 39 jadvalda keltirilgan. Kritik haroratning ko`rsatkichlaridan ko`rinib turibdiki, etilenni past harorat va yuqori bosim ostidagina suyuqlikka aylantirish mumkin, boshqa alkenlarni suyuqlikka aylantirish uchun yuqori harorat ta`sir etib suv bilan sovutib turish kerak. Sanoat miqiyosida neftni qayta ishlash jarayonlarida alkenlar- alkanlar bilan aralashma tarzida hosil bo`ladi. Ularning xossalari sezilarli darajada farq qiladi, bu esa aralashmalarni ajratishda hamda individual moddalarni ajratib olishda qo`llaniladi. Normal tuzilishli 1-alkenlar tegishli alkanlarga qaraganda pastroq qaynash hamda suyuqlanish haroratiga va yuqoriroq zichlik hamda sindirish ko`rsatkichiga ega. Bu pentan va 1-penten misolida 40- jadvalda ifodalangan. Tarmoqlangan alkenlar boshqa izomerlarga qaraganda yuqoriroq qaynash hamda suyuqlanish haroratiga va yuqoriroq zichlikka egadirlar. Alkenlarning sis- izomerlari trans- izomerlariga qaraganda yuqoriroq harorat bilan xarakterlanadi.

Atsetilen odatdagi sharoitda gaz; –83,8 0 C, 0,1 MPa da kondensatsiyalanadi; kritik harorati 35,5 0 C; kritik bosimi 6,2 MPa. Boshqa gaz holdagi uglevodorodlar kabi atsetilen havo hamda kislorod bilan portlovchi aralashmalarni hosil qiladi, bunda alanga tarqalishi konsentratsion chegarasi juda keng havo: C 2 H 2 aralashmasining hajmiy nisbati 1: β,0 dan 1:81 gacha bo`ladi. Atsetilenning portlovchiligi uning ba`zi metallar (Cu, Ag) bilan portlovchi moddalar atsetilenidlar hosil bo`lishi bilan kuchayadi. Atsetilen boshqa asosiy texnik xossasi uning suv hamda organik moddalarda eruvchanligi bo`lib hisoblanadi, bu esa uni olish, saqlash va ayniqsa suyultirilgan gazli aralashmalardan ajratib olishda kata ahamiyatga ega. Alkenlarning kimyoviy xossasi. Alkenlar reaksion qobiliyati kuchli bo`lgan moddalardir. Quyida ularning asosiy reaksiyalari keltirilgan. Vodorodni birikishi:

Alkenlarga vodorodning birikishi xona haroratida maydalangan platina yoki palladiy katalizatori ishtirokida amalga oshadi. Reaksiya analitik ahamiyatga ega. Arenlar bu sharoitda gidrogenlashga duchor bo`lmaydilar vash u yo`l bilan masalan, kreking benzinlarda alkenlarning borligini aniqlash mumkin. Alkenlarning simob (II) - atsetat va oltingugurt (I) - xloridi bilan reaksiyalari ham analitik ahamiyatga ega.

Alkenlarni qayta ishlash sanoat jarayonlaridan polimerlanish, degidrogenlash, xlorlash va gidroxlorlash, gidratatsiyalash, alkillash, sulfolash, oksosintez jarayonlarini ta`kidlab o`tish mumkin. Alkenlarni past molekulali oligomerlar (dimer, trimmer, tetramerlar) gacha polimerlash reaksiyasi C 6 –C 15 alkenlarni hamda benzinning yuqori oktanli komponentini sanoat miqiyosida ishlab chiqarish asosida yotadi: Alkenlarni yuqori molekulyar polimerlargacha polimerlanishi muhim polimer materiallar bo`lgan polietilen, polipropilen va poliizobutilenlarning hosil bo`lishiga olib keladi: Buten va izoamilenlarning degidrogenlanishidan 1,3- butadien va izopren hosil bo`ladi, bu moddalar esa sintetik kauchuk ishlab chiqarishda asosiy monomerlardir:

Alkilbenzollar asosiy organik sintez sanoatining muhim xomashyosi bo`lib hisoblanadi. Yuqori alkenlarga sulfat kislotaning birikishidan (sulfolash) sulfat kislotaning nordon efirlari bo`lgan alkilsulfatlar hosil bo`ladi, ular esa sintetik yuvuvchi vositalar olish uchun qo`llaniladi: Alkenlarni uglerod (II) - oksid va vodorod bilan kobaltli katalizator ishtirokida (oksosintez) o`zaro ta`sir reaksiyasi aldegidlarni ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega: Keyinchalik aldegidlar qaytarilsa tegishli birlamchi spirtlar hosil bo`ladi.

Alkadienlarning kimyoviy xossalari. Ta`sirlashgan qo`sh bog`li birikmalarning asosiy xususiyatlari bo`lib, ularning ajratilgan quyi bog`li birikmalarga qaraganda reaksion qobiliyati kuchliligi hisoblanadi. Ikkita ta`sirlashgan qo`shbog` o`zini xudi yaxlit to`yinmagan sistema kabi tutadi. Masalan, 1,4-butadienni xlorlashda birikishi 1,4- holatga sodir bo`ladi, β–3 holatda esa yangi qo`shbog` hosil bo`ladi:

Bu turdagi reaksiyalar sintetik kauchuk ishlab chiqarish asosida yotadi. Ikkita alkadien 1,3-butadien va uning gomologi 2-metil–1 ,3-butadien (izopren) ko`proq sanoat ahamiyatiga ega. Alkinlarning kimyoviy xossalari. Alkinlar yuqori reaksion qobiliyati tufayli ko`pgina reaksiyalar-polimerlanish, birikish, kondensatsiyalanish va boshqalarga kirishadi. Atsetilenning p o l i m e r l a n i sh i sharoitga qarab turlicha kechadi. Atsetilen kumush tuzi katalizatorligida polimerlanganda sintetik kauchuk uchun muhim xomashyo - vinilatsetilen hosil bo`ladi. Reaksiya sharoitiga qarab divinilatsetilen ham hosil bo`lishi mumkin:

Atsetilenning gidratasiyasidan atsetaldegid hosil bo`ladi. Reaksiya ikki valentli simob tuzlari katalizatorligida boradi (bu reaksiya M.G. Kucherov tomonidan kashf etilgan va uning nomi bilan ataladi):

Atsetaldegid sirka kislota, uning efirlari va boshqa qimmatli mahsulotlarni olish uchun xomashyo bo`lib hisoblanadi. Vinillash reaksiyasi atsetilenga harakatchan vodorod atomini saqlagan birikmalarning birikishi. Bu reaksiya vinil efirlari, vinilatsetat, akrilonitrillarning olinish usuli bo`lib hisoblanadi: Reaksiya mahsulotlaridagi vinil guruhi ularga polimerlanish xususiyatini bag`ishlaydi, shuning uchun ular plastmassalar ishlab chiqarishda monomer sifatida qo`llaniladi. τddiy vinil efirlari CH 2 =CHOR, vinilatsetat CH 2 =CHOCOCH 3 , akrilonitril CH=CHCN lar muhim ahamiyatga ega. Karbonilli birikmalar bilan kondensatsiyasi alkinollar va glikollarning hosil bo`lishiga olib keladi. Shunday yo`l bilan atsetilen va formaldegiddan propargil spirt iva 1,4-butindiol olinadi: Atsetilenni nitrat kislota bilan nitrolash uch bog`ning uzilishi bilan amalga oshadi va tetranitrometan hosil bo`ladi: To`yinmagan uglevodorodlarning neft kimyoviy sintezda ishlatilishi Neft kimyoviy sanoatida to`rtta uglevodorod: etilen, propilen, butadien va benzollar muhim ahamiyatga ega. Neftkimyoviy mahsulotlarining ko`p qismi shu moddalar asosida ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarish va iste`mol qilish ko`lamlari bo`yicha etilen birinchi o`rinni egallaydi. Etilen ishlab chiqarishning asosiy usuli - uglevodorodli xom- ashyoni pirolizlashdir. 1980 yilda etilenni dunyo miqiyosida ishlab chiqarish quvvati yiliga 60 mln. tonna, 1995 yilda esa bu ko`rsatkich yiliga 90 mln. tonnadan yuqori bo`ldi ( jadval).

Etilenni iste`mol qilishning oxirgi strukturasida polivinilxlorid, polistrol 60- 70 % ni egallaydi. Etilenning eng yirik iste`molchisi bu polietilen ishlab chiqarish sanoatidir. Yuqori bosimli (kichik zichlikli) polietilenni radikalli polimerlanish usuli bilan 200-2700C va 100-350 MPa da initsiatorlar (kislorod, organik, peroksidlar) ishtirokida oladilar. τ`rta bosimli polietilenni oksidli katalizatorlar ishtirokida 130-1700C va 3,5–4,0 MPa da oladilar. Past bosimli (yuqori zichlikli) polietilenni ishlab chiqarishda Siglerning metalloorganik katalizatorlarini 75–85 0 C va 0,2–0,5 MPa bosimda qo`llaydilar. Etilenning ko`pgina qismi etilen oksidini ishlab chiqarish uchun sarflanadi. Ko`pgina rivojlangan mamlakatlarda etilenni katalitik oksidlab etilen oksidi olinadi. Eng ko`p ishlatiladigan katalizator kumushli tashuvchi (tashuvchida kumush). Etilen oksidining asosiy miqdori (58 %) antifriz, poliefir tolalar va boshqa mahsulotlar olish uchun qo`llaniladigan etilenglikolning ishlab chiqarishda sarflanadi. Etilen oksidi molekulyar massasi katta bo`lgan glikollar, murakkab efirlar, etanolamin va sirtfaol moddalarni ishlab chiqarishda dastlabki material bo`lib hisoblanadi. Etilenni gidratatsiyalab butadien ishlab chiqarish uchun qo`llaniladigan etil spirti olinadi. Ammo bu usul butan va butilenlardan butadien hosil qilish usuliga qaraganda tejamliligi kamdir. Etil spirtining kelajakdagi ishlatilish yo`nalishi bo`lib oqsilli darmondorili konsentratlarni ishlab chiqarish hisoblanadi (rasm).

Hozirgi vaqtda propilenni dunyo miqiyosida ishlab chiqarishi yiliga taxminan 30 mln. tonnani tashkil qiladi. Propilenning asosiy ishlab chiqarish usuli bu pirolizdir. Propilenni sulfat kislotali gidrotatsiyasi bilan izopropil spirti olinadi va u pergidrol, atseton, ikkilamchi alkilsulfatlar, gidrotormozli suyuqlik olishda qo`llaniladi. Propilenning ko`p miqdori butil spirtlarini ishlab chiqarishda sarflanadi, ular esa o`z navbatida plastifikatorlar (dibutilftalat), loklar, bo`yoqlar, erituvchilar olish uchun qo`llaniladi. Propilendan oksosintez yo`li bilan olingan moy aldegidi 2- etil-geksanoni olishda dastlabki modda bo`lib hisoblanadi. β–etilgeksanol esa o`z navbatida plastifikatorlar va sintetik moylar olishda qo`llaniladi (rasm). C4-C5 alkenlarni pirolizli qurilmalarda alkanlarni degidrogenlab yoki katalitik kreking gazlaridan oladilar. Butenlar asosida butadien, metiletilketon va polimerlanish hamda sopolimerlanish mahsulotlarini ishlab chiqaradilar. Izobutilendan butilkauchuk, izopren, metil uchlamchi butilefir, poliizobutilen, alkilfenolli qo`ndirmalar va bir qator boshqa mahsulotlar olinadi. Pentenlar izopren va amil spirtlarini ishlab chiqarishda qo`llaniladi.

Propilenni iste`mol qilish ko`lamlari va ishlatilish sohalari to`xtovsiz kengayapti. Uni iste`mol qilish strukturasi jadvalda keltirilgan. Alkadienlar - 1,3-butadien va 2-metil–1 ,3-butadien (izopren) - turli polimer materiallar, ayniqsa sintetik kauchuk ishlab chiqarishda muhim monomerlardir. Butadienning asosiy ishlab chiqarish usullari bu butanni bir yoki ikki bosqichda degidrogenlash, butenlarni degidrogenlash, C 4 piroliz fraksiyasidan ajratib olish va Lebedev usuli (etil spirti asosida). τxirgi usul eskirgan bo`lganligi sababli bu usulga asoslangan ishlab chiqarishning hajmi qisqarayapti. Piroliz jarayonidagi xomashyodan butadienni olish jarayoni tejamliroqdir. Propilenning asosiy qismi polipropilen ishlab chiqarishiga sarflanadi. Propilen asosida olinadigan yana muhim mahsulot bu akrilonitrildir. Akrilonitril sintetik tola va kauchuk olish uchun monomerdir. Uning amaldagi yagona olinish usuli bo`lib propilenni oksidlovchi ammonolizi hisoblanadi. Etilbenzol va propilenning birgalikdagi oksidlanish usuli keng qo`llaniladi. Propilen oksidi poliuretanlar, propilenglikol, sirt-faol moddalar ishlab chiqarishda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Benzinni pirolizlaganda hosil bo`ladigan C 4 fraksiyasi quyidagi massali tarkibga ega, % :1,3-butadien-48; izobuten-22; 1–buten-14; 2-buten–11. Piroliz gazlaridan ajratib olingan butadienning tannarxi butanning ikki bosqichli katalitik degidrogenlashi bilan hosil qilingan butadienning tannarxidan 40 % kamdir.

Piroliz xomashyosining og`irlashishi bilan piroliz jarayonida hosil bo`ladigan butadienning ulushi oshib boradi.

Kelajakda butadienning olinish usullari bo`lib etilenni dimerlash, propilenni disproporsiyalash (butilen va etilenga), butanni bir bosqichli oksidlovchi degidrogenlash hisoblanadi. Izopren asosan izopentanni ikki bosqichli degidrogenlash, izobutilenni formaldegid bilan kondensasiyalash (Prins reaksiyasi), pirolizning C5 fraksiyasini kompleks qayta ishlash, etilenni propilen bilan sodimerlash hamda atseton va atsetilen asosidagi sintez bilan olinadi. Yuqori alkenlar (C5 dan yuqori) benzinning yuqori oktanli komponentlari bo`lib hisoblanadi hamda neftkiyoviy sintezda buruvchi moddalar sintez qilish maqsadida benzolni alkillash uchun, oksosintezda xomashyo sifatida qo`llaniladi.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Neft va tabiiy gazni qayta ishlashda hosil bо‘ladigan monomerlar

Neftni qayta ishlashda hosil bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar

Neftni qayta ishlashda gidrogenlash jarayonlar

Propilen oksidini gidratlash jarayonini o’rganish

Neft va gazni komponentlarga ajratish usullari