Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari - Химия - Рефераты

Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138.5 KB

Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari Reja: 1. Kimyoviy termodinamika va termokimyoning asosiy tushunchalari 2. Т ermodinamikaning birinchi qonuni. Ichki energiya 3. Entalpiya 4. Т ermokimyo. Gess qonuni 5. Moddalarning yonish issiqliklari 6. Т ermodinamikaning ikkinchi qonuni 7. Т ermodinamik potensiallar 8. Gibbs va Gelmgols energiyalari 9. Т ermodinamikaning uchinchi qonuni

Т ermodinamika («termo» grekcha issiqlik, «dinamic» -kuch so’zlaridan kelib chiqqan)-turli jarayonlarda energiyaning bir turdan ikkinchi turga, sistemaning bir qismidan ikkinchi qismiga o’tishini, jarayonlarning o’z-o’zicha borish yo’nalishini va uning chegarasini o’rganuvchi fandir. Т ermodinamika asosida uch qonun yotadi. Uning har bir qonuni insoniyatning ko’p yillik kuzatish tajribalariga asoslangan. Birinchi qonun 1824 yilda S. Karno va uchinchi qonun 1912 yilda Nernst tomonidan kashf etilgan va ta’riflangan. Quyida umumiy termodinamikaning ba’zi tushuncha va atamalarini eslatib o’tamiz. Sistema shartli ravishda tashqi muhitdan ajratilgan, bir-biri bilan doimiy ta’sirda bo’lgan moddalar yoki moddalar guruhidir. Izolirlangan sistema deganda, boshqa sistemalar bilan energiya va modda almashunuvida bo’lmaydigan, demak turg’un energiya va hajmga ega bo’lgan sistema tushiniladi. Sistemaning holati ma’lum sistemani xarakterlaydigan fizikaviy va kimyoviy xossalar yig’indisidir. Х ossalar ikki xil- ekstensiv va intensiv bo’lishi mumkin. Ekstensiv xossalarga sistemaning massasiga bog’liq bo’lgan xossalar- og’irlik, massa, sistemaning hajmi kabilar kiradi. Intensiv xossalarga qiymati sistemaning massasiga bog’liq bo’lmagan xossalar-temperatura, bosim, potensial, molyar hajm, solishtira hajm kiradi. Sistemaning termodinamik holati termodinamik parametrlarning qiymati bilan ifodalanadi. Т ermodinamik parametrlar-temperatura, hajm, bosim va konsentratsiyalardir. Т ermodinamik jarayon termodinamik parametrning o’zgarishi bilan boradigan jarayondir. 2. Т ermodinamikaning birinchi qonuni. Ichki energiya Kimyoviy energiyaning boshqa xil energiyaga aylangan miqdori ichki energiyaning o’zgarishiga teng bo’ladi, ya’ni kimyoviy energiya ichki

energiyaning miqdori bilan o’lchanadi. modda va sistemaning ko’pgina xossalari uning ichki energiyasiga bog’liq. Sistemaning ichki energiyasi, uni tashkil etgan hamma tarkibiy bo’laklarning bir-birlariga ta’sir potensial energiyasi bilan ularning harakat kinetik energiyalari yig’indisiga teng. Demak, sistemaning ichki energiyasi molekulalarning ilgarilanma va aylanma harakat energiyalaridan, molekulalardagi atom va atom guruhlarining tebranma harakat energiyasidan, atomlardagi elektronlarning aylanma harakat energiyasidan, molekulalararo ta’sir energiyasidan, yadrodagi mavjud energiyadan va shu xildagi boshqa energiyalardan tashkil topgan bo’ladi. Faqat yaxlit jismning potensial va kinetik energiyalari ichki energiyaga kirmaydi. Demak, ichki energiya moddaning energiya zahirasini ko’rsatadi. Т urli jarayonlarda energiyaning bir turi ikkinchi boshqa turiga aylanadi. Birinchi qonun, shunday qilib, energiya o’rtasidagi miqdoriy nisbatni o’rganadi. Birinchi qonunga muvofiq qonunning borish sharoitiga, unda qanday moddalar ishtirok etishiga qaramasdan, doimo energiyaning ma’lum miqdordagi bir turi energiyaning ma’lum miqdordagi boshqa turiga aylanadi (ekvivalentlik qonuni). Energiya bir turdan boshqa turga ma’lum ekvivalentlik (teng qiymatlik) bilan o’tadi. Shunga ko’ra, birinchi qonunning asosiy pastuloti birinchi tur abadiy dvigatelning (hech qayerdan energiya olmasdan davriy ravishda ishlovchi mashinaning) mumkin emasligidir. Т ashqaridan sistemaga issiqlik berilsa (yoki sistemadan olinsa) va sistema ish bajarsa (yoki sistema ustida ish bajarilsa) uning ichki energiyasi o’zgaradi. Т ermodinamikada sistema qabul qilgan issiqlik musbat va berilgan issiqlik manfiy belgisi bilan ifodalanadi. Ichki energiyaning o’zgarishi  U issiqlik Q bilan ish (A) o’rtasidagi quyidagi bog’lanish bilan topiladi:A U   Q (28.1) 3. Entalpiya

Т ermodinamik sistemaning holatini xarakterlashda muhim kattaliklardan biri entalpiya hisoblanadi. U ichki energiya bilan quyidagi tenglama orqali bog’langan:РV U Н   (29.1) bunda P-bosim, V-hajm. Entalpiyaning absolyut qiymatini yuqoridagi tenglama bo’yicha hisoblab bo’lmaydi. Shuning uchun amalda entalpiyaning o’zgarishi Н aniqlanadi. 1 2    (29.2) Entalpiya ham ichki energiya kabi sistemaning holat funksiyasi bo’lib, uning o’zgarishi sistemaning faqat dastlabki va oxirgi holatlariga bog’liq. Н - ham holat funksiyasi energiya o ’ lchamidir . U sistemaning ichki energiyasi bilan hajmiy ( PV ) energiyalar yig ’ indisi bo ’ lib , sistemaning to ’ liq energiyasi hisoblanadi . H - izobarik jarayonda sistema energiya zahirasining o ’ zgarishini xarakterlaydi . 4. Т ermokimyo . Gess qonuni Barcha kimyoviy jarayonlar sistemaning ichki energiyasi va entalpiyasi o’zgarishi bilan boradi. Bunda issiqlik yutilishi va ajralishi mumkin. Yutilgan yoki ajralgan energiya miqdori reaksiyaning issiqlik effekti deyiladi. Issiqlik ajralishi bilan boradigan reaksiyalar ekzotermik, issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiyalar esa endotemik reaksiyalar deb ataladi. Issiqlik yutilishi yoki issiqlik ajralishi bilan boradigan reaksiyalar termokimyoviy reaksiyalar jumlasiga kiradi. Issiqlik effektini kalorimetr yordamida o’lchash mumkin. Oddiy moddalardan 1 mol birikma hosil bo’lganida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan isiqlik miqdori birikmaning hosil bo’lish issiqligi deyiladi. Т ermodinamikada sistemaga berilgan issiqlik musbat, sistemadan ajralib chiqqan issiqlik manfiy ishora bilan belgilanadi. Т ermokimyoda esa yutilgan issiqlik musbat, ajralgan issiqlik manfiy ishora bilan belgilanadi:

mol kJ g NO g О g N mol kJ s O H g О g Н / 50, 180 ) ( 2 ) ( ) ( / 83, 285 )( ) ( 2/1 ) ( 2 2 2 2 2      M urakkab moddaning bir mol miqdori oddiy moddalarga parchalanganda ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik shu moddaning ajralish issiqligi deyiladi. Тermokimyoviy tenglamalarda uch belgini ko’rish mumkin: 1) tenglamada dastlabki moddalar va mahsulotlarning formulalaridan tashqari energetik effekt ham yoziladi, 2) ularda kasrli koeffitsiyentlar qo’llashga ruxsat etiladi, 3) har qaysi moddaning formulasi yoniga qavs ichida uning agregat holati ko’rsatiladi; (g)-gaz, (s)-suyuq, (k)-kristallik va (e)-eritmadagi holatlari. Lavuaze - Laplas qonuni . Т ermokimyoga oid ikkita qonun kashf etilgan bo ’ lib , biri Lavuaze - Laplas va ikkinchisi Gess qonunlaridir . Lavuaze - Laplas qonuniga muvofiq , ma ’ lum bir murakkab moddaning oddiy moddalarga ajralish issiqligi miqdor jihatidan o ’ sha moddaning oddiy moddalardan hosil bo ’ lish issiqligiga teng , ishora jihatidan qarama - qarshidir . Bu qonun biroz keyin Gess tomonidan kashf etilgan qonunning xususiy hollaridan biri bo ’ lib , energiyaning saqlanish qonunnini kimyoda namoyon bo ’ lishini aks ettiradi . Gess qonuni. Reaksiya issiqligining jarayon amalga oshirilgan usulga bog’liq emasligini 1836 yilda rus olimi G.I.Gess aniqlagan. Gess qonuni quyidagicha ta’riflanadi: Reaksiyaning issiqlik effekti jarayoninng qanday usulda olib borilishiga bog’liq emas, balki reaksiyada ishtirok etayotgan moddalarning dastlabki va oxirgi holatlariga bog’liq. Masalan, grafit kislorodda yonib ikki usulda uglerod (IV)-oksid (CO 2 ) hosil qilishi mumkin: I usul, reaksiya ikki bosqich bilan boradi: kJ Jami kJ g СО g О g СО kJ g СО g О q С 5, 393 283 ) ( ) ( 2/1 ) ( 5, 110 ) ( ) ( 2/1 ) ( 2 2 2       II usul, reaksiya bir bosqichda boradi: kJ g СО g О q С 5, 393 ) ( ) ( ) ( 2 2   

Bundan ko’rinib turibdiki, ikkinchi usulning issiqlik effekti birinchi usulning issiqlik effektlari yig’indisiga teng, ya’ni2Q Q Q   (30.1) Gess qonuni faqat o’zgarmas bosim va o’zgarmas hajmdagina o’rinli bo’ladi. 5. M oddalarning yonish issiqliklari Moddaning yonish issiqligi deb , uning bir moli to ’ liq yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga aytiladi . Moddalarning yonish issiqligi ma’lum miqdor moddani kalorimetrik bombada yondirish orqali topiladi. Yonish jarayoni kuchli borishi uchun bombaga bosim ostida toza kislorod beriladi. Organik moddalarning yonish issiqligini o’rganish natijasida uchta qonun topilgan: 1) organik moddalarning gomologik qatorida tarkibning bir metil gruppaga o’zgarishi natijasida moddaning yonish issiqligi 658 kJ ga ortadi. Masalan, etanning yonish issiqligi 1550 kJ, propanning yonish issiqligi 2221 kJ dir; 2) organik moddaning hosil bo’lish issiqligi uning yonish issiqligi bilan modda tarkibidagi moddalarning yonish iisiqligining ayirmasiga teng; yo yoel bh Q Q Q    . .. (31.1) bunda Q h.b -ayni organik moddani hosil bo’lish issiqligi; Q yo -moddaning yonish issiqligi; ё эл Q .  -modda tarkibiga kirgan elementlarning yonish issiqliklari yig’indisi. 3) Organik modda (masalan, yoqilg’i) yonganda sodir bo’ladigan reaksiyaning issiqlik effektini hisoblab topish uchun dastlabki moddalarning yonish issiqliklari yig’indisidan mahsulotlarning yonish issiqliklari yig’indisini ayirish kerak: . . mod. maks dast Q Q Q     (31.2) 6. Т ermodinamikaning ikkinchi qonuni

Т ermodinamikaning birinchi qonuni u yoki bu jarayonda energiya balansini yuzaga keltirish imkonini beradi. Biroq jarayonlar qanday yo’nalishda va qanday chegarada davom etishini aniqlab bermaydi. Bu masalalarga termodinamikaning ikkinchi qonuni to’la javob bera oladi. Т abiatda sodir bo’ladigan hodisalarni kuzatishdan shu narsa ma’lum bo’ldiki, ko’pchilik hodisalarda intilish (masalan, ikkita vodorod atomi birikib bitta vodorod molekulasini hosil qilishi) va tartibsizlikka intilish hollari yuz beradi (masalan, suvning bug’lanishi, diffuziya va erish hodisalari); ko’p hodisalar o’z- o’zicha, ma’lum yo’nalishda sodir bo’ladi. Masalan, suv balandlikdan pastga qarab oqadi, issiqlik doimo issiqroq jismdan sovuqroq jismga o’tadi, elektr toki yuqori potensialli nuqtadan past potensialli nuqtaga qarab oqadi. Bu hodisalar qaytmas tarzda sodir bo’ladi. Ular teskari tomonga bormaydi. O’z-o’zicha boradigan jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning qaytmasligidir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, berk sistemada erkin energiya – o’z-o’zicha minumimga intiladi, chunki minimal energiyaga ega bo’lgan holat moddaning eng barqaror holatidir. Т ermodinamikaning ikkinchi qonuni G.Lyuis tomonidan quyidagicha ta’riflanadi: o’z holatiga tashlab qo’yilgan har qanday sistema o’z holatini maksimal ehtimollikka ega bo’lgan yo’nalish tomon o’zgartiradi. Sistema eng yuqori ehtimollikka ega bo’lgan holatda eng kam tartibni kasb etadi. Sistemaning tartibsizlik darajasini xarakterlovchi kattalik uning entropiyasi bo’lib, ayni holat yoki u yoxut bu modda mavjudligining termodinamik ehtimolligi logarifmiga proporsional ravishda o’zgaradi. L.Bolsman tenglamasiga muvofiq:kInW S (32.1) bunda S-entropiya, k-Bolsman doimiysi, W-termodinamik ehtimollik, ya’ni ayni makroholatning amalga oshishini ta’minlovchi imkoniyatlar yoki mikroholatlar soni.

O’z-o’zicha sodir bo’ladigan qaytmas jarayonlarda har doim sistemaning entropiyasi kattalashadi, ya’ni 0 S bo’ladi. Bunda S -sistema entropiyasining o’zgarishi. Qaytar jarayonlarda berk sistemaning entropiyasi o’zgarmaydi:  S=0. Ideal toza kristall moddaning entropiyasi absolyut nolga teng. Т emperatura ortishi bilan sistemaning entropiyasi kattalashadi. «Entropiya» tushunchasi fanga Klauzius tomonidan kiritilgan bo’lib, grekcha «o’zgarish» degan ma’noni anglatadi. Entropiyaning o’lchov birligi 1e.b.=1J/mol  K dir. Entropiya jismda qancha foydasiz energiya borligini ko’rsatuvchi kattalik bo’lib, jismning holatiga bog’liq funksiya. Т ermodinamikaning ikkinchi qonuni Klauzius tomonidan quyidagicha ta’riflangan: issiqlik o’z-o’zicha issiq jismdan sovuq jismga o’tmaydi. 7. Т ermodinamik potensiallar Berilgan sharoitdagi qaytar jarayonda sistema bajargan ishni hisoblashga yordam beruvchi, sistemaning holatini belgilovchi o’zgaruvchilar asosida olingan funksiyalar termodinamik potensiallar deyiladi. Т ermodinamik potensiallarga izotermik-izoxorik potensial, izobarik-izotermik potensial G, entalpiya H va ichki energiya U lar kiradi. Bu potensiallar holat funksiyalaridir. Т ermodinamikaning birinchi va ikkinchi qonunlarini birlashtirgan ifodasi asosida quyidagi tenglamani yozish mumkin. ) ) ( 2 2 1 1 TS U TS U A     (33.1) bundan TS U A   ; demak, izotermik-izoxorik jarayonda sistemada bajarilgan ish holat funksiyasining kamayishiga teng. Funksiya ) ( TS U  izoxork-izotermik potensial yoki qisqacha qilib Gelmgolsning erkin energiyasi deyiladi va F harfi bilan belgilanadi. TS U F   (33.2) Erkin energiyaning o’zgarishi jarayon qanday borishiga emas, balki modddalar tabiatiga, sistemaning dastlabki va oxirgi holatlariga bog’liq bo’ladi.

O’zgarmas bosimdagi sisitemalar uchun izobarik-izotermik potensial G harfi bilan belgilanib, quyidagicha ifodalanadi:S T H G ёки PV RS U G        (33.3) Qaytar jarayonlarda «G» o’zgarmaydi, ammo qaytmas jarayonlarda faqat kamayadi. Demak har bir sistemaning termodinamik hususiyatini quyidagi termodinamik funksiyalar orqali ifodalash mumkin 1) S; 2) F=f(V,T); 3); G=f(P,T); 4) U 8. Gibbs va Gelmgols energiyalari Izotermik-izoxorik jarayonlarda sistema yo’nalishini va uning muvozanat shartini Gelmgols energiyasining qiymati, izotermik-izobarik jarayonlarda esa Gibbs energiyasi qiymatining o’zgarishi ifodalaydi. Gelmgols funksiyasi o’zgarmas temperatura va o’zgarmas hajmda qaytar jaryon borganda Gelmgols funksiyasining qiymati o’zgarmaydi, qaytmas o’z- o’zicha sodir bo’ladigan jarayon borganda Gelmgols funksiyasining qiymati kamayadi, ya’ni bu sharoitda jarayon Gelmgols funksiyasi kamayadigan yo’nalishda boradi. Gelmgols funksiyasining qiymati minumumga yetganda sistemada muvozanat qaror topadi. Demak, muvozanat shartining matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi: 0 0  dF dF  (34.1) Gibbs funksiyasi. O’z-o’zicha boradigan jarayonlarda Gibbs funksiyasining qiymati kamayadi, ya’ni jarayon Gibbs funksiyasining kamayishi tomon boradi. Gibbs funksiyasi minimum qiymatga erishganda, sistemada muvozanat qaror topadi. Т ermodinamik muvozanatning sharti quyidagicha: 0 ;0 2  G d dG  (34.2) 9. Т ermodinamikaning uchinchi qonuni Entropiya va boshqa termodinamik funksiyalarning absolyut qiymatini aniqlashda termodinamikaning uchinchi qonunidan foydalaniladi.

V.Nernst jismlarning issiqlik sig’imi past temperaturalarda tekshirish natijasida (1906 yilda) termodinamikaning uchinchi qonuniga asosan quyidagicha ta’rif berdi: temperatura absolyut nolgacha pasaytirilganda kimyoviy jihatdan bir jinsli har qanday kondensatlangan moddaning entropiyasi nolga yaqinlashadi . Buni quyidagicha yozish mumkin: (35.1) Nernst termodinamik funksiyalarning qiymatlarini aniqlash va unga asoslanib turib, kimyoviy muvozanat masalalarini hal qilmoqchi bo’ladi. Shu maqsadda u jismlarning xossalarini absolyut nolga yaqin temperaturada tekshirdi. Т ekshirishlar past temperaturalarda jismlarning issiqlik sig’imi temperaturaning pasayishi bilan keskin kamayib ketishi kuzatiladi. Absolyut nolga yaqin temperaturada jismning issiqlik sig’imi temperaturaning uchinchi darajasiga proporsional ravishda kamayadi:3T a Cv   (35.2) bunda: C V -moddaning o’zgarmas hamdagi issiqlik sig’imi, T-absolyut temperatura, α -proporsionallik koeffitsenti. Moddalarni juda past temperaturada tekshirish natijasida ularning bu sharoitda issiqlikni tarqatish xossasini yo’qotish ma’lum bo’ldi. So’ngra past temperaturalarda moddalarning kimyoviy moyilligi temperaturaga qarab o’zgarishi o’rganildi. Natijalar quyidagi issiqlik teoremasi deb ataluvchi xulosaga olib keldi. Absolyut nolga yaqin temperaturalarda kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti amalda kimyoviy jarayonning maksimal ishiga teng bo’ladi. Demak, past temperatura sharoitida (Nernst teoremasiga muvofiq) kimyoviy reaksiyaning iisqlik effekti kimyoviy moyillikning o’lchovi bo’lishi mumkin: A Q  (35.3) Bertlo 1875 yilda moddalarning kimyoviy moyilligini o’lchash uchun reaksiya issiqlik effektidan foydalanishni taklif qildi. U quyidagi prinsipni

ta’rifladi: tashqaridan energiya berilmaydigan sistemadagi moddalar orasida borishi mumkin bo’lgan reaksiyalardan qaysi birida eng ko’p issiqlik ajralib chiqsa, o’sha reaksiya o’z-o’zicha sodir bo’ladi. Bertlo prinsipiga muvofiq, moddalar orasida sodir bo’ladigan reaksiyaning issiqlik effekti qancha katta bo’lsa, o’sha moddalarning kimyoviy moyilligi ham shuncha kuchli, reaksiya natijasida hosil bo’lgan modda ham shuncha barqaror bo’ladi. Bertlo prinsipi faqat ekzotermik qaytmas reaksiyalar uchungina o’rinli bo’lib, endotermik reaksiyalar uchun bu prinsipni tatbiq etib bo’lmaydi. Agar bu prinsip to’g’ri bo’lganda edi, endotermik reaksiyalar umuman sodir bo’lmasligi kerak bo’lar edi, chunki endotermik reaksiyada issiqlik yutiladi, ya’ni reaksiyaning issiqlik effekti manfiy ishoraga ega bo’ladi. Endotermik reaksiyalarning mavjudligi Bertlo prinsipi umumiy prinsip emasligini ko’rsatadi.

ADABIYO Т LAR 1. Rustamov Х .R. Fizik ximiya, Т ., O’qituvchi,2000.-430 bet 2. Olimov N. Q. Fizik va kolloid kimyo Т ., O’qituvchi, 2001.- 336 bet 3. Fizik kimyo kursidan amaliy mashgulotlar: Institut talabalariga ukuv kullanma B. N. Afanasev va boshkalar. Т arjimonlar: Х . I. Akbarov, R. S. Т illayev - 4 kursga nashr tarjima- Т : O’zbekiston 1999 - 432 bet. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Kimyoviy termodinamika va termokimyo asoslari

Kimyoviy kinetika va termodinamika asoslari

Termodinamika asoslari

Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti (termokimyo)

Termokimyo