Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari - Химия - Рефераты

Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

106.3505859375 KB

Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari Reja: 1. Ichki energiya va entalpiya 2. Termodinamikaning birinchi qonuni 3. T е rm о kimyo. Gess qonuni 4. Term о din а mik а ning ikkinchi va uchinchi q о nunlari

Tayanch iboralar: kimyoviy termodinamika; termodinamik tizim; faza va komponentlar; gomogen va geterogen tizimlar; izolyatsiyalangan va ochiq tizimlar; ichki energiya; entalpiya; ekzotermik va endotermik jarayonlar; qaytar va qaytmas jarayonlar; ekstensivlik va intensivlik parametrlar; termodinamik holat funktsiyalar; termokimyoviy tenglamalar; erish, hosil bo’lish va yonish issiqliklari; entropiya; hususuyatistik funktsiyalar; kimyoviy moyillik; termodinamik potentsiallar; erkin va bog’langan energiya. Olamdagi har qanday jismda istalgan haroratda molekula va atomlar to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Ularning kinetik energiyalari yig‛indisi jismning issiqlik energiyasini tashkil etadi. Molekulalardagi yoki jismning kristall panjarasidagi atomlarning o’zaro ta'sirlashuv potentsial energiyasi uning kimyoviy energiya zahirasidir. Umuman, sodda qilib aytganda, kinetik energiya — jismning harakatdagi ish bajarish energiyasi, deyish mumkin. Energiyaning bu ikki turi kinetik va potentsial energiya bir-biriga o’tib turishi mumkin. Masalan, biror jism yuqoriga ko’tarilganda uning kinetik energiyasi kamayib, potentsial energiyasi ortadi. Bunda yerning tortish kuchiga qarshi ish bajarilgan sari, kinetik energiya potentsial energiyaga aylana boradi. Biz kundalik turmushda doimo bir turdagi energiyaning boshqa turdagi energiyaga burilishiga duch kelamiz. Masalan, metall parmalaganda parma qiziydi —mexanik energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanadi, elektr toqi motorni harakatga keltiradi—elektr energiyasi mexanik energiyaga aylanadi, ko’mir yoqilganda kimyoviy energiya issiqlik va yorug‛lik energiyasiga aylanadi va hokazo. Ammo bunda bir turdagi energiyaning qancha miqdordi ikkinchi turdagi energiyaga aylanganini bila olmaymiz. Buni bilishda bizga termodinamika yordam beradi. Termodinamika grekcha «termo» va «dinamis», ya'ni «issiqlik» hamda «kuch» so’zlaridan olingan bo’lib, ma'nosi issiqlik bilan bog‛liq bo’lgan kuchlar (energiya) to’g‛risidagi fan demakdir. Bu fan turli hil energiyalarni va ularning o’zgarishini o’rganadi.

Termodinamika turli jarayonlarda energiyaning bir turdan ikkinchi turiga va tizimning bir qismidan ikkinchi qismiga o’tishini, shuningdek, berilgan sharoitda jarayonlarning o’z-o’zicha borish yo’nalishi va chegarasini o’rganadigan fandir. Termodinamika fan sifatida o’tgan asrning birinchi yarmida paydo bo’ldi va issiqlik jarayonlari hamda bug‛ mashinalarining ishini o’rganish natijasida rivoj topdi. Kimyoviy termodinamika qonunlarini chuqur bilish turli kimyoviy jarayonlarni biz istagan yo’nalishda olib borish imkonini beradi. Masalan, azotni biriktirish muammosi bilan ko’pgina olimlar shug‛ullangan, ya'ni NH 3 olish reaksiyasi ko’p vaqtgacha amalga oshmadi. N 2 + 3H 2 ↔ 2NH 3 + 22 kkal (1) Nemis olimi Gaber termodinamik hisoblashlar asosida ammiakning chiqishi, ya'ni (1) reaksiyaning o’ng tomonga ketishi bosim va haroratga bog‛liq ekanligini va ammiak sintezining eng qulay sharoiti 1000 atm bosim hamda 475—525°C ekanligini aniqladi. Termodinamik usul hozirda metallurgiyada, plastmassalar, o’g‛itlar, kimyoviy tolalar ishlab chiqarish sanoatida, yoqilg‛ilarni qayta ishlashda va boshqalarda keng qo’llaniladi. Termodinamika usulining kamchiligi shundaki, bu usul jarayonning ketish vaqtini aniqlab berolmaydi, chunki vaqttermodinamika tenglamalariga kirmaydi. Termodinamika usulini faqat makrotizimlar uchungina qo’llash mumkin. Bu usulni alohida atom, molekula, elektronlar uchun tatbiq etib bo’lmaydi. Termodinamika qonunlarini o’rganishdan oldin termodinamikada keng qo’llaniladigan asosiy tushunchalar: tizim, jarayon va ularning turlari bilan tanishib chiqamiz. Atrof-muhitdan fikran ajratilgan jism yoki o’zaro ta'sir etadigan jismlar to’plami termodinamikada tizim deyiladi. Hajm jihatdan termodinamik tizimturlicha: igna uchicha kichik va quyosh tizimsidek katta bo’lishi mumkin. Asosiy masala bunday tizimlarga termodinamika qonunlarini tatbiq etish mumkinligi yoki mumkin emasligidadir. Shu nuqtai

nazardan alohida zarracha va cheksiz fazo termodinamik tizim bo’la olmaydi, chunki bularga termodinamika qonunlarini tatbiq etib bo’lmaydi. Termodinamik tizimlar oddiy (kimyoviy bir jinsli), murakkab (kimyoviy har hil jinsli), gomogen (fizik bir jinsli) , geterogen (fizik har hil jinsli), izolyatsialangan (yopiq) yoki izolyatsialanmagan (ochiq) bo’lishi mumkin. Oddiy tizimlarda hajmning hamma qismlari bir hil tarkibga va xossaga ega bo’ladi. Aksincha bo’lsa murakkab tizim deyiladi. Agar tizimning tarkibiy qismlari bir- biridan chegara sirtlar bilan ajralgan bo’lmasa gomogen. aksinchasi geterogen tizim deyiladi. Agar tizim bilan tashqi muhit orasida modda ia energiya almashinuvi bo’lmasa, bunday tizim izolyatsiyalangan, aksinchasi izolyatsiyalanmagan tizim deyiladi. Tizimning boshqa qismlaridan chegara sirtlar bilan ajraladigan va o’zining termodinamik xossalari bilan farq qiladigan qismi faza deyiladi. Tizimning tarkibiy qismlari komponentlar deyiladi. Termodinamik tizimning xossalari uning parametrlari yoki mustaqil o’zgaruvchilari bilan aniqlanadi. Tizimning o’z-o’zicha o’zgara oladigan parametrlari mustaqil o’zgaruvchilar deyiladi. Masalan, gaz uchun bosim P va harorat T yoki hajm V va T mustaqil o’zgaruvchilar bo’lishi mumkin. Agar mustaqil o’zgaruvchilar o’zgarmas holatga kelsa, tizimning termodinamik xossalarida o’zgarish ro’y bermaydi. Bu holattizimning termodinamik muvozanat holati deyiladi. Tizimning barcha parametrlari ikki guruhga bo’linadi. Tizimning miqdori va o’lchamiga bog‛liq parametrlar ekstensivlik parametrlari deyiladi va bularga hajm, massa, entropiya kiradi. Tizimning miqdoriga va o’lchamiga bog‛liq bo’lmagan parametrlar intensivlik parametrlari deyilib, bularga harorat, bosim, potentsial, molyar yoki solishtirma hajm kiradi. Termodinamik tizimning bir holatdan boshqa holatga o’tishi jarayon deyiladi. Agar jarayon davomida termodinamik tizim qator o’zgarishlardan keyin yana avvalgi holatga qaytsa, bunday jarayon aylanma jarayon yoki tsikl deyiladi. Bunda jarayon holat funktsiyalarining o’zgarishi nolga teng bo’ladi. Barcha termodinamik

funktsiyalar ham holat funktsiyalari bo’lavermaydi. Masalan, jarayonning holat fiinktsiyalari bo’lgan tizimdan chiqadigan yoki unda yutiladigan issiqlik miqdori Q, tizim bajaradigan ish A tizimning boshlang‛ich va oxirgi holatiga bog‛liqdir. Termodinamikada tizimtomonidan yutiladigan issiqlik musbat ishora bilan, chiqadigan issiqlik manfiy ishora bilan belgilanadi (termokimyoda aksincha ishoralar qabul qilingan). Agar energiyaning berilish shakli bo’lgan ish A tizimtomonidan tashqi kuchlarga qarshi bajarilsa musbat, agar tashqi kuchlar tizim ustida ish bajarsa manfiy ishora bilan olinadi. Bajarilgan ish joullarda (j) yoki kilojoullarda (kj) o’lchanadi. Agar jarayon o’zgarmas haroratda borsa (T=const) izotermik, agar o’zgarmas bosimda borsa (P=const) izobarik, agar o’zgarmas hajmda borsa (V const) izoxorik jarayon deyiladi. Agar jarayon vaqtida tizimtashqi muhit bilan issiqlik almashinmasa (Q=const) bu adiabatik jarayon deyiladi. Izoxorik jarayondan boshqa har qanday termodinamik jarayonda energiyaning bir qismi kengayish ishiga sarflanadi. Izoxorik jarayonda tizimga berilgan energiya faqat uning ichki energiyasining o’zgarishiga sarflanadi. Termodinamikaga M. V. Lomonosov, D. P. Konovalov, R. Mayer, R. Klao’zius, G. I. Gess, R. Joul, Gelmgolts, S. Karno, V. Gibbs, YA. VantGoff, V. Nernst va boshqalar asos solgan hamda uning rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar. M. V. Lomonosov — issiqlikning mexanik nazariyasi asoschisi. Uzoq vaqtlarga qadar issiqlikning tabiati haqida ikki hil fikr hukm surib keldi. Birinchi gipotezaga ko’ra jism qizdirilganda u issiqlik oladi, sovitilganda esa issiqlik beradi, ya'ni qizigan jism shu jism moddasi bilan issiqlik aralashmasidan iborat. Boshqacha aytganda, issiqlik ham modda. U istalgan jismga kira oladi va undan chiqa oladi. Bu fikrni 1613 yilda ilgari surgan Italiya astronomi va fizigi Gallileo Galiley (1564— 1642) issiqlik moddasiga flogiston, ya'ni teplorod deb nom berdi. Uning fikiriga ko’ra flogiston jismlar orasida turlicha taqsimlanadi. Jismda u qancha ko‛p bo‛lsa jism harorati shimcha yuqori bo’ladi.

Ikkinchi gipotezani 1620 yilda ingliz filosofi R. Bekon ilgari surdi. U bolg‛a bilan urilganda temir parchasining qizishiga va jismlar bir-biriga ishqalanganda uchqun hosil bo’lishiga asoslanib, issiqlik jismdagi nihoyatda mayda zarrachalarning ichki harakatidan iborat vajism harorati undagi zarrachalarning harakat tezligi bilan aniqlanadi, degan xulosaga keldi. Bu nazariya fanda issiqlikning mexanik nazariyasi degan nom oldi. Uni asoslash va rivojlantirishga' rus olimi M.V.Lomonosov katta hissa qo’shdi. "Juda yaxshi ma'lumki,—deb yozgan edi M V. Lomonosov,— issiqlik harakattufayli vujudga keladi: qo’l bir-biriga ishqalanganda isiydi, yog‛och alanga olib ketadi, toshtoshga urilganda uchqun paydo bo’ladi, temirga tez-tez kuchli zarba tushib tursa, qizib ketadi, zarba to’xtatilganda issiqlik kamayib, nihoyat jism soviydi". M.V.Lomonosov shunday xulosaga keladi: "Bularning hammasidan ravshanki, issiqlik uchun yetarli asos harakatdadir". Harakat materiyasiz sodir bo’la olmasligi sababli issiqlik uchun yetarli asos biror materiyaning harakatida bo’lishi kerak. Jismlar ikki hil harakatda bo’ladi: umumiy harakat — bunda bir jism tinch holatda turgan boshqa jismga nisbatan o’z joyini o’zgartiradi va ichki harakat — bunda materiyaning sezilmas zarrachalari o’z o’rnini o’zgartiradi. Umumiy harakat juda tez bo’lganda ham issiqlik hosil bo’lishi kuzatilmaydi, aksincha, bunday harakat bo’lmaganda ham issiqlik paydo bo’lishi kuzatiladi. Demak, ravshanki, issiqlik materiyaning ichki harakatidir. Keyingi o’tkazilgan tajribalar Lomonosovning issiqlik haqidagi bu fikrlari tamoman to’g‛ri ekanligini ko’rsatdi. Ish deganda nimani tushunamiz? Mexanik ish bajarish — qarshilikni, molekulyar kuchlarni, og‛irlik kuchini va boshqa kuchlarni yengish demakdir. Jismni qismlarga bo’lish, yukni ko’tarish, relslardan poyezdlarni tortish, prujinani siqish — bularning hammasi ish bajarish ma'lum vaqt oralig‛ida qarshilikni yengish demakdir. Gazni, suyuqlikni, qattiq jismni siqish — ish bajarishdir. Bu ishlar bir-biriga o’xshamasa ham, ularda bitta umumiylik bor ? ish harakat bilan bog‛liqdir; yuk ko’tariladi, poyezd siljiydi, porshen dvigatel silindrida sirpanadi.

Harakatsiz ish yo’q, lekin ish tartibli harakat bilan bog‛liq; yukning hammasi yuqoriga tomon siljiydi, porshen silindrda bir yo’nalishda harakatlanadi. Demak, ish tartibli harakatning bir tizimdan boshqa tizimga uzatilishidan iborat. Issiqlik ham harakatning bir tizimdan boshqa tizimga uzatilishidan iborat. Shu jihatdan ular bir-biriga o’xshaydi. Lekin ular orasida printsipial farq bor. Issiqlik— molekulalarning tartibsiz harakatining uzatilishi. Ish — tartibli, bir tomonga yo’nalgan harakatning uzatilishi. Tartibsiz harakatning iloji boricha ko’p qismini qanday qilib tartibli harakatga aylantirish, issiqlik yordamida qanday qilib eng ko’p ish bajarish mumkin — terrnodinamikaning muhim vazifasi ana shu masalani hal etishdan iborat. Lomonosov Mixail Vasilevich (19.X1.1711—15.IV.1765), rus olimi, Peterburg Fanlar akademiyasining akademigi. 1731—1735 yillarda Moskva slavyan akademiyasida, 1735 yilda Peterburg universitetida, 1736—1739 yillarda Marburg universitetida ta'lim olgan. 1741—1745 yillarda Peterburg Fanlar akademiyasida ishlagan. Uning asosiy ilmiy ishlari matematika, fizika, kimyo, astronomiya va er haqidagi ilmlarga bag‛ishlandi. 1936 yilda moddalar massasining saqlanish qonunini, 1744— 1748 yillarda issiqlikning mexanik nazariyasini yaratdi. 1747—1752 yillarda fizik kimyo faniga asos soldi. Anorganik pigment, shisha, chinni, rangli shishalar olish texnologiyasini, temir, mis, oltingugurt, sulfat va xlorid kislotalar olish usullarini yaratdi. Neft, ko’mir, torf va kahrabolarning organik dunyodan hosil bo’lishini isbotladi. M.V. Lomonosov ilm-fanning deyarli barcha sohalari bilan shug‛ullangan ulug‛ olim, 1956 yili kimyo va tabiiy-fanlar sohasidagi katta ishlari uchun M. V. Lomonosov nomidagi Oltin medal ta'sis etilgan. Bekon Rodjer (1214—1292), ingliz filosofi va tabiatshunosi. U Oksford universitetida ta'lim olgan. 1247 yilgacha Parij va so’ngra Oksford universitetlarida ishlagan. U tabiatshunosiik bilan birga alkimyo bilan ham shug‛ullangan, metallarning kelib chiqishi, tarkibi, olinishi va tozalash usullarini

topgan. U yonayotgan modda yopiq idishda havoning yo’qligidan o’chadi, degan fikrni birinchi bo’lib aytgan olimdir. 1. Ichki energiya va entalpiya Turli hil termodinamik jarayonlarda jism ichidagi energiya o’zgarishlari uning ichki energiyasining o’zgarishi bilan bog‛lab tushuntiriladi. Ichki energiya moddaning to’liq zaxira energiyasini ifodalaydi. Ichki energiya harakatlanayotgan molekulalarning kinetik energiyasi, ularning potentsial energiyasi, elektronlar energiyasi. atom yadrolari energiyasi va nur energiyasining yig‛indisidan iborat, lekin bunga umuman jismning kinetik energiyasi va jism holatining potentsial energiyasi kirmaydi. Ichki energiya moddaning tabiati va miqdoriga, shuningdek, uning mavjud bo’lish sharoitlariga bog‛liq. Ichki energiya odatda U harfi bilan ifodalanadi. Kimyoviy jarayonlarda ichki energiyaning hammasi to’liq namoyon bo’lmaydi. Shuning uchun biz real jarayonlarda ichki energiya zahirasining o’zgarishinigina o’rganamiz. Ichki energiya jismning holati bilan aniqlanadi, ya'ni u holat funktsiyasidir, shu jihatdan u ish bilan issiqlikdan farqlanadi. Ish bilan issiqlik jarayonning qanday o’tganligiga bog‛liq, ichki energiyaning o’zgarishi esa moddaning bir holatdan ikkinchi holatga qanday yo’l bilan o’tganligidan qat'iy nazar ana shu holatlarning o’ziga bog‛liq. Masalan, moddaning boshlang‛ich holatida ichki energiyasi U 1 , oxirgi holatida U 2 bo’lsa, ichki energiyaning o’zgarishi Δ U=U 2 -U 1 Shunday qilib, moddaning har qaysi holatiga muayyn ichki energiya muvofiq keladi. Tizim bir holatdan ikkinchi holatga o’tganda uning ichki energiyasi ortishi yoki kamayishi mumkin, shunga ko’ra ichki energiyaning o’zgarishi Δ U musbat yoki manfly ishorali bo’ladi. Δ U musbat bo’lsa tizimga issiqlik yutilgan, manfiy bo’lsa tizimdan issiqlik olingan (chiqarilgan) deymiz. Faraz qilaylik yopiq idishda quyidagicha ekzotermik reaksiya borayotgan bo’lsin:

2H 2 +O 2 =2H 2 O+Q Dastlabki moddalarning (H 2 va O 2 ) ichki energiya zaxirai U 1 , reaksiya mahsulotiniki (H 2 O) U 2 deylik, Reaksiya vaqtida issiqlik ajralib chiqaypti va demak, U 1 > U 2 . Bu energiyalarning farqi issiqlik energiyasiga aylanmoqda. Bu issiqlik miqdorini tajriba yo’li bilan aniqlasak bo’ladi va Δ U orqali topa olamiz. Lekin ichki energiyalar U 1 va U 2 ning absolyut qiymatlarini aniqlab bo’lmaydi. Agar biror sistenlaga ma'lum miqdorda Q issiqlik bersak va agar sisterna hajmi o’zgarmasa (V=const), bu berilgan issiqlik tizim ichki energiyasini oshirishga sarflanadi: Q v = Δ U yoki Q V =U 2 -U 1 Natijada tizimharorati ortadi. Umumiy holda esa tizimga berilgan issiqlik uning ichki energiyasining o’zgarishiga va ish bajarishga sarf bo’ladi, buni biz termodinamikaning birinchi qonunida ko’ramiz. Yana bir termodinamik funktsiya entalpiyadir (H). Entalpiya izobarik jarayonlarda termodinamik tizimning holatini ko’rsatuvchi muhim kattaliklardan biridir. Ichki energiya kabi entalpiya ham jarayonning borish yo’liga bog‛liq bo’lmay, tizimning boshlang‛ich va oxirgi holatiga bog‛liq. U ichki energiya bilan quyidagicha bog‛langan: H=U+PV bu yerda P — bosim, V — tizimning hajmi. Termodinamik tenglamalar yordamida entalpiyaning absolyut qiymatini aniqlab bo’lmaydi. Shuning uchun amalda tizim entalpiyasining o’zgarishi Δ H aniqlanadi: Δ H=H 2 -H 1 bu yerda H 1 va H 2 — tizimning tegishlicha dastlabki va oxirgi holatdagi entalpiyalari. Suyuq va qattiq holatlar uchun U va H bir hil ma'noga ega bo’lib, gaz holatdagi tizimlarda U bilan H o’zaro farqlanadi. Demak, ichki energiya va entalpiyaning qiymati qanday o’zgarishiga qarab tizimning (moddaning) kimyoviy energiyasi ortadi yoki kamayadi.

2. Termodinamikaning birinchi qonuni Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning saqlanish qonunining xususiy holi bo’lib, energiya ish va issiqlik tarzida bir-biriga aylanadigan jarayonlarda energiyaning o’zgarishini ifodalaydi. Energiyaning saqlanish qonuni termodinamik tizimlarga tatbiq qilinsa shunday ifodalanadi: izolyatsiyalangan (tashqi muhit bilan energiya almashinmaydigan) tizimning energiyasi o’zgarmaydi, faqat ekvivalent nisbatlarda bir turdan ikkinchi turga burilishi mumkin. Masalan, 1 kgm mexanik ish 9,81 Joul issiqlik energiyasiga ekvivalent (shu sababli keyingi vaqtlarda ish bilan issiqlik bir hil birlikda — Joullarda o’lchanadigan bo’ldi). Termodinamikaning birinchi qonuni matematik tarzda quyidagicha ifodalanadi: Q= Δ U+A yoki Δ U=Q-A ya'ni har qanday jarayonda tizimga berilgan issiqlik ichki energiyaning o’zgarishiga ( Q ) va tashqi kuchlarga qarshi ish ( A ) bajarishga sarflanadi yoki har qanday tizim ichki energiyasining o’zgarishi Δ U tizimga berilgan issiqlik bilan tizimning bajargan ishi orasidagi ayirmaga teng. Termodinamikaning birinchi qonunidan muhim' xulosa kelib chiqadi: issiqlik sarflamay turib ish bajarib bo’lmaydi. Bu qonunning boshqacha ta'rifi ham bor: izolyatsiyalangan tizimda barcha turdagi energiyalar yig‛indisi o’zgarmas miqdordir. Birinchi qonunning matematik ifodasiga uchta kattalikdan faqat bittasi — ichki energiyaning o’zgarishi tizimning boshlang‛ich va oxirgi holatlari bilan aniqlanadi va bu holatga qaysi yo’l bilan o’tilganiga bog‛liq emas. Qolgan ikkita kattalikning ( Q va A ) qiymati esa jarayon qaysi usulda bajarilganiga bog‛liq. Ichki energiya tushunchasi tizimga, ish va issiqlik tushunchalari jarayonlarga oid bo’lgani uchun,agar tizimda bo’ladigan o’zgarishjuda kichik bo’lsa,

δ Q=dU+ δ A Bu yerda, δ Q — tizimda yutiladigan cheksiz kichik issiqlik miqdori; dU — tizim ichki energiyasining cheksiz kichik o’zgarishi; δ A — tizim bajaradigan cheksiz kichik ish. Agar tizim ish bajarmasa, berilgan issiqlik faqattizim ichki energiyasini ortishiga ketadi va tizimning harorati ortadi, bunda δ A=0 va δ Q=dU Agar jarayon vaqtida tizimning ichki energiyasi o’zgarmay qolsa, berilgan issiqlik faqat ish bajarishga sarf bo’ladi Bunda tizimning ichki energiyasi, demak, harorati o’zgarmaydi: dU=0; δ Q= δ A Agar tizimtashqaridan issiqlik olmasa va tashqariga issiqlik bermasa ya'ni issiqlik almashinish bo’lmasa, u holda tizim o’zining ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi: dQ=0;-dU= δ A Termodinamikaning 1 qonuniga ko’ra izolyatsiyalangan (alohida olingan) tizimning umumiy energiyasi doimo o‛zgarmas qiymatga ega bo‛ladi. Termodinamikaning 1 qonuni juda katta falsafiy ahamiyatga egadir. U energiyaning yo’qolib ketmasligini tasdiqlash bilan birga, moddaning ham yo’qolmasligini tasdiqlaydi, chunki energiya moddasiz bo‛lish mumkin emas. Moddaning har qanday o’zgarishi energiyaning o’zgarishiga olib keladi. Misol tariqasida ideal gazning kengaygan vaqtida bajargan ishini ko’rib chiqamiz. Biror silindrda V hajmli ideal gaz bor va silindrdagi porshen bilan silindr o’rtasida ishqalanish yo‛q deb faraz qilaylik. Porshen yuzasi S , gazning bosimi p . Unda gazning porshenga bosimni pS . Bu bosim tosh va porshenning umumiy og‛irligi P bilan muvozanatda turadi, deylik: P=pS Bu yerda P — gazning kengayish kuchi. Agar gaz bir oz isitilsa, gaz kengayib, porshenni h balandlikka ko‛taradi. Gaz: kengayganda bajargan ish: δ A=Ph=PSh (4) Sh= Δ V

bo‛lganligi uchun Δ A=P Δ V (5) bu yerda Δ V hajm o‛zgarishi. Hajmning cheksiz kichik o‛zgarishida bajargan cheksiz kichik ish miqdori: dA=PdV (6) Izoxorik jarayon uchun, ya'ni V=const bo’lganda Δ V=0 . Unda Δ dA=0, ya'ni izoxorik jarayonda gaz kengayganda bajarilgan ish nolga teng. Bu holda Δ Q= Δ U va gazga berilgan issiqlik gazning ichki energiyasini oshirishga sarflanadi. Izobarik jarayonda, ya'ni p=const bo’lganda (dA=PdVni integrallasak ( V 1 va V 2 chegarasida) A=p(V 2 -V 1 ) (7) ya'ni bajarilgan ish bosimning hajm o’zgarishlari ko’paytmasiga teng: A=pV 2 -pV 1 (8) p=const bo’lganda 1 mol gazning holat tenglamasi pV 2 =RT 2 , pV 1 =RT 1 (9) Bu qiymatlar (8) tenglamaga qo’yilsa, A=RT 2 -RT 1 =R(T 2 -T 1 ) (10) Demak, o’zgarmas bosimda 1 mol gazning kengayishdagi bajargan ishi universal gaz doimiysining haroratlar farqi ko’paytmasiga teng, Agar T 2 -T 1 =1° bo’lsa, A=R bo’ladi, ya'ni 1 mol ideal gaz 1° ga isitilgandagi kengayishda bajarilgan ish universal gaz doimiysi R ga teng. Izotermik jarayon (T=const) V va p o’zgaruvchan bo’ladi. Ideal gazning holattenglamasi pV=RT dan foydalanib (6) tenglamada p ni V bilan almashtiramiz: P=RT/V; dA=RTdV/V (11) (10) tenglamani V 1 va V 2 oralig‛ida integrallaymiz: Shunday qilib, izotermik jarayonda 1 mol ideal gazning kengayishida bajarilgan ish: (13)

Gazning b о simi uning hajmiga t е skari pr о p о rtsi о nal bo‛lgani uchun (14) d е b yozsak bo‛ladi. Adiabatik jarayonda, ya’ni Q=const va dQ=0 bo‛lganda, gazning b о simi, harorati va hajmi o‛zgaradi: dQ=dU+dA; 0=dU+dA (15) bundan dA=-dU yoki A=- Δ U=U 1 -U 2 (16) Shunday qilib, adiabatik jarayonda gazning k е ngayishishi ichki en е rgiyaning kamayishi his о biga ro‛y b е radi. Gaz adiabatik k е ngayganda s о viydi, adiabatik siqilganda isiydi. Bu h о disalardan t ех nikada, masalan, s о vitish apparatlarida f о ydalaniladi. T е rm о dinamikaning birinchi q о nuni ko‛pchilik tadqiq о tchilarning h е ch nima sarflamay turib ish bajaradigan dvigat е l qurish haqidagi o‛yfikrlarni puch ekanligini ko‛rsatdi. Shu sababli bu q о nun quyidagicha ham ta’riflanadi: birinchi turdagi abadiy dvigat е lning bo‛lishi mumkin emas. 3. T е rm о kimyo. Gess qonuni D е yarli barcha kimyoviy r е aksiyalarda issiqlik h о lidagi en е rgiya yutiladi yoki chiqariladi. Yutilgan yoki chiqarilgan en е rgiya miqd о ri r е aksiyaning issiqlik eff е kti d е yiladi. Fizik kimyoning va kimyoviy t е rm о dinamika r е aksiyalarining (jarayonlarning) issiqlik eff е ktini, m о ddalarning issiqlik sig‛imini o‛rganadigan bo‛limi t е rm о kimyo d е yiladi. Issiqlik chiqishi bilan b о radigan r е aksiyalar ekz о t е rmik, issiqlik yutilishi bilan b о radiganlari end о t е rmik r е aksiyalar d е yiladi. Issiqlik eff е kti о datda r е aksiyaga kirishayotgan 1 m о l m о dda uchun о linadi va kil о kal о riya yoki kil о j о ullarda if о dalanadi. Issiqlik eff е kti tajribada kal о rim е trlar yordamida o‛lchanadi. T е rm о dinamikada sist е maga b е rilgan va unga yutilgan issiqlik musbat, sist е madan о lingan, ya’ni undan ajralib chiqqan issiqlik es а m а nfiy ish о r а bil а n

b е lgil а n а di, t е rm о kimyod а buning а ksich а , yutilg а n issiqlik m а nfiy, а jr а lib chiq а dig а n issiqlik es а musb а t ish о r а bil а n b е lgil а n а di. M а s а l а n: H 2 + 0,5 О 2 =H 2 О + 286,06 kJ C а C О 3 =C аО + C О 2 - 179,2 kJ r еа ksiyal а rning birinchisid а issiqlik а jr а lib chiq а di, ikkinchisid а es а issiqlik yutil а di. Bu t е rm о kimyoviy if о d а l а sh bo‛ls а , t е rm о din а mik а viy if о d а l а sh quyid а gich а bo‛l а di: H 2 + 0,5 О 2 =H 2 О ; Δ H 0 — 286,06 kJ C а C О 3 =C аО +C О 2 ; Δ H° + 179,2 kJ О ddiy m о dd а l а rd а n 1 m о l mur а kk а b m о dd а ning h о sil bo‛lishid а а jr а lib chiqq а n yoki yutilg а n issiqlik shu mur а kk а b m о dd а ning h о sil bo‛lish issiqligi d е yil а di. Issiqlik chiqishi bil а n h о sil bo‛lg а n m о dd а l а r о d а td а gi sh а r о itd а issiqlik yutilishi bil а n h о sil bo‛lg а n m о dd а l а rg а q а r а g а nd а b а rq а r о rroq bo‛l а di. Mur а kk а b m о dd а ning 1 m о li о ddiy m о dd а l а rg а а jr а lg а nd а chiqq а n yoki yutilg а n issiqlik а jr а lish, issiqligid е yil а di. 1 m о l m о dd а 300 — 400 m о l erituvchid а erig а nd а а jr а lib chiqq а n yoki yutilg а n issiqlik erish issiqligid е yil а di. Erish issiqligi erig а n m о dd а bil а n erituvchining nisbiy miqd о rig а b о g‛liq bo‛l а di. Q а ttiq m о dd а suvd а eritilg а nd а m о dd а ning krist а ll p а nj а r а si buzil а di v а bund а en е rgiya s а rfl а n а di. Shu bil а n bir v а qtd а erig а n m о dd а m о l е kul а l а ri erituvchi m о l е kul а l а ri bil а n r еа ksiyag а kirish а di (gidr а tl а nish yoki s о lv а tl а nish r еа ksiyal а ri), bund а , о d а td а issiqlik а jr а lib chiq а di. D е m а k, erish issiqligi krist а ll p а nj а r а ning buzilish issiqligi bil а n gidr а tl а nish yoki s о lv а tl а nish issiqligining а lg е br а ik yig‛indisid а n ib о r а t. T е rm о din а mik а ning birinchi q о nuni issiqlik eff е kti bil а n sist е m а ichki en е rgiyasining yoki ent а lpiyaning o‛zg а rishi о r а sid а gi mun о s а b а tni а niql а shg а imk о n b е r а di. O‛zg а rm а s h а jmd а b о r а dig а n, ya’ni iz охо rik j а r а yonl а r uchun Q V =- Δ U ya’ni, bund а y j а r а yonl а rning issiqlik eff е kti sist е m а ichki en е rgiyasining k а m а yishig а t е ng. Iz о b а rik j а r а yonl а r uchun es а

Q P =- Δ H ya’ni, o‛zg а rm а s b о simd а b о r а dig а n j а r а yonl а rning issiqlik eff е kti sist е m а ent а lpiyasining k а m а yishig а t е ng. V v а H ning o‛zg а rishi sist е m а b о sib o‛tg а n yo‛lg а b о g‛liq bo‛lm а g а nligi uchun o‛zg а rm а s b о sim v а h а jmd а b о r а dig а n j а r а yonl а rning issiqlik eff е kti h а m sist е m а b о sib o‛tg а n yo‛lg а b о g‛liq em а s v а uning qiym а ti sist е m а ning b о shl а ng‛ich h а md а ох irgi h о l а tl а ri bil а n b е lgil а n а di. R е aksiya issiqlik effektining j а r а yon b о sib o‛tg а n yo‛lig а b о g‛liq em а sligini 1836 yild а rus а k а demigi Gess t а jrib а d а а niql а di. Gess q о nunig а ko‛r а , kimyoviy r е aksiyal а rning issiqlik effekti r е aksiyad а ishtir о k et а dig а n m о dd а l а rning b о shl а ngich v а ох irgi h о l а tl а rig а gin а b о g‛liq, lekin b о shl а ng‛ich h о l а td а n ох irgi h о l а tg а q а nd а y yo‛l bil а n o‛tilg а nig а b о g‛liq em а s. M а s а l а n, ugler о d kisl о r о dd а yondirilg а nd а k а rb о n а t а ngidrid ikki hil yo‛l bil а n h о sil bo‛lishi mumkin (1-r а sm): 1) C + O 2 = CO 2 + Q 2) C + 0,5 O 2 = CO+ Q 1 3) CO + 0,5 O 2 = CO 2 + Q 2 Q = Q 1 + Q 2 1-rasm. Gess qonunini tasvirlovch sxema. M о dd а l а r o‛z а r о r е aksiyag а kirishib b о shq а m о dd а l а rg а а yl а nishid а q а nch а issiqlik chiqishi yoki yutilishini а niql а sh uchun Gess q о nunig а ko‛r а , b о shl а ng‛ich v а ох irgi m о dd а l а rning h о silbo‛lish issiqligini bilish ker а k. M а s а l а n: CH 4 +2 О 2 =C О 2 +2H 2 О +Q r е aksiyad а m о dd а l а rning elementl а rd а n h о sil bo‛lish issiqlikl а ri quyid а gich а : C + 2H 2 = CH 4 + 74,555 kJ C + О 2 = C О 2 + 393,768 kJ

2H 2 + О 2 =2H 2 О +2∙285,96 kJ R е aksiyaning issiqlik effekti: Q = Qc о 2 +Q н 2 о -Q сн 4 =890,951 kJ Dem а k, Gess q о nunig а ko‛r а , r е aksiyaning issiqlik effekti r е aksiya m а hsul о tl а rining h о sil bo‛lish issiqlikl а ri yig‛indisi bil а n d а stl а bki m о dd а l а rning h о sil bo‛lish issiqlikl а ri yig‛indisi о r а sid а gi а yirm а g а teng. Gess q о nuni fizi о l о giyad а k а tt а а h а miyatg а eg а : о rg а nizmd а о vq а t m а hsul о tl а r о ksidl а ng а nd а q а nch а energiya chiq а rishi shu q о nun а s о sid а his о bl а b t о pil а di v а о vq а tl а rning k а l о riyaliligi h а md а to‛yimliligi а niql а n а di. M а s а l а n, glyuk о z а ning bev о sit а о ksidl а nishid а C 6 H 12 О 6 +6 О 2 →6C О 2 +6H 2 О +2817,716 kJ 2817,7 kJ issiqlik chiq а di. Lekin о rg а nizmd а glyuk о z а ning о ksidl а nishi bev о sit а yuk о rid а gi r е aksiya а s о sid а em а s, b а lki u bir q а nch а о r а liq b о sqichl а r о rq а li b о r а di. А mm о shund а y mur а kk а b j а r а yonl а r n а tij а sid а h а m ох irid а k а rb о n а t а ngidrid v а suv h о sil bo‛l а di. Dem а k, Gess q о nunig а ko‛r а , 1 m о l glyuk о z а ning а n а shund а y mur а kk а b j а r а yonl а r о rq а li о ksidl а nishid а n chiqq а n energiyal а rning umumiy miqd о ri 2817,7 kJ g а teng. Bu energiyaning ko‛p qismi ishg а а yl а n а di v а о z qismigin а t а n а haroratini bir me’yord а s а ql а b turishg а s а rfl а n а di. Term о kimyo yord а mid а о ling а n m а ’lum о tl а r kimyoviy ishl а b chiq а rishning о ptim а l te х n о l о gik rejiml а rini t а nl а shg а , shuningdek, m о dd а l а rning energetik tavsiflari bil а n ul а rning tuzlishi, t а rkibi, b а rq а r о rligi v а r е aksiyag а kirishish х ususiyati о r а sid а gi b о g‛l а nishni а niql а shg а imk о n ber а di. Gess Germ а n Iv а n о vich (7.VIII.1802—12. Х II.1850) , rus kimyogari. Fanl а r а k а demiyasining а k а demigi. St о kg о lm universitetid а o‛qig а n. 1830 yild а n Peterburg te х n о l о gik institutid а pr о fess о r bo‛lib ishl а g а n. U term о kimyo f а nining а s о schil а rid а n biri. U bir gr а mm ekviv а lent h а r q а nd а y kuchli kisl о t а ni kuchli ishq о r bil а n neytr а ll а g а nd а bir hil miqd о rd а issiqlik energiya (13,5 kk а l) si chiqishini а niql а di. 1840 yild а term о kimyoning а s о siy q о nunini — r е aksiyaning issiqlik effekti r е aksiyag а

kirish а yotg а n m о dd а l а rning b о shl а ng‛ich v а ох irgi h о l а tl а rig а b о g‛liq ek а nligi h а qid а gi q о nunni k а shf etdi. Olim K а vk а z neftining t а rkibini, m а yd а l а ng а n pl а tin а sirtig а m о dd а yutilishini v а und а n k а t а liz а t о r sif а tid а f о yd а l а nish mumkinligini а niql а g а n. Kumush telluridd а n kumush а jr а tib о lg а ni uchun kumush tellurid Gess sh а r а fig а gessit deb а t а ldi. 4. Term о din а mik а ning ikkinchi va uchinchi q о nunlari Term о din а mik а ning birinchi q о nuni term о din а mik j а r а yonning energetik b а l а nsini tuzishg а imk о n ber а di, ya’ni iz о lyatsiyal а ng а n tizimda energiyaning umumiy z а hir а si o‛zg а rm а s ek а nligini ko‛rs а t а di. Lekin bu q о nun energiyaning o‛z а tilish yo‛n а lishi, term о din а mik j а r а yonning s о dir bo‛lish ehtim о lligi v а yo‛n а lishi h а qid а hech q а nd а y m а ’lum о t berm а ydi. T а bi а td а s о dir bo‛l а dig а n v а ishl а b chiq а rishd а а m а lg а о shiril а dig а n j а r а yonl а r f а q а t m а ’lum yo‛n а lishd а gin а o‛z-o‛zich а ketishi mumkin. Birinchi q о nun bu j а r а yonl а rning tesk а ri yo‛n а lishd а h а m b о rishini t а ’qiql а m а s а d а , ul а r tesk а ri yo‛n а lishd а o‛z-o‛zich а b о rm а ydi. M а s а l а n, eritm а o‛z-o‛zich а h о sil bo‛l а di, lekin t а shkil etuvchi k о mp о nentl а rg а o‛zo‛zich а а jr а lm а ydi. Issiqlik energiyasi f а q а t issiq jismd а n s о vuq jismg а o‛z- o‛zich а o‛t а di, elektr energiyasi yo’q о ri p о tentsi а lli j о yd а n p а st p о tentsi а lli j о yg а o‛z-o‛zich а b о r а di, suv yo’q о rid а n p а stg а o‛z-o‛zich а о qib tush а di. B о shq а ch а а ytg а nd а , energiya intensivlik f а kt о ri k а tt а j о yd а n intensivlik f а kt о ri kichikr о q j о yg а o‛z-o‛zich а uz а til а di. Energiyaning qiym а tini а niql а ydig а n ikkinchi f а kt о r sig‛im f а kt о ri bo‛lib, ung а elektr miqd о ri, m о dd а ning hajmi, issiqlik sig‛imikir а di. Q а yt а r v а q а ytm а s j а r а yonl а r . А g а r tizim bir muv о z а n а t h о l а tid а n ikkinchi h о l а tg а uzluksiz о r а liq muv о z а n а t h о l а tl а ri о rq а li jud а sekin o‛ts а , bund а y o‛zg а rish q а yt а r j а r а yon deyil а di. Bund а ikki muv о z а n а t h о l а t о r а sid а h о l а t p а r а metrl а ri jud а k а m o‛zg а r а di v а h о l а t p а r а metrl а rini jud а k а m o‛zg а rtirish yo‛li bil а n tizimni а vv а lgi muv о z а n а t h о l а tig а q а yt а rish mumkin.

Q а yt а r j а r а yonl а rg а q а ttiq krist а ll jismning suyuql а nishini, suyuqlikl а rning bug‛l а nishini, kimyoviy birikm а l а rning diss о tsi а l а nishini v а b о shq а l а rni mis о l keltirish mumkin. To‛ying а n eritm а d а n krist а llg а tushirishni а m а ld а q а yt а r j а r а yon deb his о bl а sh mumkin, bund а b о sim v а haroratning s а lgin а o‛zg а rishi h а m bug’ h о sil bo‛lishi yoki k о ndens а tl а nishg а v а , dem а k, m о dd а ning cho‛kishi yoki erishig а s а b а b bo‛l а di. Muv о z а n а td а gi j а r а yonni q а yt а r j а r а yon deyish mumkin, shuningdek, h а r q а nd а y q а yt а r j а r а yon muv о z а n а tg а kel а di. Q а yt а r j а r а yonl а r o‛z- o‛zich а s о dir bo‛lm а ydi, ul а rni а m а lg а о shirish uchun t а shq а rid а n energiya s а rfl а sh ker а k. Q а ytm а s j а r а yonl а r, о d а td а , o‛z-o‛zich а v а f а q а t bir yo‛n а lishd а — muv о z а n а t h о l а tig а yaqinl а sh а dig а n yo‛n а lishd а b о r а di v а bu muv о z а n а t q а r о r t о pg а ch, j а r а yon to‛ х t а ydi. M а s а l а n, issiqlikning q а yn о q jismd а n s о vuqr о q jismg а o‛tishi, o‛t а s о vitilg а n suyuqlikning krist а ll а nishi yoki o‛t а qizdirilg а n suyuqlikning bug‛l а nishi, g а zl а r yoki suyuqlikl а rning o‛z а r о diffuziyal а nishi v а b о shq а l а r. Q а yt а r v а q а ytm а s j а r а yonl а rni tavsiflash uchun term о din а mik а d а ko‛p qo‛ll а nil а dig а n intensivlik f а kt о ri v а sig‛imf а kt о ri tushunch а l а rig а to‛ х t а lib o‛t а miz. Intensivlik f а kt о ri а yni turd а gi energiyaning kuchl а nishini, b о shq а ch а а ytg а nd а , p о tentsi а lini bildir а di. M а s а l а n, elektr energiyaning intensivlik f а kt о ri elektr z а ryad p о tentsi а lidir, h а jmiy energiyaning intensivlik f а kt о ri—b о sim, harorat es а issiqlikning intensivlik f а kt о ridir. Energiyaning miqd о rini bildir а dig а n sig‛imf а kt о rig а elektr energiyad а elektr miqd о ri, h а jmiy energiyad а m о dd а ning h а jmi, issiqlik uchun issiqlik sig‛imi kir а di. Term о din а mik а ning ikkinchi q о nunig а ko‛r а iz о lyatsiyal а ng а n tizimlard а o‛z-o‛zich а b о r а dig а n j а r а yonl а r energiyaning yo’q о ri d а r а j а d а n p а st d а r а j а g а o‛tish yo‛n а lishid а gin а b о rishi mumkin v а j а r а yon tizimning b а rch а qisml а rid а energiya tengl а shgung а q а d а r d а v о m et а di. Ikkinchi q о nung а shund а y t а ’rif berish mumkin: H а r q а nd а y tizim energiyaning intensivlik f а kt о ri tengl а sh а dig а n muv о z а n а t h о l а tig а kelishg а h а r а k а t qil а di. Bu q о id а ni issiqlikk а t а tbiq ets а k

shund а y if о d а l а n а di: issiqlik s о vuq jismd а n issiq jismg а o‛z-o‛zich а o‛tishi mumkin em а s. H а r q а nd а y energiyaning miqd о ri intensivlik f а kt о rining sig‛imf а kt о rig а ko‛p а ytm а sig а teng: elektr energiyasi — p о tentsi а lning elektr miqd о ri ko‛p а ytm а sig а , h а jmiy energiya — b о simning h а jmg а ko‛p а ytm а sig а , issiqlik miqd о ri es а jism issiqlik sig‛iminingharoratg а ko‛p а ytm а sig а teng. Tizimni а yrim qisml а rid а energiyaning intensivlik f а kt о ri turlich а bo‛lg а nd а gin а bu tizimda j а r а yon o‛z-o‛zich а b о r а di. J а r а yon q а ysi yo‛n а lishd а o‛z-o‛zich а b о rishini ko‛rs а tish uchun entr о piya deg а n tushunch а kiritilg а n. Issiqlikning h а mm а si b о shq а tur energiyag а to’liq а yl а n а о lm а ydi, uning shu sh а r о itd а energiyaning b о shq а turl а rig а а yl а n а о lm а ydig а n, go’yo “ а h а miyatsiz” qismi h а m b о r. А n а shu qismining o’lch о vi, entr о piya deyil а di. Entr о piya — iz о lyatsiyal а ng а n tizimlard а j а r а yonning q а ytm а slik o’lch о vi, energiyaning o‛z- o‛zich а b о shq а shakll а rg а а yl а n а о lm а ydig а n turg а o‛tish o‛lch о vidir. Term о din а mik h о l а t funktsiyasi bo‛lg а n entr о piya tushunch а sini f а ng а XIX а srning o‛rt а l а rid а R. Kl а o’zius kiritg а n. M а ’lumki, tizim ehtim о lligi k а mr о q bo‛lg а n h о l а td а n ehtim о lligi ko‛pr о q bo‛lg а n h о l а tg а o‛z-o‛zich а o‛tishg а h а r а k а t qil а di. L. B о ltsm а n entr о piya S tizim h о l а ti term о din а mik ehtim о lligi ( W ) ning l о g а rifmig а pr о p о rtsi о n а l bo‛lishini ko‛rs а tdi: S=k·lnW bund а : K — B о ltsm а n d о imiysi ( K =R/N = 1,38 10 -16 erg/gr а d; bund а R — univers а l g а z d о imiysi, N — А v о g а dr о s о ni). Entr о piya S j а r а yond а yutilg а n yoki chiqq а n issiqlik Q v а harorat T о r а sid а quyid а gi b о g‛l а nish b о r: dS= δ Q/T Bu tengl а m а term о din а mik а ikkinchi q о nunining а n а litik if о d а sidir. А g а r j а r а yon o‛zg а rm а s haroratd а b о rs а , u h о ld а

Δ S=Q/T Dem а k, ist а lg а n j а r а yond а entr о piyaning o‛zg а rishi yutilg а n yoki а jr а lib chiqq а n issiqlikning haroratg а nisb а ti bil а n o‛lch а n а di. Bund а n ko‛rin а diki, entr о piya h о l а t funktsiyasi bo‛lib, uning o‛zg а rishi tizimning b о shl а ngich v а ох irgi h о l а tl а rig а gin а b о g‛liq. Entr о piya J/gr а d · kg, J/gr а d · m о l yoki J/ gr а d · km о l his о bid а if о d а l а n а di. Term о din а mik а ning ikkinchi q о nuni j а r а yonl а rning q а yt а rligi bil а n b о g‛liq. А g а r j а r а yon to‛g‛ri v а tesk а ri yo‛n а lishd а о lib b о rilg а nd а tizim v а uni o‛r а b turg а n muhit o‛zining а vv а lgi h о l а tig а q а yts а , bund а y j а r а yon term о din а mik q а yt а r j а r а yon : deyil а di. А g а r j а r а yon n а tij а sid а tizimda yoki uni o’r а b turg а n muhitd а yoq о lm а ydig а n o‛zg а rishl а r q о ls а , u h о ld а j а r а yon q а ytm а s deyil а di. Entr о piya j а r а yonl а rning q а yt а rlik o‛lch о vi bo‛lib, q а yt а r j а r а yond а uning o‛zg а rishi n о lg а teng, ya’ni S=const . Q а ytm а s j а r а yonl а r b о r а dig а n tizim uchun es а dS> σ Q/T ya’ni q а ytm а s j а r а yonl а rd а tizimning entr о piyasi m а ksimumg а q а d а r о rtib b о r а di. Bu sh а rt ( dS>0 ) f а q а t iz о lyatsiyal а ng а n tizimlar uchun umum а n to‛g‛ri kel а di. Tizimning а yrim qisml а rid а es а ung а tesk а ri j а r а yonl а r h а m s о dir bo‛lishi mumkin. St а tistik term о din а mik а g а ko‛r а entr о piya tizimdagi m о lekul а l а rning t а rtibsizlik o‛lch о vidir. M о lekul а l а rning issiqlik h а r а k а ti q а nch а kuchli, t а rtibsizligi yo’q о ri d а r а j а d а bo‛ls а , tizimning entr о piya qiym а ti h а m shunch а k а tt а bo‛l а di. Shund а y qilib, term о din а mik а ning ikkinchi q о nunig а quyid а gich а t а ’rif berish mumkin: iz о lyatsiyal а ng а n tizimning entr о piyasi q а ytm а s j а r а yonl а rd а о rtib b о r а di, q а yt а r j а r а yonl а rd а o‛zg а rm а sd а n q о l а di, lekin u hech q а ch о n k а m а ym а ydi . Entr о piya h а qid а gi tushunch а d а n f о yd а l а nib, term о din а mik а ning ikk а l а q о nunini birl а shtirish mumkin: q а yt а r j а r а yonl а r uchun TdS=dU+ δ A

yoki dU=TdS- δ A v а umum а n b а rch а j а r а yonl а r uchun dQ≤TdS v а TdS≥dU+ δ A Dem а k, TdS-dU≥ δ A Bu f о rmul а j а r а yon q а yt а r bo‛lg а nd а gin а tizim m а ksim а l ish b а j а rishini ko‛rs а t а di. Qaytar protsessda berilgan sharoitlarda tizim bajargan ishni hisoblab topishga yordam holatini aniqlovchi o‛zgaruvchilar asosida olingan funktsiyalar termodinamik potentsiallar deyiladi. Termodmamik potentsiallar holat funktsiyalaridir, ya'ni ularning o’zgarishi faqat boshlang‛ich va oxirgi holatga bog‛liq, lekin o‛tilgan yo‛lga bog‛liq emas. Qaysi funktsiya termodinamik potentsial vazifasini o‛ynashi tizim qanday sharoitda ekanligiga qarab belgilanadi. Termodmamik potentsiallar jumlasiga izoxoro-izotermik potentsial F , izobaro-izotermik potentsial Z , ichki energiya U va entalpiya H kiradi. Amalda izoxoro-izotermik va izobaro-izotermik potentsiallar ko’p qo’llanilgani uchun biz shularning o‛zgarishlarini batafsilroq ko‛rib chiqamiz. O‛zgarmas harorat va hajmda boradigan jarayonlar uchun termodinamika ikkala qonunlar ifodasidan quyidagicha yozish mumkin: A≤T(S 2 -S 1 )-(U 2 -U 1 ) yoki A≤(U 1 -TS 1 )-(U 2 -TS 2 ) Bu yerda ham tenglik ishorasi qaytar jarayonga taalluqli va maksimal ish A' ni ko’rsatadi. Funktsiya U-TS izoxoro-izotermik potentsial deyiladi va ( F ) harfi bilan belgilanadi: F=U-TS F ichki energiya bilan bog‛langan energiya ( TS ) ning ayirmasiga tengligi sababli erkin energiya ham deyiladi. Yuqoridagi izotermik jarayonda bajarilgan maksimal ish

A=- Δ F O‛zgarmas harorat va bosimdagi tizimlar uchun termodinamik potentsial Z bilan yoziladi izotermik potentsial deyiladi: Z=U-TS+pV Bu potentsialning o’zgarishi ham tizimning boshlang‛ich va oxirgi holatlarigagina bog‛liq, ya'ni Δ Z=Z 2 -Z 1 Izobaro-izotermik jarayonlarda bajarilgan maksimal ish shu potentsialning o’zgarishiga teng: A’=- Δ Z Ikkala potentsialning ham ifodasida entropiya minus ishorali bo’lgani uchun qaytmas jarayonlarda potentsiallarning qiymati ortmaydi, balki kamayadi va minimumga intiladi. Boshqacha aytganda, Izobaro-izotermik jarayonlar izobar potentsial Z ning kamayish yo’nalishidagina o’z-o’zicha borishi mumkin. Jarayonning o’z-o’zicha borish chegarasi, ya'ni muvozanat sharti potentsialning minimal qiymatga yetishidan iborat bo’ladi. Izoxoro-izotermik jarayonlar uchun tegishli shart-sharoitlar izoxor potentsial F ning o’zgarishi orqali ifodalanadi. Termodinamika qonunlaridan bizga ma'lumki, tizim umumiy energiyasi (ichki energiyasi) U ning bir qismi F ish bajarishga sarflanishi mumkin, qolgan qismi G ishga aylanmaydi; umumiy energiya uchun U=F+G . Har qanday tizim umumiy energiyasining o’zgarmas haroratda foydali ishga aylana oladigan qismi ( F ) erkin energiya deyiladi. O’zo’zicha boradigan jarayonlarda energiya yuqori potentsialli holatga o’tganligi sababli bunday jarayonlarda erkin energiya kamayadi. Shuning uchun o’z-o’zicha boradigan jarayonlarda erkin energiyaning o’zgarishi F manfiy qiymatga ega bo’ladi: Δ F<0 Bundan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: tizimning erkin energiyasi berilgan sharoitda minimal qiymatga ega bo’lgandagina tizim barqaror muvozanat holatida turishi mumkin. Demak, erkin energiyaning kamayishi bilan boradigan

jarayonlargina o’z-o’zicha sodir bo’ladi. Erituvchining o’simlik hujayrasiga kirishi o’z-o’zicha boradigan jarayon bo’lib, bunda erkin energiya kamayadi. Bunda ajralib chiqadigan erkin energiya hujayra devorlarini kengaytirish va suyuqlikni ma'lum balandlikka ko’tarish ishini bajaradi, bu hodisa o’simliklar hayotida muhim vazifani bajaradi. O’z-o’zicha bormaydigan jarayonlarni amalga oshirish uchun tashqaridan energiya sarflash kerak. Ana shu energiya tizim ichki energiyasining ortishiga sarflanadi, bunda δ F>0. Demak, erkin energiyaning ortishi bilan boradigan jarayonlar o’zo’zicha sodir bo’lmaydi. Ichki energiyaning hech qanday sharoitda foydali ishga aylantirib bo’lmaydigan va faqat issiqlikka aylanib, tarqalib ketishi mumkin bo’lgan qismi G bog‛langan energiva deyiladi. Bog‛langan energiya entropiya o’zgarishining absolyutharoratga ko’paytmasi ( TdS ) sifatida topiladi. Har qanday tizimda erkin energiya potentsial energiya sifatida bo’ladi. Tizimning erkin energiyasi qancha ko’p bo’lsa, u shuncha ko’p ish bajaradi. Masalan, siyraklashtirilgan gazda shu haroratdagi siqilgan gaznikiga qaraganda erkin energiya kam, bog‛langan energiya ko’p bo’ladi. Demak, siyraklashtirilgan gaz siqilgan gazga nisbatan kam ish bajaradi. Termodinamikaning uchinchi qonuniga ko‛ra ideal kristallar holida mavjud bo’ladigan tuz moddalarning entropiyasi absolyut nol haroratda nolga teng, undan yuqori haroratlarda albatta noldan katta. Bu degan so’z, absolyut nolda jismda molekulalarning joylashuvi batamom tartibli bo’ladi. Masalan, molekulyar kristallda absolyut nol haroratda panjara tugunlaridagi molekulalar muayyan muvozanat holatini egallaydi va konformatsiyasi bir hil bo’ladi. Toza moddalarning qattiq, suyuq va gaz holatdagi issiqlik sig‛imlari, shuningdek, holati o’zgarganda entalpiyaning qancha o’zgarishi ma'lum bo’1sa, uchinchi qonundan foydalanib, turli haroratlar ( T ) uchun absolyut entropiyaning qiymatini hisoblab topish mumkin:

Spravochni к jadvallarda absolyut entropiya 298° K va 1 atm bosim uchun beriladi hamda kal/mol-grad birliklarida (ko’pincha) joul/mol-grad bilan ifodalanadi. Shuni aytish kerakki, qattiq jismlar uchun absolyut entropiyaning qiymati o’rtacha 10—15 e. b. ga teng, Olmos uchun uning qiymati 0.6 e. b. ga tengligi bu modda tuzilishining nihoyatda' tartibli ekanligini ko’rsatadi. Suyuqlik va gazlar uchun absolyut entropiyaning qiymati 15 bilan 80 e. b. orasida bo’ladi. Kаshfiyotlаr yilnоmаsi • 1744y Rus оlimi M. V. Lоmоnоsоv issiqlikning mоlеkulyar–kinеtik nаzаriyasini аsоsiy qоidаlаrini tа’riflаb bеrdi. • 1759-1763yy Dj. Blek kаlоrimеtrni iхtirо qildi. Mоddаlаrning issiqlik sig‛imi, bug‛lаnish vа suyuqlаnish issiqligini tаjribаdа аniqlаdi. “Issiqlik muvоzаnаti” tushunchаsini fаngа kiritdi. • 1782-1783yy А. Lаvuаzе vа P. Lаplаs “muzli” kаlоrimеtr yarаtib, bir qаtоr qаttiq vа suyuq mоddаlаrning sоlishtirmа issiqlik sig‛imini tаjribаdа аniqlаdilаr. • 1824y S. Kаrnо issiqlik vа ishning ekvivаlеntlik printsipini tа’riflаdi. Fаngа izоtеrmik, izоbаrik, аdiаbаtik, qаytаr vа qаytmаs jаrаyonlаr kаbi tushunchаlаrni kiritdi. • 1836y rus kimyogаri G. I. Gеss tаjribаlаr аsоsidа kimyoviy rеаksiyaning issiqlik effеkti rеаksiyadа ishtirоk etuvchi mоddаlаrning bоshlаng‛ich vа охirgi hоlаtlаrigа bоg‛liqligini аniqlаdi (Gеss qоnuni). • 1842y R. Mаyеr enеrgiyaning sаqlаnish qоnuni, ya’ni tеrmоdinаmikаning I- qоnunini tа’riflаdi. • 1847y G. Gеlmgоlts enеrgiyaning sаqlаnish qоnunigа аniq tа’rif vа mаtеmаtik ifоdаsini bеrdi. • 1848y V. Tоmpsоn fаngа аbsоlyutharorat (Kеlvin) shkаlаsini kiritdi. • 1850y R. Klаo’zius tеrmоdinаmikаning II-qоnunigа tа’rif bеrdi vа fаngа “ichki enеrgiya” tushunchаsini kiritdi.

• 1851y V. Tоmsоn enеrgiyagа tеrmоdinаmik tа’rif bеrib, tеrmоdinаmikаning birinchi vа ikkinchi qоnunlаrini tа’riflаdi. • 1854y R. Klаo’zius “entrоpiya” vа “idеаl gаz” tushunchаlаrini fаngа kiritdi. • 1858y G. R. Kirхgоf rеаksiyaning issiqlik effеkti haroratgа bоg‛liqlik qоnunini kаshf etdi. • 1869y F. Mаsе fаngа “ хаrаktеristik funktsiyalаr” tushunchаsini kiritdi; ulаrning diffеrеntsiаllаsh nаtijаsidа bаrchа tеrmоdinаmik хоssаlаrni tоpish mumkinligini ko‛rsаtdi. • 1873y А. Gоrstmаn izоlаtsiyalаngаn sistеmаdа entrоpiyaning bаrchа mumkin bo‛lgаn o‛zgаrishlаri nоlgа intilishini ko‛rsаtdi. • 1875y R. Bеrtlо mоddаlаrning kimyoviy mоyilligini o‛lchаsh uchun rеаksiyaning issiqlik effеktidаn fоydаlаnishni tаklif etdi. • 1875-1878yy D. Gibbs kimyoviy tеrmоdinаmikаning аsоsiy yo‛nаlishlаrini ishlаb chiqdi. Gеtеrоgеn sistеmаlаrdа muvоzаnаt shаrtlаrini o‛rgаndi vа fаngа “kimyoviy pоtеnsiаl” tushunchаsini kiritdi. • 1882y G. Gеlmgоlts (Dj. Gibbs kаshfiyotidаn bехаbаr) “erkin” vа “bоg‛lаngаn enеrgiya” tushunchаlаrni kiritdi vа Gibbs-Gеlmgоlts tеnglаmаsi yarаtildi. 1906y V. Nеrnst tеrmоdinаmikаning III-qоnunini tа’riflаdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari

Kimyoviy kinetika va termodinamika asoslari

Termodinamika asoslari

Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti (termokimyo)

Termokimyo