Kimyo o’qitish jarayonida o’quvchilarni bilim va ko’nikmalaini rivojlantirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Скачать

Kimyo o’qitish jarayonida o’quvchilarni bilim va ko’nikmalaini rivojlantirish Reja: 1. Rivojlantiruvchi ta’limning psixo – pedagogik asoslari. 2. Kimyo mazmuni tizimi o’quvchilarni rivojlantirish manbai. 3. Rivojlantiruvchi ta’limda kimyoviy umumlashtirishlarning ahamiyati. 4. O’quvchilarni yakkama-yakka munosabat orqali rivojlantirish. 5. Muammoli ta’lim o’quvchini rivojlantirish manbai.

O’rganiladigan asosiy tushunchalar: Rivojlantiruvchi ta’limning psixo – pedagogik asoslari, rivojlantiruvchi ta’limda kimyoviy umumlashtirishlarning a h amiyati, o’quvchilarni yakkama-yakka munosabat orqali rivojlantirish, muammoli ta’lim o’quvchini rivojlantirish manbai. Rivojlantiruvchi ta’limni vazifasi dastlab o’quvchilarda mustaqil bilim egallash ko’nikmalarini shakllantirish, ularda me h nat qilish uchun o’quv malakalarni shakllantirish lozim. Darsda qo’llanilayotgan moddalar, turli xil ji h ozlar bilan ishlash ko’nikmasini shakllantirish, ular bilan ishlashda texnika xavfsizlik qoidalariga amal qilsin. Bo’layotgan kimyoviy h odisalarni kuzata bilish, uning mo h iyatini aniqlash, ta h lil qilish, taqqoslash, o’z mulo h azalarini ayta bilish, darslik, qo’llanmalar ommabop adabiyotlardan foydalanish. Ta’lim jarayonida o’quvchilar yangi bilim o’quv malakalar egallaydilar. Bu juda murakkab jarayon h isoblanadi. Bu jarayonda o’quvchi bilimlar mo h iyatini birinchi marta eshitadi. Bu holda hali bilimlar endi shakllana boshlaydi. Bilimlar musta h kam bo’lmagan sayoz dastlabki o’zlashtirishdir. Biz buni ta’lim jarayonining dastlabki didaktik vazifasi deb bilamiz. Demak materialni chuqur va musta h kam egallab olish uchun qo’shimcha ishlash talab etiladi. Bu talab ikkinchi didaktik vazifadir. Olingan za h ira bilimlarni faoliyatga, amaliyotga tadbiq etish orqali ular rivojlanadi, bu esa ta’lim jarayonining uchinchi didaktik vazifasidir. Aynan shu jarayonda bilim, ko’nikma malakalar yoki tayanch bilimlar sayqal topib o’quvchining o’z mulkiga aylanadi. Sayqallanib, shaxsiy mulkka aylangan bilim o’quvchining mustaqil h ayot faoliyati davrida – inson uchun yo’lchi yulduzga aylanadi. Rivojlantiruvchi ta’limning asosiy pedagogik qoidalari: 1) Ta’limni yuqori darajada o’rtacha o g ’ irlikda tashkil etish; 2) O’quv materialini tez va o’quvchiga tushinarli h olda o’rgatish;

3) Nazariy bilimlar salmo g ’ ini tezda oshirish; 4) Bilimlarni ongli o’zlashtirish bilan ongli h olda faoliyatda qo’llash; O’quvchi olgan bilimlarni faoliyatda ongli h olda qo’llasagina undagi bilimlar rivojlanadi. Rivojlantiruvchi ta’limning psixologik h olatlari; 1) Bilimlarni qo’llaganda, qanday fikrlash h atti – h arakat lozimligiga e’tibor berish. Bilimlarning rivojlanishi mustaqil, ijodiy ishlash rivojlanishining asosidir 2) Intellektual ko’nikmalar shakllanishi va rivojlanishi; o’quvchiga logik fikrlash xossalarini cho g ’ ishtirish, ta h lil qilish, sintezlash ulardan eng mu h imlarini ajratib olib xulosa chiqarish, umumlashtirish. 3) O’qish faoliyatini to’ g ’ ri tashkil eta bilish (o’qishni o’rganish.) - O’quvchilar rivojlanishining asosiy manbai kimyo kursi mazmunining o’zi bo’lib hisoblanadi. Sinfdan sinfga ko’chgan sayin bola shaxsi rivojlana boshlaydi. Maktab kimyo kursi dasturi nazariy masalalari rivojlanib, chuqurlashib, murakkablashib borish tartibida tuzilgan. Bu tuzilish tayanch bilimlarning yana yuqori darajada izo h lanishi va o’rganishga olib keladi. Natijada o’quvchi shaxsi h am rivojlanadi. - Rivojlantiruvchi ta’limda kimyoviy umumlashmalar katta a h amiyat kasb etadi. O’rta maktab kimyo kursida maxsus umumlashma mavzular mavjud M: Anorganik birikmalarni eng mu h imi sinflar h aqidagi birikmalarni umumlashtirish; Davriy qonun, davriy sistema h amda anorganik birikmalar h aqida olingan birikmalarni h am umumlashtiruvchi mavzular berilgan. Kimyo fani o’qituvchisi o’quvchilarda umumlashmalar h osil qilishi h aqida bilimlarni h am shakllantirishi kerak. Masalan: a) Kimyoviy reaksiyalar klassifikasiyasi. Klassifikasiyalashning belgilari anorganik va organik kimyodan misollar keltirish; b) Anorganik va organik moddalar orasidagi genetik bo g ’ lanish asoslari h aqida; v) Anorganik va organik birikmalar gidrolizi.

Umumlashma mavzular yakunida o’quvchi amaliyotga tayangan h olda yoki olingan tayanch bilimlarini faoliyatda qo’llash orqali egallangan bilimlar rivojlanadi, sistemaga tushadi va aniqlashadi. Ta’lim jarayonida kimyo fanining rivojlanuvchi faollik xususiyatini yana, 1). Muammoli ta’lim. 2). Ko’rgazma va o’qitishning texnika vositalari. 3). Egallangan bilimlarni doimiy nazorat qilishi. 4). Mo’staqil ishning xilma – xilligi. 5). O’quvchilarga yakkama – yakka yondashuv kabilar yanada oshiradi. - O’quvchilar bilan yakkama – yakka munosabat bo’lish, h ar bir o’qituvchining individual xususiyati bilim darajasiga mos tuzilgan savollar mashqlar, masalalarni alo h ida – alohida kartateka, sinov varaqalaridan foydalanish va ularni bajarish darajasini nazorat qilish mu h im a h amiyat kasb etadi. Masalan: elektrolitik dissosiasiya mavzusi asosida: - Quyidagi moddalarning dissosiyalanish natijasida qanday ionlar h osil bo’ladi: a). bariy gidrooksidi. b). fosfot kislotasi. v). mis nitrati. - Quyidagilar eritmasida qanday ionlar bo’ladi? a). kislotalar. b). asoslar. v). tuzlar. - Kislotalarning barchasi o’xshash umumiy xossalarga ega ekanligini qanday izo h lash mumkin? a). mis sulfati. b). rux xloridi qanday moddalari bilan birikishi mumkin. Savollar mazmuni ji h atidan qiyinlashib boradi. Birinchi savol reproduktiv oddiyroq javob talab qilsa, ikkinchi savolga javob o’zaro cho g ’ ishtirishni talab qiladi: uchinchi savolning javobi ta h lil va sabablari bo g ’ lanishni ochish bilan bo’ladi, to’rtinchi savolning javobi ilgari olingan bilimlarni yuqoriroq va kengroq bo g ’ lanishlarda ochib berishni talab qiladi. To’rtala savollarga kim javob bersa a’lo ba h o qo’yiladi. Xuddi shunday topshiriqlar h am uyga beriladi. Shunday savollarga javob topish uchun adabiyotlarga murojaat qilanadi. Muammoli ta’lim o’quvchini rivojlantirish manbai bo’lib xizmat qiladi.

Muammoli ta’limning mo h iyati va uni h ozirgi ta’lim jarayoniga olib kirishning zarurati nimadan iborat? Hozirgi fanlarning qo’shilib ketishi, ilmiy texnikaning o’sishi sharoitida ta’limning rivojlanuvchi funksiyasi h am o’shib bormoqda. Ta’lim jarayoni o’quvchiga faqat tayyor bilimlarni berish bilan chegaralanmasdan o’quvchida tafakkur qirralarini o’stirish unda dialektik fikrlashni mustaqil ishlash ko’nikma – malakalarni h osil qilish kerak. Zarurat esa ana shu maqsaddan kelib chiqadi. Muammoli ta’lim – rivojlanuvchi o’qitishdir. Insonda qachonki nimaningdir mo h iyatini tushinish, anglash ishtiyoqi tu g ’ ilsa shundagina fikr yurita boshlaydi, unda bilim o’rganish egallashga intilish paydo bo’ladi. Bunday intilish muammoli ta’lim jarayonida h osil bo’ladi. O’qituvchi shu jarayonni o’quvchida h osil qilgach va vazifalar nimadan iborat ekanligini anglagach endigi vazifa muammoli ta’limdan qachon va qanday foydalanishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Asosiy vazifa muammoli ta’limni joriy etish jarayonida avvalo ta’lim mazmunini ta h lil etib chiqish va undan muammolarni ajratib tushinib olish, keyin esa ularni bir – biriga bo’ysundirish darajasida tartib bilan joylashtirishdan iborat. Bu tartib tizimlilik h olatini keltirib chiqaradi, tafakkur rivojlanishi uchun eng mu h im sanaladi. M: Moddalarning xossalari ularning tarkibiga bo g ’ liq degan qoida dastlabki kimyoviy tushunchalar mavzusida markaziy muammo sifatida qaraladi. Bu muammo VII sinfda h ar bir mavzuda xususiy h olat kasb etsa VIII – sinfda atom tuzilishi nazariyasi o’rganilgach, elementlarning xossalari ularning tuzilishiga bo g ’ liq degan umumiy nazariyani kelib chiqardi yoki VII sinfdagi tarkib tushunchasi o’rnini tuzilishi tushunchasi to’ldiradi. M: Nima uchun litiyning xossalari natriyga o’xshash, nima uchun elementlarning xossalari davriy ravishda o’zgarib boradi. Yoki atom massalarining ortib borishi tartib buzilishiga qaramay argon bilan kaliy 18 va 19 tartib nomerda joylashgan teskari emas?

Demak o’qitishning h ar bir bosqichda o’zining muammolari mavjud. Ularga o’quvchi o’zining tayyorgarlik darajasi va rivojlanish h olatida beradi. Kimyo ta’limida o’quv muammolarini keltirib chiqarish usullari yo’llari mavjud o’quv muammolarini nazariyalar va faktlar, nazariyalar va tushunchalar, alo h ida tushunchalar orasidagi bo g ’ liqlik orqali tushuntiriladi, hamda ajratib olinadi. M: Nima sababdan ayrim moddalar elektr tokini o’tkazadi yoki elektrolit ayrimlari unday emas. Demak moddalarning eritmalaridagi h ar xil xususiyatlari ularning o’zaro aloqasi tuzulishi nazariyasi asosida yechim topadi. Moddalar xossalarining ular tuzilishiga bo g ’ liqlik tushunchasi, moddalarning tuzulishi nazariyasi va modda tushunchasi bo g ’ liqligi tushuniladi. Demak ta’limiy muammolar uning mazmunidan kelib chiqadi. Ta’lim muammolarini amaliy ji h atdan o’qitishning istalgan bosqichida amalga oshirsa bo’ladi. Ular ta’lim mazmuni va o’quvchilarning rivojlanish h olatlariga bo g ’ liq. Muammoli ta’limni amalga oshirish bosqichlari mavjud. O’quv muammolarining ko’rininshlari quyidagilardan iborat: muammoli h olatning mavjudligi, sub’ektning izlanishini yechishga tayyorgarligi, bir necha yo’l bilan yechish imkoniyatlari bularni muammoli ta’limni amalga oshirish shartlari deb aytiladi. Muammoli ta’lim bosqichlari quyidagilardan iborat: Birinchi bosqich - Muammoni tushunishga tayyorgarlik. Bu bosqichda bilimlarni faollashtirish, muammoni yechish uchun kerakli bilimlarni eslash fikrlash yechiladigan muammo uchun kerakligini ajratib olish: Agar VII sinf o’quvchisiga nega bir xil miqdor va sifat tarkibiga ega modda har xil xossa namoyon qiladi deb so’ralsa kimyoviy jihatdan eng muhimi bu muammo o’quvchini yechishga undamaydi, chunki ularning bu muammoni yechishga bilim darajalari hali yetarli emas. Ikkinchi bosqich – Muammoli holatni vujudga keltirish. Bu vaziyat muammoli ta’limning eng javobgarligi muhim va murakkab bosqich hisoblanadi.

O’quvchi bu bosqichdan o’qituvchi tomonidan o’z oldiga qo’ygan muammoni muhimligini tushinishi yoki o’zidagi bilimlar bilan uni yecha olmasligini anglab yetib, yangi bilimlarga zaruriyat sezishi va shu bilimlar bilan uni yecha olmasligini anglab yetib, shu bilimlarni egalashi lozim. Muammo o’quvchiga aniq bo’lishi uning bu muammoni yechishiga imkon beradi. Uchinchi bosqich – muammoning aniq ifodalanishi kelib chiqqan vaziyat mu h itining natijasidir. O’quvchi qanday savolga javob qaytarishiga o’z kuchini qaratsin. Bilimga qaratilgan bu vazifani o’qituvchi o’quvchilar oldiga qo’ya bilishi kerak. Agar o’quvchi doimiy ravishda muammolarni yechib kelgan bo’lsa, muammolar yechimiga o’zi kela biladi. To’rtinchi bosqich – muammolarni yechish jarayoni u bir necha po g ’ onada amalga oshadi: a) bashoratlarni ilgari surish; b) h ar bir muammoni tekshirishning rejasini tuza bilish; v) muammoning tasdiq topishi. Beshinchi bosqich – Tanlangan yechim to’ g ’ riligini isbotlash, agar imkon bo’lsa, amaliyotda ko’rsatish. Bunday muammoli vaziyatlarni tashkil etish o’qituvchidan katta ma h orat talab etadi. Muammoli vaziyatlar tashkil etish usullari quyidagilardan iborat. 1. O’quvchilarga noma’lum bo’lgan ma’lumotlar faktlarni tushintirish va demonstratsiya qilib ko’rsatish. Ularda yangi bilimlarning kelib chiqishiga imkon beradi M: o’qituvchi elementning shakl o’zgarishlarini (allatropiyasini) tushintirib uning kelib chiqish sabablarini so’raydi, yoki ammoniy xlorid bilan kaliy xlorid aralashmasini qanday bir – biridan ajratish mumkin. (ammoniy xloridni h aydash yo’li ajratish mumkinligini h ali o’quvchi bilmaydi ). 2. Ma’lum faktlar bilan ma’lum bilimlar orasida uy g ’ unlik bo’lmasligi mumkin. Natijada o’quvchilar noto’ g ’ ri xulosaga kelishi mumkin. M: o h akli suv orqali uglerod (IV)-oksidi o’tkazib tiniq eritma olish mumkinmi? O’quvchilar

o’zlaridagi zahira bilimlarga tayanib yo’q javobini beradilar. O’qituvchi esa kalsiy gidrokarbonatning olinishini tajriba qilib ko’rsatadi. 3. Aniq nazariyalarga asoslanib faktlarni izo h lashda h am muammoli vaziyatlar kelib chiqadi. M: nima sababdan natriy sulfat eritmasini elektroliz qilganda katodda vodorod, anodda esa kislorod ajraladi. O’quvchilar savollarga kerakli jadvallar, metallarning aktivlik qatori, anionlar qatori, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining elektroliz mo h iyati yordamida javob izlab topadilar. 4. Ma’lum nazariyalar yordamida bashorat qilib uni keyin amaliyotda sinaladi. M: sirka kislota boshqa organik kislotalar orqali kislotalarning umumiy xossalarini namoyon etadilarmi? O’quvchilar o’z fikrlarini bildiradilar. 5. Oxirgi maqsad natija va muammoning sharti berilgach, uni h al etishning oson yo’lini topish. M: O’qituvchi eksperimental masala taklif etadi. Uchta probirkada moddalar berilgan, bu moddalarni tezroq va qisqa tajribalar o’tkazib aniqlang. 6. Muammoning shartlari berilgani asosida mustaqil ish tarzda yechimga kelishi. Bu ijodiy masala bo’lib uni yechish uchun dars yetarli emas. O’quvchilarga o’ylash, fikr qilish uchun vaqt beriladi. Uyda esa qo’shimcha adabiyot va kerakli ma’lumotlardan foydalansin. M: Moddalarning xossalarini bilgan h olda aniq reaksiya uchun sharoit tanlash va o’rganilayotgan moddani ishlab chiqish jarayoni uchun optimal sharoit h aqida fikrlar bildirish. 7. Tarixiylik prinsipi h am muammoli vaziyatlarni yaratadi. M: D.I.Mendeleev elementlar davriy qonuni xulosasiga bir qancha sistemalashlar natijasida kelgan fan tarixi shuni ko’rsatadiki, kimyoviy qonunlar fanning rivojlanib tartibga tushishi bilan kashf etilgan. Muammoli vaziyat xarakter, mo h iyat mazmuni ji h atidan bir – birini almashtirib borsa o’quvchining tafakkuri rivojlanadi. Muammolarning eng ma h sulli davri shundaki, qachonki o’quvchilar o’zlari muammoni shakllantira olsalar, munozarali darslar shulardan kelib chiqadi. - Darsda muammoli ta’limdan foydalanish xususiyatlari ham mavjud. O’qituvchi muammoli ta’limni amalga oshirish jarayonida sinfdagi barcha o’quvchilar faollik

$ko’rsatsa, tashabbuskor bo’lsa, noto’ g ’ ri bo ’ lsa h am o’zlarini fikrini bildirsa, boshqa o’quvchilarni munozara, tortishuvi o’z fikrini bildirishga undasa, ta’lim samarali kechadi. O’qituvchining savoli muammoli xarakterda bo’lishi kerak. Bitta darsda muammoli h arakatlarning barcha bosqichlarini qo’llash shart emas. Muammoli harakatlarning yoki o’quvchilarni chal g ’ itib bilimlarining musta h kamligini sinash uchun to’ g ’ ri natijalar h am berishi mumkin. Xullas, o’quvchi muammo sabablarini izo h lab berishga o’rgansin. Muammoli ta’limning eng samaradorligi uning rivojlantiruvchi xususiyatidir. Demak muammoli ta’lim o’quvchi rivojlanishi uchun asosiy manba bo’lib hisoblanadi. Asosiy adabiyotlar 1. И . А . Каримов . Ызбекистон XXI аср быса \ асида : хавфсизликка тахдид , бар = арорлик шартлари ва тара == иёт кафолатлари .T.: Ызбекистон , 1997 2. И.А.Каримов. “Баркамол авлод Ызбекистон тара==иётининг пойдевори”. T . Ызбекистон, 1997$ $3. Умумий ырта таълим давлат таълим стандарти ва ы=ув дастури. Тошкент, 1999, 3-сoн 4 . И. Н. Борисов. Химия ы=итиш методикаси. Тошкент, 1958. 5. З.Азимова. “Кимё дарсларида ы=увчиларга экологик таълим-тарбия бериш” Т.: 1995. 6. “Хал= таълими журнали” Т.1998-2005 й. 7. Х.Т.Омонов., М.Н.Мирвохидова. “Кимё ы=итиш методикаси” маърузалар матни. 2001 8. В.Н.Верховский. “Мактабда химия эксперименти техникаси ва методикаси” 1-2 том. Т. Ы=итувчи, 1964 9. И. Мирзаев. “Дарс тащлили” Т. Ы=итувчи,1980 10. Л.Н. Глинка. Умумий химия Т.1968 11. Г.Щакимов. “Химиядан олимпиада масалаларини ечиш”.Т.1992. 12. Ёш химик энциклопедик лу\ати – Т. 1990 13. Т.Гулбоев . Таълим жараёнининг таянч билимлари. Т. Фан, 1996 14. www . ziyonet . uz$

Kimyo o’qitish jarayonida o’quvchilarni bilim va ko’nikmalaini rivojlantirish

20.09.2019

0

74 KB

Похожие