O’quvchilarni moddalar bilan tanishtirish va kimyoning asosiy qonuniyatlarini o’qitish uslubiyoti - Химия - Рефераты

O’quvchilarni moddalar bilan tanishtirish va kimyoning asosiy qonuniyatlarini o’qitish uslubiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

O’quvchilarni moddalar bilan tanishtirish va kimyoning asosiy qonuniyatlarini o’qitish uslubiyoti Reja : 1. O’rta maktab kimyo kursida o’rganiladigan moddalar. 2. Moddalar haqida bilimlarni izchillikda o’rganish. 3. Moddalar klassifikatsiyasi: moddalar, anorganik moddalar. 4. Kimyo kursining asosiy qonunlari: modda massasining qonunlari, tarkibning doimiylik qonuni, ekvevalentlar qonuni, D. I. Mendileevning davriy qonuni, Avagadro qonuni. 5. Valentlik, kimyoviy bog‘lanish, tuzlar gidrolizi, elektrolitik disstsilanish, galogenlar mavzularini hqitish uslubiyoti.

Moddalar va ularda ularda bo’ladigan ozgarishlar kimyoning asosidir. O’rta maktabda kimyo kursida quyidagi moddalar o’rganiladi: a) o’quvchilarga kimyoning nazariy asoslarini tushuntirish uchun xizmat qiladigan moddalar (masalan, kislorod, vodorod, galogenlar, ishqoriy va ishqoriy- yer metallar, uglerod va kremniy, azot va fosfor, metan, benzol va boshqalar); b) hozirgi zamon kimyoviy ishlab chiqarish haqida tasavvur hosil qilish uchun imkon beradigan moddalar (masalan, xlorid, sulfat va nitrat kislotalar, ammiak, alyuminiy, temir, neft, sirka kislota va boshqalar); v) kimyo va kimyo sanoatining yutuqlarini birmuncha ravshan aks ettiradigan moddalar (masalan, sintetik kauchuk, anilin, plastmassalar, sun’iy tola, dori moddalar va boshqalar); g) tabiatda, sanoatda, qishloq xo’jaligida va turmushda juda muhim ahamiyatga ega moddalar (masalan, suv, kislotalar, ishqorlar, mineral o’g‘itlar, oqsillar va boshqalar). O’rta maktab kimyo kursi dasturiga ko’ra moddalarning hammasi bir xilda chuqur o’rganilavermaydi. Masalan, kislorod, vodorod, suv, karbonat angidrid, xlor, xlorid kislota, oltingugurt, sulfat kislota, azot, ammiak, nitrat kislota, fosfor, metan, etilen, atsetilen, benzol, etil spirt, natriy va kaliy, alyuminiy, temir, va boshqalar ana shunday moddalar qatoriga kiradi. O’quvchilar bu moddalar haqida: a) ularning molekulalari tarkibi b) xossalari (fizik va kimyoviy xossalari); v) eng muxim birikmalari; g) tabiatda uchrashi; d) laboratoriya sharoitida va texnikada olinishi; ye) tabiatda va xo’jalik hayotidagi ahamiyatini bilishlari lozim. O’rganiladigan moddalar haqidagi bilimlar hajmini oldindan belgilab olish juda muhimdir, chunki faqat shunday qilinganidagina kimyo kursi oldiga qo’yilgan ta’lim-tarbiyaviy vazifalarning to’g‘ri hal qilinishiga erishishi mumkin bo’ladi, shu bilan birga, bilimlarning hajmini oldindan belgilab olish davlat o’quv dasturi doirasidan chetga chiqadigan materiallar bilan o’quvchilarni ortiqcha band qilib qo’yishdek, maktabga zarar keltiradigan ahvolning oldini olish uchun ham juda muhimdir.

Moddalar haqidagi bilimlarning sifati, ko’pincha shu moddalarning qanday izchillikda o’rganishiga bog‘liq bo’ladi. Aksariyat, oddiy moddalar (elementlar), quyidagi izchillikda urganiladi: a) fizik va kimyoviy xossalari; b) tabiatda uchrashish; v) olinishi (laboratoriyada va sanoatda); g) ishlatilishi. O’quvchilar moddalarning kuyidagi xossalariga e’tibor berishlari zarur: a) fizik xossalari-allotropik shakl uzgarishlari, rangi, hidi, uchuvchanligi, mazasi, solishtirma og‘irligi (yoki gazlarning zichligi); b) kimyoviy xossalari - barqarorligi, shu moddaning vodorod, kislorod, metallar, metallik va murakkab moddalar bilan ozaro ta’sirlashuvi. Moddalarning xossalari ularning tarkibi va tuzilishi bilan mahkam bog‘liq holda o’rganiladi va o’quvchilarning moddalar haqida chuqur va puxta bilimlar olishning mustahkam bazasi bo’lib hisoblanadi. O’quvchilar moddalarning tarkibi bilan bog‘liq holda moddalarning aralashmalari va aralashmalardan moddalarni ajratib olish usullari bilan tanishadilar. Kimyoni o’rganish jarayonida moddalarning klassifikatsiyasi ta’lim-tarbiya jihatdan juda katta ahamiyatga egadir. Moddalarning klassifikatsiyasi o’quvchilarning diqqatini eng tipik moddalarga jalb etishlari, juda oz moddalar namunasidan barcha xilma-xil moddalar asosini bilib olishlari; moddalar o’rtasidagi ozaro bog‘lanishlarni ochishlari uchun imkon beradi. O’rta maktab kimyo kursida moddalarning klassifikatsiyasi quyidagi masalalarni oz ichiga oladi: Metallar va metalmaslar Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar Anorganik va organik moddalar Organik moddalarning asosiy sinflari.

“Kislorod. Oksidlar. Yonish” mavzularda birinchi bor oksidlar haqida tushuncha kiritiladi. Ularning tarkibi va xossalari ohak suvini uglerod (Ig‘) - oksidini loyqalantirishda, fosfor (g‘) - oksidi suvda erishda o’rganiladi. Kislota, tuzlar haqidagi tushunchalar bilan o’quvchilar “Vodorod. Kislotalar. Tuzlar” mavzuida tanishadilar. O’quvchilarning formal ozlashtirishni oldini olish uchun kislotalar tushunchasini asta-sekinlik bilan ochib beriladi: avval o’quvchilarga ma’lum bo’lgan kislotalar haqida gapirib beriladi - limon, olma, oksalat, sut, chumoli, sirka kislotalar misolida ularning nordon ta’mga ega ekanligi ko’rsatiladi. sulfat kislotaning suyultirilganda issiqlik chiqishini, organik moddalar qorayib qolishini, sulfat kislota bilan ishlagan vaqtda qanday texnik havfsizligi qoidalariga rioya qilish kerakligi to’g‘risida o’quvchilarga batafsil gapirib beriladi. keyinchalik xlorid kislotaning misolida kislotalarning umumiy xossalari ko’rib chiqiladi: indikator nima? kislotalar ta’sirida rangi qanday ozgaradi? kislotalar metallar bilan ozaro ta’sirlashuvi va hokazo. o’kuvchilarni xlorid, nitrat, sulfat, fosfat kislotalar bilan tanishtiriladi. Bu misollar kislotalarning tarkibi va asosligi bo’yicha klassifikatsiyasini ochib beradi. Tuzlar tushunchasini kiritganda, o’quvchilarni tuzlar formulasini yozishga, “nomenklatura” atamasini tushuntirishga, tuzlarni olish usullari ko’rsatishga o’rgatiladi. Moddalar tushunchasining miqdoriy tomonlari kislorod, vodorodlarning nisbiy molekulyar massalarini aniqlash, valentlik bo’yicha formula tuzish, formula bo’yicha elementlarning massa ulushini topish bilan chegaralanadi. “Suv. Eritmalar. Asoslar” mavzuida o’quvchilar suvning tarkibiga kiradigan vodorod va kislorodning massa va hajmiy ulushini hisoblashadi. O’quvchilar uchun yangi bo’lgan “asos” va “ishqor” tushunchalari ham moddalarning klassifikatsiyasini tushunishga yordam beradi. “Anorganik birikmalarning asosiy sinflari haqida ma’lumotlarni umumlashtirish” mavzusi moddalar klassifikatsiyasi tushunchasini shakllantirishda

yangi bosqich bo’lib - unda moddalarning sinflararo genetik bog‘lanishi ko’rib chiqiladi. Moddalar Oddiy Murakkab Metallar Metalmaslar Oksidlar Asoslar Kislotalar Tuzlar Metall bog‘ qutbsiz kovalent bog‘ Asosli Kislotali Ishqor Suvda erimaydigan Kislorodli Kislorodsiz O’rta Asosli Nordon Bu mavzu o’quvchilarning taqqoslash, sintez qilish, umumlashtirish kabi fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishi uchun juda muxim. “Davriy qonun va D. I. Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy jadvali” mavzusida “modda” tushunchasi nazariy tomondan yanada boyitiladi. O’quvchilarning bilimlari yana bir pog‘onaga oshadi: birikmalarning xossalarini oldindan aytib berish uchun sharoit yaratiladi. O’quvchilarning yangi nazariy asosda moddalarning o’rganishga “Kimyoviy bog‘”, “Moddalar tuzulishi” mavzulari yordam beradi. Kimyoviy elementlarni tavsiflash rejasi : Oddiy moddalarni tavsiflash rejasi: D. I. Mendeleev davriy jadvalida elementning o’rni Atom tuzilishi (atomning tashqi elektron qobig‘i) Atom radiusi Nisbiy atom massasi Birikmalardagi oksidlanish darajasi Kimyoviy aktivligi. Moddaning formulasi (molekulyar, elektron, grafik) Nisbiy molekulyar massasi, molyar massasi Kimyoviy bog‘ turi Kristall panjari turi Fizik xossalri Kimyoviy xossalari

Olinishi Ishlatilishi. Elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasi o’rganilgandan keyin moddalar ion tasavvuri mavqeidan ko’rib chiqiladi. Moddalarning yangi klassifikatsiyalanishi kiritiladi: elektrolit va no elektrolitlar, kuchli va kuchsiz elektrolitlar. Kislota, asos tuzlarning xossalari elektrolitik dissotsiyalanish nuqtai-nazaridan o’rganiladi. Modda haqidagi tushuncha borgan sari murakablashib, “Metallarning umumiy xossalari” mavzuida yangi mazmuniga ega bo’ladi. Aynan shu bo’limda elektrokimyo bo’yicha hamma material mujassamlashgan. Metallarning kimyoviy xossalari quyidagi reja bo’yicha o’rganiladi: Oddiy moddalar bilan ta’sirlashuvi: (kislorod, vodorod, metallmas) Murakkab moddalar bilan ta’sirlashuvi: (suv, kislota, asoslar, tuzlar) Ayrim xossalari: (sifat reaktsiyalar, oksidlanish - qaytarilish reaktsiyalari). O’quvchilar organik kimyo o’rganishga kirishganda, modda tushunchasi murakkablashib, yangidan yangi tavsifga ega bo’ladi. Moddaning sifatiy va miqdoriy tarkibi haqida tushunchasi tobora rivojlanib boradi va moddaning sifatiy ozgarish miqdoriy tarkibiga bog‘liq ekanligini ko’rsatiladi. Organik moddalarning xossalari tushunchasi ularning tarkibi va tuzilishi to’g‘risidagi tasavvurlarga asoslanadi. Moddalar klassifikatsiya anorganik va organik moddalar tushunchalari bilan boyitiladi. Keyinchalik o’quvchilar organik moddalar tarkibi bo’yicha klassifikatsiyalanishi bilan tanishadilar (uglevodorodlar, kislorod tutgan, azottutgan organik moddalar). Lekin organik moddalar faqat tarkibi emas, balki tuzilishi bo’yicha ham klassifikatsiyalanishini o’quvchilarga ko’rsatib beriladi. Organik kimyoda moddalar tuzilishi xaqida tushunchalar doimo boyitilib boradi, shuning uchun o’quvchilar olingan tayanch bilimlarni aktuallashtirish bu fanning ozlashtirishning asosiy shartidir. Kimyoviy tuzilish tushunchalari Elektron tuzilishi tushunchalari : Fazoviy tuzilish tushunchalari molekulalarda kimyoviy tuzilish organik birikmalarda kimyoviy bogning elektron tabiati, uglerod valent burchaklar va organik

atomlarning ozaro ta’siri va birikish tartibi sifatida, izomeriya, gomologiya. atomi orbitallarining gibridlanishi, P va G -boglar, molekulalarda atomlarning elektron ta’siri xaqida, bog uzunligi. moddalar molekulasining geometriyasi. Organik moddalarni o’rganishda o’quvchilarning fikrlashi rivojlanib, mukkamallashtiriladi. IX- sinf o’qo’vchilari taqqoslash, analiz, sintez qilishni, o’quv materialni umumlashtirishni bilishlari kerak. Buning uchun organik kimyoning o’rganiladigan mavzulari shunday imkon yaratadilar. “Modda” tushunchasini o’rganishning har bir bosqichida kimyoviy tajribadan keng foydalanish kerak. Borgan sari kimyoviy tajribaning murakkabligi ortib boradi va o’quvchilarning fikrlash qobiliyatining rifojlanishiga yordam beradi. Moddalarning klassifikatsiyalanish sistemasi . Moddalar Oddiy Murakkab Metalla r Metalmaslar Anorganik Organik Metall bog‘ qutbsiz kovalent bog‘ Oksidlar Asoslar Kislotalar Tuzlar Uglevodorodlar Kislorod-tutgan Azot-tutgan metalli k kristall panjara molekulyar va atom kris-tall panjara Ion va qutbli kovalent bog‘ Ion va moleku-lyar kristall panjara qutbli kovalent bog‘. Fazoviy tuzilishi Noelektrolitlar Elektrolitlar Noelektrolitlar Moddalarning klassifikatsiyalanishini bir mezon asosida berish mumkin emas, chunki bu moddalar xaqida o’quvchilarning tasavvurini zaiflashtirib boradi. Masalan, anorganik moddalarni o’quvchilar avval tarkibi bo’yicha ajratishadi. Keyinchalik, moddalarning elektron tuzilishini o’rganish asosida moddalarni tuzilishiga qarab (kimyoviy bog turi, kristall panjara shakli) klassifikatsiyalanishini bilib oladilar. Elektrolitik dissotsilanish nazariyasi ko’rib chiqilgandan so’ng, o’quvchilar moddalarni

eritmadagi xossalariga qarab klassifikatsiyalashadi. Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarini o’rganish vaqtida moddalarni oksidlovchi va qaytaruvchilarga ajratishni bilib oladilar. Organik moddalarning klassifikatsiyalanishi Uglevodorodl ar Kislorod tutgan Azottutgan To’yingan To’yinmagan Aromatik Spirtlar Aldegidlar Karbon kislotalar Murakkab efirlar Y о g‘lar Aminlar Aminokislotalar Oqsillar Nuklein kislotalar Uglevodlar O’quvchilar organik moddalarni klassifikatsiyalashda avval tarkibiga qarab uchta katta guruxga: uglevodorodlar, kislorodtutgan, azottutgan, va ularni oz navbatida tuzilishi bo’yicha ajratishga o’rganadilar. Kimyoning asosiy qonunlari O’rta maktab kimyo o’quv kursi : moddalar massasining saqlanish qonuni, tarkibning doimiylik qonuni, kimyoviy elementlarning davriy qonuni va Avogadro qonuniga asoslanadi. Kimyo o’quv kursidagi asosiy qonunlar- o’quv materialini ongli ravishda tushunib olish uchungina emas, balki ularni ilmiy asosda oldindan ko’rishga, shuningdek tabiatni bo’ysundirish va amaliy turmush uchun foydalanishga imkon berishini ko’rsatish. Kimyoning asosiy qonunlari bilan birinchi marta tanishtirish o’quvchilar bilimiga mos keladigan hozirgi zamon fanining qoidalariga va, birinchi galda, moddalarning tuzilishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari asos qilinib olinishi kerak. qonunning ochilish tarixi haqida va shu qonunni ochgan olimning hissasi haqida qisqacha ma’lumot berish ta’lim-tarbiya jihatidan katta ahamiyatga ega. Kimyoviy qonunlarni o’rganish rejasi quyidagicha bo’ladi : Nozirgi zamon fanining shu qonunga asoslangan qoidalari. qonunning mohiyatini tegishli dalillar keltirib tushuntirish.

qonunning qisqacha ochilish tarixi (shu qonunni ochgan olim to’g‘risida ham ma’lumot berish). Boshqa hodisalarni izohlash uchun qonundan foydalanish. qonunning hozirgi zamon fanida va amaliy turmushda tutgan o’rni. Moddalar massasining saqlanish qonuni . Reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning massasi reaktsiyadan so’ng xosil bo’ladigan moddalarning massasiga tengdir. Moddalar massasini saqlanish qonuni mohiyatini tushuntirishda o’quvchilarning atom haqida oldingi darslardan biladigan tasavvurlari asos qilib olinadi. Zotan, o’quvchilar kimyoviy reaktsiyalarda atom bo’linib ketmasligi, balki saqlanib qolishini bilib olgan ekanlar, u holda reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning massasi reaktsiya natijasida hosil bo’lgan moddalar massasiga hamma vaqt teng bo’lishi to’g‘risida hulosa chiqaradilar. O’qituvchi qonunning mohiyatini tushuntirib bergandan keyin bu qonun atom-molekulyar ta’limot nuqtai nazaridan bizga sodda bo’lib tuyulayotganligini, uni olimlar kimyoviy reaktsiyalarda ochishi ancha qiyin ish bo’lganligini alohida o’qtiradi. Shunday qilinganda qonun ochilish tarixi haqidagi masala o’quvchilarni oziga jalb etadi - ularni qonunning oziga, uning mohiyatiga alohida e’tibor bilan qaraydigan qiladi va bu qonunni ochishda buyuk kimyogar olim M. V. Lomonosov qanchalik katta hissa qo’shganligini yaqqol ko’rsatish mumkin bo’ladi. M.V.Lomonosov moddalar massasining saqlanish qonunini kashf etishi bilan (1748) kimyo fanining xaqiqiy ilmiy davri boshlandi. Ana shundan keyin konkret kimyoviy hodisalarga o’tish (tarozida o’rnatilgan berk idishda fosforni yoqish va shu kabilar) ma’quldir, bunda hodisalarni o’quvchilarga tanish qonun asosida tushuntirish uchun shunday yo’l tutiladi. Nihoyat, o’qituvchi moddalar massasining saqlanish qonuni qanday ahamiyatga ega ekanligiga, hususan, undan kimyoviy reaktsiyalarning tenglamalarini tuzishda foydalanishiga o’quvchilar e’tiborini jalb etadi. S’Hunday qilib, o’quvchilar moddalar massasining saqlanish qonuni bilan quyidagi reja bo’yicha tanishadilar :

a) kimyoviy reaktsiyalarda atomlarning saqlanib qolishi; b) moddalar massasining saqlanish qonuni (ta’rifi); v) bu qonun ochilishining qisqacha tarixi; g) konkret hodisalarni moddalar massasining saqlanish qonuni asosida tushuntirish; d) moddalar massasining saqlanish qonunining fandagi va amaliy turmushdagi ahamiyati. Dars kimyoviy reaktsiyalar tushunchasidan boshlanadi. O’quvchilar bu tushunchani ta’rifini esga oladilar. Ozlariga ma’lum reaktsiyalarga misollar keltiradilar. Oddiy reaktsiya- oltingugurtning temir bilan ozaro ta’sirlashuvi reaktsiyasiga aloxida to’xtalib o’tadilar. O’qituvchi Fe +S = FeS ni doskaga yezib qo’yadi. O’qituvchi kimyoviy reaktsiyalarda faqat molekulalarning tarkibigina ozgarishiga, bunda atomlar saqlanib qolib, faqat o’rin almashuviga o’quvchilar diqqatini jalb qiladi. Yuqoridagi reaktsiyada temir ( Fe ) molekulalari bilan oltingugurt ( S ) molekulalari birikib, temir ( II ) -sulfid ( FeS ) molekulasini xosil qilishi o’qtiriladi. Bu misoldan reaktsiyaga kirishgan moddalarning umumiy massasi reaktsiya natijasida xosil bo’lgan modda massasiga teng ekan, degan xulosa chiqadi.Kimyoviy reaktsiyalarga yana boshqa misollar keltiriladi. So’ngra o’qituvchi bu qonun to’grisida qisqacha tarixiy ma’lumot beradi. qonun va uning ochilish tarixi bilan tanishib chiqilgandan keyin, bu qonundan kuzatilayetgan konkret xodisalarni izoxlashda foydalanishni o’quvchilarga taklif qilish mumkin. Nixoyat, o’qituvchi moddalar massasining saqlanish qonuni moddalarning ozgarishiga taaluqli barcha amaliy xisoblashlarga asos olinganligiga, shuningdek o’tiladigan darslarda tanishib chiqiladigan kimyoviy tenglamalarni tuzish xam shu qonunga asoslanganligiga o’quvchilar e’tiborini jalb etadi. Tarkibning doimiylik qonuni. Xar qanday kimyoviy moddaning tarkibi doimiydir.

Tarkibning doimiylik qonuni bilan o’quvchilar taxminan quyidagi reja asosida tanishadilar : a) tushunchalar: “atom” va “molekula” (takrorlash); b) tarkibning doimiylik qonuni; v) bu qonun ochilishining qisqacha tarixi; g) qonundan konkret faktlarni izohlash uchun foydalanish; d) tarkibning doimiylik qonunning fandagi va amaliy hayotdagi ahamiyati. O’quvchilar biladigan faktlarga asoslanib, temir (II)-sulfid (FeS) tarkibida bir atom temir bilan bir atom oltingugurt borligini, bu birikmada 56 og‘irlik qism temirga 32 og‘irlik qism oltingugurt, yoki, boshqacha qilib aytganda, 7 og‘irlik qism temirga 4 og‘irlik qism to’g‘ri kelishini biladilar. Shuningdek, o’qituvchi istalgan boshqa moddalarning kimyoviy formulasi ham molekulani tashkil qiluvchi elementning muayyan miqdoriy nisbatini ifoda qilishini, har qanday toza modda doimiy tarkibga ega, deb ta’riflovchi tarkibning doimiylik qonunini ifoda qilishini qayd qiladi. S’Hu o’rinda o’qituvchi qiskacha tarixiy ma’lumotni tarkibning doimiylik qonuni osonlik bilan topila qolmaganligi bilan boshlaydi. Birikmalar tarkibining doimiyligi to’g‘risidagi fikrni birinchi marta M. V. Lomonosov aytdi. Keyinchalik ba’zi bir olimlar ayni modda ozining olinish usullariga qarab turlicha tarkibga ega bo’lsa kerak, degan fikrda edilar. Bertole bilan Prust o’rtasida bu masalada sakkiz yilga yaqin tortishuv davom etdi. Nihoyat, birtalay tajribalar asosida kimyoviy birikmalar uchun doimiy tarkib bag‘ishlanganligi aniqlandi. “Janubdagi temir (III)- oksid bilan shimoldagi temir (III)-oksid o’rtasida hech qanday farq yo’q. Sibirdagi malaxit bilan Perudagi malaxitning tarkibi aynan bir xildir”. Frantsuz olimi Prust 1799 yilda tarkibning doimiylik qonunini ana shunday ta’rifladi. D.I.Mendeleevning davriy qonuni. Oddiy jismlarning xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining shakl va xossalari elementlarning atom yadro zaryadiga davriy ravishda bogliqdir. Davriy qonun va D. I. Mendeleevning bu qonunni ifodalaydigan kimyoviy elementlar davriy jadvali butun hozirgi zamon kimyosining asosidir, u - moddalar

va ularning ozgarishlari to’g‘risidagi barcha bilimlarimizni yanada muvafaqqiyatliroq rivojlantirishning asosiy tayanchidir. Davriy qonunning kimyo o’quv kursida joylashuvi. Davriy qonun va kimyoviy elementlarning davriy jadvali juda ko’p konkret materialni umumlashtiradi, bunday materialni bilmay turib o’quvchilar davriy qonun va elementlar davriy jadvalini ongli ravishda ozlashtira olmaydilar. Shu bilan birga, qonun bilan tanishtirishdan oldin konkret material qanchalik ko’p berilsa, qonunni o’rganish shunchalik orqaga suriladi, oqibatda eng muhim nazariy qonundan kamroq foydalanib qilinadi, bu narsa ta’lim va tarbiya jihatidan noma’quldir. Davriy qonun bilan juda kech tanishtirish bundan keyin konkret materialni o’rganish jarayonida bu qonundan foydalanishga imkon bermaydi. Ikkinchi tomondan qonun bilan juda erta, konkret materialni yetarli darajada o’rganib chiqmay turib, tanishtirish ham bu qonunning yuzaki ozlashtirilishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda kimyo dasturiga muvofiq davriy jadvaldan oldin galogen, kislorod va ishqoriy metallar gruppalari o’rganib chiqiladi. Materialni bunday joylashtirish o’quvchilarga davriy qonunni birmuncha asosli ravishda tushuntirishga, shuningdek bundan keyin keladigan elementlarning bitta gruppasini emas, balki ikkita gruppasini - uglerod va azot gruppalarini ta’riflashda davriy qonundan foydalanishga imkon beradi. Davriy qonunning mohiyati. Davriy qonunni o’rganishdan avval o’quvchilar quyidagi tayanch bilimlarini takrorlashadi: Kimyoviy element haqida tushuncha. Atom, atom massasi, valentlik. Oddiy va murakkab moddalar haqida tushuncha. Kimyoviy element bo’lgan kislorod va uning valentligi haqida tushuncha. Kimyoviy element bo’lgan vodorod va uning valentligi haqida tushuncha. Metallik va nometallik xossalar haqida tasavvurlarni umumlashtirish. Oksidlar (asosli, kislotali) haqida tushuncha. Gidroksidlar (asoslar va kislorodli kislotalar) haqida tushuncha.

Metall, asosiy oksidlar va asoslararo hamda metallmas, kislotali oksidlar, kislotalararo genetik bog‘ni tushunish. So’ngra o’quvchilar D. I. Mendeleevning elementlar davriy jadvalni o’rganishga kirishadilar. Davriy jadval bilan quyidagi tartibda tanishib chiqaradilar: a) davrlar; b) davrlar va qatorlar; v) gruppalar va gruppachalar. O’quvchilar katta va kichik davrlarga diqqat qiladilar. Ba’zi bir (katta) davrlar ikki qatorni oz ichiga olishni, davriy jadvalda hammasi bo’lib yettita davr va o’n qator borligini ko’radilar. Ular davlarda joylashgan ayrim elementlarning xarakteristikasini xotirga olib, har bir davrda (qatordagi kabi) atom massasi, ortib borgan sari (chapdan o’ngga), metallik xossalar asta-sekin zaiflashib boradi, nometallik xossalar esa kuchayadi, degan xulosaga keladilar. So’ngra o’quvchilar gruppalar bilan tanisha boshlaydilar. Ular davriy jadvaldagi gruppalarning umumiy sonini belgilaydilar. Bunda o’qituvchi bir gruppada joylashgan elementlar, odatda, valentligining bir xilligini, ba’zilari esa to’rtinchi gruppadan boshlab, vodorodli gazsimon birikmalarning bir xilligi bilan ajralib turishini aytadi. Shu bilan birga, o’qituvchi ayni gruppada joylashgan elementlarning xossalari ozgarishini: ularning atom massalari ortib borish bilan (yuqoridan pastga) nometallik xossalari borgan sari zaiflashib borishi, metallik xossalariesa kuchayishi; davriy jadvalda nometallik xossalari ko’proq namoyon bo’lgan elementlar yuqorida, metallik xossalari ko’proq namoyon bo’lgan elementlar esa - pastda joylashganligi ta’kidlaydi. Shu o’rinda o’qituvchi har qaysi gruppada chaproqda joylashgan gruppachalarning elementlarida, odatda, o’ngroqda joylashgan gruppachalarning elementlaridagiga qaraganda metallik xossalr kuchliroq bo’lishiga o’quvchilar e’tiborini jalb qiladi. “Moddalarning tuzilishi” degan bo’lim bilan tanishib chiqilgandan keyin davriy qonun va elementlarning davri jadvali qonun tuzilishi haqidagi tasavvur nuqtai nazardan ko’rib chiqiladi. O’quvchilar elementlar atomlari yadrosining zaryadlari ularning davriy jadvaldagi tartib nomeriga to’g‘ri kelishini, elementlar atomlarining valent elektronlari soni. Mendeleev davriy jadvalidagi gruppalarning nomeriga to’g‘ri kelishini aniqlaydilar. Bu omillar davriy qonun va davriy jadval

elementlarining xossalarini ularning atom tuzilishi bilan bog‘liq holda ifoda qilishi to’g‘risidagi o’qituvchi xulosa chiqarish uchun asos bo’ladi. Davriy qonunning ahamiyati. O’qituvchi sozining ohirida davriy qonun va davriy jadval hozirgi zamon fani va amaliyoti uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligiga alohida to’xtalib o’tadi. D. I. Mendeleev ozining davriy jadvalida ba’zi bir elementlarni ularning o’ta vaqtda ma’lum bo’lgan atom massalari ortib borishi tartibida bo’lgan atom massalari ortib borishi tartibida joylashtirmadi, ba’zi elementlarning atom massalarini ozgartiradi, o’sha vaqtda ham topilmagan ko’pgina elementlarning (galliy, germaniy, poloniy va boshqalar) tabiatda borligini juda aniq oldindan aytdi. Bu mavzu nazariy umumlashtirish xarakterga ega bo’lganligi uchun kimyoviy tajribadan kam foydalaniladi. Shuning uchun o’qituvchiga ekran vositalari katta yerdam ko’rsatadi. S’Hunday qilib, Mendeleevning davriy qonuni va elementlar davriy jadvali hozirgi zamon fani uchun so’nggi vaqtlarda - urandan keyingi elementlar ochilishiga qadar, borgan sari yangidan-yangi kashfiyotlar qilishda chinakam mash’al bo’lib hizmat qilib qoldi va qilmoqda. Avogadro qonuni. Avogadro qonuni boshqa gaz qonunlari (Boyl-Mariott va Gey-Lyussak qonunlari ) singari, o’quvchilarga fizika kursidan ma’lum. Shu sababli, kimyo o’qituvchisining vazifasi bu qonunni esga tushurish va birmuncha ongli ravishda kimyoga tatbiq etish. Gazlarning oziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning molekulalari orasidagi masofa odatdan tashqari kattadir; gaz molekulalarining ozi esa bu masofaga nisbatan shunchalik kichikki, bu molekulalar gazning holatiga bir ozgina bo’lsa ham sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi; bir xil sharoitda (bir xil temperatura va bosimda) barcha gazlar molekulalari orasidagi masofa bir xil bo’ladi deb, shartli qabul qilingan. Italiya olimi Avogadro gazlarning shu xususiyatiga asoslanib, bir

xil sharoitda bir xil hajmdagi har xil gazning molekulalar soni baravar bo’ladi, degan xulosaga keldi. Bu hodisa amaliy turmushda kuzatilgan faktlarga sira ham zid bo’lib chiqmadi va fanda “Avogadro qonuni” deb tasdiqlandi. Avogadro qonunini isbotlash bilan bog‘liq bo’lgan matematik hisoblashlarni o’quvchilarga ko’rsatib o’tirishning hojati yo’q, bu qonunni isboilashdan ko’ra, uni kimyoviy masalalarda ongli ravishda tatbiq qilish muhimroqdir. Bir gramm-mol gazning xajmi . Bu muxim tushuncha gazsimon moddalarning gramm-mol egallaydigan xajm nuqtai-nazaridan izoxlanadi. Avogadro qonuni gazsimon moddalarning bir xil sondagi molekulalari bir xil sharoitda bir xil xajmni egalaydi, deb xisoblashga imkon beradi. Modomiki, xar qanday gazning gramm-molida molekulalar soni bir xil bo’lar ekan, bu xolda gazlarning gramm-mollar bir xil sharoitda bir xil xajmni egallashi to’grisidagi qoida oz-ozidan tushunarli bo’lib qoladi. Gaz gramm-moli egallaydigan xajmi (litr xisobida) o’quvchilar ozlari xisoblab topadilar. Buning uchun bir gramm-mol gazning massasini normal sharoitda shu gazning bir litri massasiga bo’ladilar. Masalan, kislorod uchun 32:1,5285q22,4 l Azot uchun 28:1,2506q22,4 l Bu kabi xisoblashlar asosida o’quvchilar gazning gramm-mol xajmi to’grisida tushuncha oladilar-normal sharoitda gazning bir gramm-moli bir xil xajm-22,4 l ni egallashi xaqida xulosa chiqaradilar. Gazsimon moddalarning molekulyar massasini topish . O’qituvchi buni vodorod xlorid misolida tushuntiradi. Avogadro qonuniga muvofiq, bir xil xajmdagi xar qanday nazda (bir xil sharoitda) molekulalar soni bir xil bo’lishini o’quvchilarga eslatadi. Shunga asoslanib, ma’lum xajmdagi gaz massasining o’shancha xajmda olingan vodorod ogirligi nisbati (bunda gazning zichligi vodorodga nisbatan topiladi) shu gaz molekulasi vodorod molekulasidan necha marta ogirligini ko’rsatishini o’qtiriladi. Xar qanday gazsimon moddaning molekulyar massasini topish uchun qo’llaniladigan umumiy formula: Mq2DH. Shu

bilan birga, o’qituvchi gazning zichligi faqat vodorodga nisbatan emas, balki xavoga nisbatan xam aniqlanishini aytadi: M=29DX. Molekulyar yeki xaqiqiy formulalarni chiqarish . Shu qadar o’quvchilar moddalarning sifat xamda miqdoriy tarkibiga asoslanib, berilgan formulalarni topgan edilar. Ammo bu formulalar empirik yeki eng sodda formulalar edi. Organik kimyoda ayni bir eng sodda formula bir necha xar xil moddani ifoda etishi kabi xollar juda ko’p uchraydi. O’qituvchi o’quvchilarni molekulyar formulalar chiqarish uchun faqat elementlarning miqdoriy tarkibini bilishning ozi kifoya qilmaydi, buning uchun muayyan moddaning molekulyar massasini xam bilish kerakligini ta’kidlaydi. O’quvchilar molekulyar formulalarni topishni puxtalash uchun masalalar yechtiradi. Formulalar bo’yicha va gazsimon moddalar ishtirok etadigan reaktsiyalarning tenglamari bo’yicha xisoblash. Avogadro qonunini va bu qonun bilan bogliqbo’lgan nazariy qoidalarni o’quvchilar masalalar yechishda tatbiq qiladilar. O’quvchilar masalalarning quyidagi turlarini yechadilar: Formula bo’yicha : a) ma’lum bir massa miqdorda berilgan moddaning hajmini; b) ma’lum bir hajmdagi gazning massasini hisoblab topadilar. Kimyoviy tenglamalar bo’yicha: a) berilgan miqdordagi dastlabki moddadan hosil qilingan gazning hajmini; b) berilgan miqdordagi dastlabki moddadan hosil qilingan va tarkibida ko’rsatilgan miqdorda aralashmalar bo’lgan gazning hajmini; v) ma’lum miqdordagi boshqa bir gaz bilan reaktsiyaga kirishish uchun kerak bo’ladigan gazning hajmini; g) berilgan moddadan ma’lum bir massa miqdorda hosil qilish uchun kerak bo’ladigan gazning hajmini hisoblab topadilar. Tayanch sozlar : modda, moddalar klassifikatsiyasi, moddalar xaqida tushunchalarning shakllanishi, anorganik va organik moddalar. kimyoning asosiy

qonunlarini o’qitish uslubiyoti, o’quvchilarning tayanch bilimlari, qonunning ochilish tarixi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. Borisov I.N. «Kimyo o’qitish uslubiyoti». T.: «O’qituvchi». 1966. 2. Abdullayev Sh.B. «Kimyo o’qitish uslubiyotidan ma’ruzalar matni». Namangan ,Faxrizoda xususiy kichik korxonasi, 2002. 3. Azizov M.T. «Ximiya ta’lim uslubiyoti fanidan ma’ruzalar matni». «Qarshi». 2000. 4. Ozbekiston Davlat standarti. Ozbekiston uzluksiz ta’limining Davlat standartlari tizimi. Oliy ta’lim 5440400 - kimyo yo’nalishiga oid bakalavrning tayyorgarlik darajasi va ozlashtiradigan bilimlari mazmuniga zaruriy talablar. Rasmiy nashr: T. : 2002. 5. Mehnat va kasb ta’limida o’qitishning faol usullaridan foydalanish. «Maktab va hayot» jurnalining 5 - soniga ilova. T.: 2003. 6. Ta’limda tabaqalashtirish. «Maktab va hayot» jurnalining 3 - soniga ilova. T.: 2003. 7. Barkamol avlod - Ozbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: 1998. 8. «Ma’rifat» gazetasi. 2000 yil 4 noyabr soni.

Похожие

O’quvchilarni ishlab ishlab chiqarish bilan tanishtirish va texnalogik tushunchalarni shakllantirish uslubiyoti

Kimyo o’qitish uslubiyoti fani. O’zbekistonda uzluksiz kimyoviy ta’lim

Organik kimyo kursining o’qitish uslubiyoti. A. M. Butlerovning tuzilish nazariyasi

Maktab kimyo kursining tuzilishi va mazmuni. O’quv jarayonini rejalashtirish

Maktabda kimyoviy tajriba, uning vazifalari. Kimyoviy tajribalar va kimyo xonasiga bo’lgan talablar