Maktab kimyo kursining tuzilishi va mazmuni. O’quv jarayonini rejalashtirish - Химия - Рефераты

Maktab kimyo kursining tuzilishi va mazmuni. O’quv jarayonini rejalashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Maktab kimyo kursining tuzilishi va mazmuni. O’quv jarayonini rejalashtirish Reja: 1. O’quv dasturining tuzilish printsiplari. 2. Kimyo fanining ta’lim maktablari uchun mo’ljallangan dasturlari. 3. O’quvchilar bilan o’tkaziladigan sayohatlarning tahliliy joylari. 4. Kimyo bo’yicha o’quvchilarning bilim va ko’nikmalariga qo’yiladigan asosiy talablar. 5. Nazariy bilimlarni ozlashtirishga bo’lgan minimal va maksimal talablar. 6.O’qituvchining pedagogik ilmiy uslubiy ishlari hujjatlari. 7. O’rta maktab va o’rta maxsus kasb hunar ta’limi uchun mo’ljallangan darsliklar, uning tuzilishi, vazifasi. 8. O’quv qo’llanmalar, o’quv ishini rejalashtirish, yillik reja.

Maktab kimyo kursi anorganik va organik kimyolarga bo’linadi. O’quv materialinining xajmi va murakkabligini optimallashtirish xamma e’tirof qilgan mezonlari ishlab chiqilmoqda. Masalan Yu.K.Babanskiy quyidagi mezonlarni tavsiya etadi: Mazmunning bir butunlik mezoni. O’quv predmeti kimyo fanining asosiy yo’nalishlarini aks ettirish kerak. Zamonaviy kimyoviy tadqiqotlar to’rtta asosiy yo’nalishda olib borilyapti - davriylik, moddalar tuzilishi, kimyoviy kinetika va kimyoviy termodinamika. Ilmiy xamma e’tirof qilgan mezon. O’quvchilar bilan munozaralar olib borish mumkin, lekin ular fan asoslariga kirish kerak emas . Ilmiy axamiyatga ega bo’lgan mezon. Ilmiy bilimlarni keng foydalanishini ko’rsatadi. Energiya saqlanish va davriy qonunlar shunga asoslanib maktab dasturiga kiritilgan. O’quvchilarning yeshiga xos bo’lgan mezoni soddalik printsipiga asoslangan. Vaqtga xos bo’lgan mezon kimyo o’rganishga ajratilgan vaqtdir. Maktab sharoitlariga mos keladigan mezon. Vaqtni ko’p oladigan qimmatbaxo tajribalar maktab dasturiga kiritilishi tavsiya etilmaydi.Agar biror mavzuni o’qitishda o’qituvchilarni qayta tayerlash kerak bo’lsa, unda bu ishni olib borish va keyin shu mavzuni dasturga kiritish kerak. Xalqaro standartlarga mos keladigan mezon. Maktab o’quv dasturlari xalqaro namunalarga mos kelishi kerak. Kimyo kursining mazmunini quyidagi didaktik birliklarini o’rganishda ozlashtirish mumkin: qonun va nazariyalar. D. I. Mendeleevning davriy qonuni elementlarning davriy jadvali. Atom-molekulyar ta’limoti. Moddalar tuzilishi nazariyasi. Organik moddalarning tuzilishi nazariyasi. Moddalarning tarkib joimiyligi va massalar saqlanish qonuni, Avogadro qonuni va boshqa. Tushunchalar. Modda. Kimyoviy element. Kimyoviy reaktsiya. Kimyoviy ishlab chiqarishi va hokazo.

Faktlar. Kimyo fanining usullari. Maktab kimyo kursida ilmiy kimyoviy usullar keng qo’llanishi kerak. Buning uchun o’quvchilarni kimyoviy izlanishga undash va kerakli ko’nikma va malakalarga ega bulishiga yordam berish kerak. Buyuk kimyogarlarning fanga qo’shgan hissasi. Kimyo kursining asosiy bilim beruvchi maqsadi - modda, kimyoviy element, kimyoviy reaktsiya haqidagi tushunchalarni shakllantirib, yildan-yilga boyitib borishdir. Nozirgi zamon kimyosi asosiy e’tiborni moddalarning xossalari va bu moddalar bilan bo’ladigan ozgarishlarni izohlab berishga qaratadi. Moddalar bilan bo’ladigan ozgarishlarni esa shu moddalarning tuzilishi nuqtai-nazaridangina izoxlash mumkin. Shuning uchun atom-molekulyar ta’limot hozirgi zamon kimyosining asosiy bulimini tashkil etadi. Atom-molekulyar ta’limot bilan ko’pgina kimyoviy tushunchalar - molekula, atom, molekulyar va atom massasi, kimyoviy element, allotropiya, valentlik va boshqalar bevosita bog‘langan. Barcha bu kimyoviy tushunchalar ham kimyo asoslari jumlasidandir. Kimyoviy tushunchalar kimyoviy elementlarni tavsiflaydigan ko’pgina konkret materialni oz ichiga oladi. Atom-molekulyar ta’limotni, shuningdek, kimyoviy elementlar va ularning eng muhim birikmalari tug‘risidagi ta’limotni hozirda D. I. Mendeeleevning davriy qonuni va elementlar davriy jadvalisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Davriy qonun hozirgi zamon kimyosi asoslarining asosiy qismidir. S’Hunday qilib, kimyo dasturida zamonaviy kimyosi asoslarini, avvalo, nazariy masalalarni: atom-molekulyar ta’limot, kimyoviy elementlar to’g‘risidagi va ularning eng muhim birikmalari to’g‘risidagi ta’limot, davriy qonun va davriy jadval, atomning tuzilishi va boshqalar tashkil etadi. Maktabda kimyo fanini urganish 4 bosqichda o’tadi:

I bosqich . Kimyoning kirish kursi, atom-molekulyar ta’limotga asoslanadi. Bu kursning nazariy qismida o’quvchilar boshlang‘ich kimyoviy tushunchalar va qonunlar bilan tanishadilar. qolgan uch bosqichda kimyoning asosiy kursiga kiradi. II bosqichda D. I. Mendeleevning davriy qonuni va kimyoviy elementlarning davriy jadvali o’rganiladi. III bosqichda D. I. Mendeleevning davriy jadvalining guruhlar bo’yicha eng tipik elementlar o’qitiladi. IV bosqichda A. M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi asosida organik moddalar ko’rib chiqiladi. “Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalar” mavzusi VII sinf ning nazariy bazasidir. Aynan shu mavzuda atom-molekulyar ta’limot o’rganiladi. Keyingi mavzu “Kislorod. Oksidlar. Yonish” o’quvchilarga tabiatshunoslikdan tanish bo’lib, bu mavzu davriy qonunni tushnishga zarur. Bu mavzuda atom-molekulyar ta’limotning mavqei konkretlashadi, oksidlar haqida tushuncha kiritiladi, birikish va parchalaniladi. Bundan tashqari o’quvchilar konkret element va oddiy modda haqidagi sistematik bilimlarini atom-molekulyar darajasida bilib oladilar va aniq reja bo’yicha oddiy moddani tavsiflashga o’rganadilar. Elementlarning vodorod birikmalari to’g‘risida tasavvurni o’quvchilarga “Vodorod. Kislotalar. Tuzlar” mavzusi beradi. Oksidlanish jarayoniga qarshi bo’lgan qaytarilish jarayoni to’g‘risida, almashinish reaktsiya haqida tushunchalar shakllanib, o’rin olishi reaktsiya tushunchasi mustahkamlanadi. Ikki mavzuning mantiqiy davomi bo’lgan “Suv. Eritmalar. Asoslar” mavzusida suv murakkab modda ekanligi o’quvchilarga tushuntiriladi. Eritmalar bo’limida esa suv erituvchi sifatida ishlatilishi hamda asoslar tushunchasi beriladi. “Anorganik moddalarning asosiy sinflari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish” mavzusi genetik bog‘lanish nuqtai nazaridan juda muhim va alohida o’rin tutadi.

Yuqorida ko’rsatilgan mavzular davriy qonunni ongli ravishda tushunish uchun kerak. Kimyoning asosiy kursi “D. M. Mendeleevning davriy qonuniy va elementlarning davriy jadvali” mavzui bilan boshlanadi. Bu mavzuda atomning tuzilishi ham ko’rib chiqiladi. Keyingi “Kimyoviy bog‘ va modda tuzilishi” mavzusi nafaqat VIII sinf, balki butun anorganik kimyoning asosidir. Bu mavzularga asosiy ahamiyat berilib, ketidan faqat faktik materiallar o’rganiladi: “Galogenlar”, “Kislorod gruppachasi”. Ushbu mavzularni o’quvchilar deduktiv o’rganadilar, chunki ular katta va jiddiy bazaga egadirlar. Faktik mavzularni o’qitishdan maqsad - D. M. Mendeleevning davriy qonunni mumkin qadar to’la, chuqur va konkret bilishdir. Shuningdek, davriy jadval o’rta maktabda kimyoni o’qitishda ham maqsad, ham vositasidir. VIII sinf kimyo kursi “Kimyoviy reaktsiyalarning asosiy qonuniyatlari. Sulfat kislotaning ishlab chiqarishi” mavzusi bilan tugallanadi. Bu mavzuni o’rganishda o’quvchilar kitmyoviy kinetika va termodinamikalarning ayrim nazariy ma’lumotlarga ega bo’ladilar. Kimyoviy reaktsiya haqidagi tushuncha ham ancha boyitiladi. IX sinf da o’quvchilar uchun yangi elektrolitik dissotsilanish nazariyasi tushunchasi kiritilib, qolgan mavzular davriy qonun va elementlar davriy jadvali hamda elektrolitik dissotsilanish nazariyalar nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi: “Azot gruppachasi”, “Uglerod gruppachasi”, “Metallarning umumiy xossalari”, “Bosh va yonaki gruppachalar metallari”, “Metallurgiya”. “Metallurgiya” mavzui o’quvchilarga politexnik ta’lim berishi va kimyoviy ishlab chiqarish tushunchasini kengaytirish uchun alohida o’rin tutgan. IX sinf kimyo kursini o’quvchilar “Anorganik kimyo” va “Оrganik kimyo” kursi bo’yicha olgan bilimlarni umumlashtirish mavzusi bilan tugatishadi. Organik kimyo kursida organik moddalarning uchta katta guruxi o’rganiladi: uglevodorodlar, kislorodtutgan va azottutgan organik moddalar.

Organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi mavzusida A.M.Butlerov nazariyasining asosiy xolatlari ko’rib chiqiladi. O’quvchilarda izomerlar xaqida tushunchaning shakllanishi aynan shu mavzuda boshlanadi. To’yingan uglevodorodlar mavzusida organik moddalarning oddiylari o’rganilib, ularning misolida eng muxim bo’lgan tushunchalar o’quvchilarda shakllanib boradi: gibridlanish, fazoviy va elektron tuzilish, o’rin olish reaktsiyalarning erkin radikalli mexanizmi, gomologlar. O’quvchilar organik kimyoda aloxida o’rin tutgan sistematik nomenklatura bilan shu mavzuda tanishadilar. Kovalent boglanish tushunchasiga To’yinmagan uglevodorodlar mavzusida aniqlik kiritiladi. Birinchi bor va -bog tushunchalari kiritiladi, gomolog, izomer, gibridlanish tushunchalari rivojlanib boradi. Bu mavzuda etilen, diyen, atsetilen qatoridagi uglevodorodlar o’rganiladi. Uglevodorodlarni o’rganish- organik kimyo kursining keyingi mavzularni o’qitishda asos bo’ladi. Kislorodtutgan organik birikmalar to’rtta mavzu bilan ko’rsatilgan: Spirtlar va fenollar, Aldegidlar va karbon kislotalar, Murakkab efirlar. YEglar. Uglevodlar. IX sinfda organik kimyoning davomi bo’lgan "Azot tutgan organik birikmalar" biologiya kursi bilan fanlararo bog‘lanib o’qitiladi. Organik birikmalarning bu bo’limida "Aminlar. Aminokislotalar. Azot tuggan geterotsiklik birikmalar" va "Oqsillar. Nuklein kislotalar" mavzulari o’tiladi. IX sinf o’quvchilari uchun "Umumiy kimyo asoslari" kursining o’qitish maqsadi - ularning anorganik va organik kimyodan olgan bilimlarni umumlashtirishdir. Kimyo asoslaridagi materialning qanchalik chuqur bo’lishi, asosan, o’quvchilarning umumiy saviyasi, shuningdek kimyo faniga ajratilgan o’quv soatlari bilan belgilanadi. V II sinfda o’quv soati bir yilda 68 soat, haftasiga - 2 soat, rezerv - 4 soat. V I II sinfda ham o’quv soati bir yilda 68 soat, haftasiga - 2 soat, rezerv - 4 soat

I X sinfda ham o’quv soati bir yilda 68 soat, haftasiga - 2 soat , rezerv - 4 soat. Kimyo kursidagi asosiy materiali dastur bilan belgilanadi. Dasturda ko’rsatilgan umumdavlat bilimlar va ko’nikmalar minimumi, shuningdek, kimyodan o’tkaziladigan laboratoriya ishlari va amaliy mashg‘ulotlar ro’yhati, xuddi boshqa fanlarda bo’lgani kabi, qatiyan majburiydir. Dasturda o’qitish uslubiyotiga tavsiyalar, fanlararo bog‘lab ko’rsatilgan, o’quvchilarning bilim va ko’nikmalariga bo’lgan talablar hamda o’quvchilarni baholashi aniqlab berilgan. Mavzular soat buyicha tahminan taqsimlangan. O’qituvchi o’quvchilarining tayyorgarlik darajasiga ko’ra ayrim qiyin mavzularda ko’prok, to’xtalishi mumkin, buning uchun har bir sinfda 2-4 soatgacha rezerv vaqti bor. Kimyo darslarida tushunchalar, nazariya va qonunlarni ochib berishda tarixiy yondashuvdan foydalanish kerak. Fanda bulgan kashfiyotlar, u vaqtda sharoitlar, fanning rivojlanishiga kimyogar olimlarning qo’shgan hissasi bilan o’quvchilarni tanishtirish lozim. O’qitish jarayonini sifatini oshirib, o’quvchilarning fanga bulgan qiziqishini ham orttirish kerak. Bu maqsadga yetishda o’quvchilarni faolligini mustaqil ishlar orqali oshirish mumkin. Dasturda ko’rsatilgan hamma laboratoriya tajribalari va amaliy mashg‘ulotlari o’tkazilishi zarur. O’quv jarayonida lektsiya va seminar darslarni olib borish vaqtini oldindan belgilab olishi kerak. Masalan VII I sinfda oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlarning tarkibi va xossalarini takrorlash 1-2 soatli seminar darsda o’tkazish mumkin. I X sinfda uglevodorodlar haqida bilimlarni umumlashtirish seminar tarzida ham o’tkaziladi. Dasturda kimyo fanidan ixtisoslashtirilgan sinflar uchun ham mavzular va ularni o’tishga vaqti belgilab berilgan. O’quvchilarning bilimni puxtalash, chuqurlashtirish va takomillashtirish uchun fakultativ darslar va maxsus kurslarning rejalari ham dasturda belgilanadi.

Tayanch sozlar : didaktik birliklar-qonun, nazariya, kimyoviy tushunchalar, faktlar, kimyo fanining usullari. O’qitish bosqichlari to’rtta nazariy kontseptsiyaga asoslanadi: atom-molekulyar ta’limot, D.I.Mendeleevning davriy qonuni, elektrolitik dissotsilanish nazariyasi, organik moddalarning zamonaviy tuzilish nazariyasi. Savollar: 1.Maktab kimyo kursi qaysi birliklar yerdamida ozlashtiriladi? 2.Kimyo fanini o’rganishda qanday bosqichlarni o’tish kerak? 3.Kimyoning kirish kursida nimalar o’rganiladi? 4.Kimyoning asosiy kursi qanday mavzulardan iborat? 5.Maktab kimyo kursi nimaga asoslangan ? 6.Maktab kimyo kursiga qanday talablar qo’yilgan? 5-ma’ruza Mavzu: Dars o’quv ishini tashkil qilishning asosiy shaklidir. Dars turlari. Reja: 1. Dars o’qitishning asosiy shakli, uning asosiy qismlari. 2. O’quv ishini maqsadi va asli mazmuniga ko’ra darsning klassifikatsiyasi. 3. Darsga bo’lgan talablar. 4. Darslarni rejalashtirish: dars konspekti rejasini tuzish, ma’ruza yozish tartibi. 5. Noan’anaviy dars turlari. 6. Ommalashgan tarixiy darslar. 7. Ma’ruza, seminar, sinov, test so’rovi, sayohat darslari va sayohat retalaridan namunalar. 8. Fakultativ darslar. 9. Dars tahlili va dars tahlilining turlari. 10. Dars tahlilining taxminiy namunasi.

Maqsad: Dars o’qitishning asosiy shakli ekanligini ko’rsatish, chunki kimyodan o’quv dasturi faqat darsda amalga oshadi. O’quv ishini tashkil qilishning boshqa shakllari va ularni maksadlari bilan tanishtirish. Dars – maktabdagi o’quv ishining tashkiliy shakli bo’lib, unda o’kituvchi aniq belgilangan vaqt doirasida o’quvchilarning doimiy tarkibi (sinf) bilan qat‘iy jadval bo’yicha shug’ullanadi, jamoa bilish faoliyatiga rahbarlik qilib , o’quv dasturiga muvofiq o’zi belgilaydigan didaktik va tarbiyaviy vazifalarga erishish uchun xilma-xil metodlardan foydalanadi. Eng yaxshi o’qituvchilarning tajribalarini umumlashtirish va pedagogika fanining yutuqlari darsga qo’yiladigan quyidagi didaktik talablarni belgilash imkonini berdi. 1. Darsning asosiy didaktik vazifalari va asosiy elementlarining aniqligi va muqarrarligi. 2. Ta‘limiy va tarbiyaviy vazifalarning birligi. 3. O’qitishning butun dars va uni har bir qismi vazifalari hamda mazmuniga muvofiq keladigan , o’quvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta‘minlaydigan eng ratsional metodlarini tanlash. 4. Mashg’ulotlarning turli shakllari: umumsinf, gruppaviy va individual shakllarini ratsional birga qo’shib olib borish. 5. O’quvchilar bilish faoliyatining faolligini o’qituvchining rahbarlik roli bilan birga qo’shib olib borish. 6. Darsning oldingi va keyingi darslar bilan bog’lanishi. 7. O’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish. 8. Darsda o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay sharoitlar yaratish. Didaktik vazifa va strukturaga ko’ra darslar quyidagi tiplarga bo’linadi: 1) kombinatsion darslar ( o’qituvchi yangi materialni tushuntiradi, mustahkamlaydi, takrorlaydi, nazorat qiladi); 2) yangi materialni o’rganish darslari; 3) bilim , ko’nikma, malakalarni mustahkamlash darslari;

4) mashqlar va Amaliy ishlar darslari; 5) umumlashtiruvchi takrorlash darslari; 6) laboratoriya darslari; 7) o’quvchilar bilimini nazorat qilish, tekshirish va baholash darslari; Darsga tayyorlanish o’qituvchidan katta mehnat talab qiladi, bu ijodiy jarayondir. Nar bir zamonaviy darsda o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish kerak. O’qituvchini darsga ijodiy yondashi shundan iboratki - har bir darsda o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish maqsadlarini kozda tutgan holda dars rejalarini ishlab chiqish, darsni olib boradigan usullarni tanlash, o’quv vositalarini, kimyoviy tajribalarni tanlab olish kerak. Ma’lumki, xar bir ijodiy faoliyat bir namunaviy bo’lishi mumkin emas, shuning uchun o’qituvchi maktab dasturiga asoslanib, darslik, metodik qo’llanma, qo’shimcha adabiyotlardan foydalanadi. Ozining boshidan o’tkazmasdan, birovning tajribasini ozi uchun qo’llab bo’lmaydi. Darsning muffaqiyatli o’qitish uchun o’qituvchi oldindan tematik rejalarga tayanib ayni darsning oldingi va keyingi darslar bilan bog‘laydi. Darsning hal qiluvchi sharti uning maqsadidir. Aniq qo’yilgan maqsad o’qituvchining shu maqsadga erishish uchun zarur faktik materialni to’g‘ri tanlab olishga imkon beradi. Tipik dars uchta asosiy qismga - kirishi qismi, asosiy qism va xotima qismga bo’linadi. Darsning kirish qismini ko’pincha o’qituvchining o’quvchilar bilan salomlanshish, davomatni tekshirish, kimyo o’quv kabineti darsga tayyorgarligi, zarur asbob-uskunalar bor-yo’qligini tekshirish o’quvchilarning ish joyida umumiy tartib o’rnatish, o’quvchilar e’tiborini oziga jalb etish va boshqalar tashkil etadi. Darsning kirish qismini tashkiliy qism yoki sinfni o’quv ishiga tayyorlash deb atash mumkin. Darsning asosiy qismiga o’quvchilardan so’rash, yangi mavzuni bayon etish, umumlashtirish va puxtalash kiradi.

O’quvchilardan so’rashga uyga berilgan topshiriqlarini, oldingi darsda o’tilganlarni tekshirib ko’rish kiradi. Ko’pgina hollarda, uyga berilgan vazifani frontal suratda, butun sinfni bir vaqtda tekshirib chiqish kerak bo’ladi. Shunda xar xil usullardan foydalanib o’quvchilarni hamma vaqt e’tibordan chetda qoldirmaslikka harakat qilish kerak. Ba’zan, murakkab uy topshiriqlarini o’qituvchi vaqtni tejash maqsadida o’quvchilardan yig‘ib, darsdan keyin tekshiradi, va keyingi darsda oz mulohazalarini va qo’ygan baholarini. Yangi mavzuni bayon qilish qismi xilma-xil bo’ladi, uning xarakteri konkret materialga va bu materialga to’g‘ri keladigan o’qitish usullari va vositalariga bog‘liq bo’ladi. Bayon etish jarayonida darsning asosiy ta’lim - tarbiyaviy vazifasi hal qilinadi. Ko’pincha, darsning bu qismida o’quvchilarga tayyor bilimlarni berish bilan chegaralanmay, balki o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning ozlariga tajriba, kuzatish, darslik bilan ishlash qildiriladi. Yangi mavzuni umumlashtirish va puxtalash darsning alohida qismini tashkil etadi, chunki yangi mavzuda eng muhim narsani ajratib ko’rsatishga va bu muhim narsani, qolgan vaqtga qarab, mahsus tarzda mustahkamlashga imkon beradi. Uyga topshiriq darsning yakuniy (xotima) qismida beriladi. To’g‘ri tashkil etilgan uy topshiriqlari o’quvchilarda mustaqil ishlash malakalarini hosil qilishning eng muhim vositalaridan biridir. S’Hunday qilib, tipik dars sxemasi quyidagicha yoziladi: Sinfni o’quv ishiga tayyorlash So’rash Yangi mavzuni bayon etish Yangi mavzuni umumlashtirish va puxtalash Uyga topshiriq berish. Albatta, yuqorida ko’rsatib o’tilgan darsning sxemasi birdan-bir sxema emas. Yangi mavzuning xarakteriga, o’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga, kimyoviy asbob-uskunalarni bor-yo’qligiga, o’qituvchining imkoniyati va

individual hususiyatlariga va bir qator boshqa omillarga qarab darsning tuzilishi ozgartirib turiladi. Ta’lim-tarbiya jarayoni juda xilma-xildir, shuning uchun kozlangan maqsad va mavzuning mazmuniga qarab darslar ham xar xil bo’lishi kerak. Yuqorida keltirilgan dars bir qator vazifalarni hal qilishga qaratilagan - o’qituvchi bu darsda yangi materialni tushuntirib beradi, o’tilgan mavzuni chuqurlashtiradi, yangi bilimlarni tekshirib ko’radi va puxtalaydi, o’quvchilarning umumiy ozlashtirishini tekshirib boradi va hokazo. Kombinatsiyalangan yoki, boshqacha qilib aytganda, aralash dars deb ataladigan bu dars eng ko’p qullaniladi. Kimyo o’qituvchilarni aralash dars bilan bir qatorda, o’quv ishining maqsadi va asli mazmuniga qarab, ko’pincha, quyidagi maxsus darslarni ham o’tkazadilar: Yangi mavzuni o’rganish darslari (kirshi darsi, o’rganiladigan fanning mavzu bahsi bilan tanishtirish darsi, laboratoriya darsi, ekskursiya darsiya, kino darsi va boshq.). Amaliy o’quvlar hosil qilish darsi (amaliy mashg‘ulot darsi, eksperimental masalalar yechish darsi). Bilimlarni sekin-asta chuqurlashtirish darslari (umumlashtirish darsi, obzor tarzida takrorlash darsi). Olingan bilim va malakalarni tadbiq etish darslari (mashqlar darsi, kimyoviy masalalar yechish darsi, asboblar loyihalash darsi). kontrol darslar (so’rash darsi, kontrol ish o’tkazish darsi). Yangi mavzuni o’rganish darsi . Bunday maxsus darslarning oziga xos xususiyati shuki, bu darslarda vaqtning qariyib hammasi o’quvchilarni yangi mavzu bilan tanishtirishga ketadi. Bu darslarda zarurat tug‘ilishining sababi kimyo kursida navbatdagi barcha mavzularga asos bo’ladigan va o’quvchilarga xali hech narsa ma’lum bo’lmagan masalalar borligidir. Bunday masalalar jumlasiga, masalan: Kimyoning mavzu bahsi Moddalar va ularning ozgarishi Atomlar, kimyoviy elementlar.

Valentlik Organik moddalar D. I. Mendeleevning davriy qonuni va elementlar davriy jadvali. Atomlarning tuzilishi Moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi Elektrolitik dissotsialanish nazariyasi asoslari va boshqalar kiradi. Yangi mavzuni o’rganish darslari oz tuzilishi jihatidan olganda odatdagi aralash darsdan ancha farq qiladi. Bu darslarda, odatda, rasmiy so’rash va bayon etilgan mavzuni mahsus puxtalash qismlari qariyib bo’lmaydi. Bu daslarda, bayon etishning ozi, asosan sozlab berish yo’li bilan (yoki yuqori sinflarda lektsiyalar o’qish yo’li bilan) o’tkaziladi, bunda ko’rsatmallikning mumkin bo’lagn hamma vositalaridan foydalaniladi. Bu yerda ko’rsatmalilik shu qadar katta rol o’ynaydiki, hatto, yangi materialni o’rganish darslarining ko’rsatmalilik bilan bog‘liq alohida turlari ham bo’ladi. O’qituvchining yangi mavzuni bayon etishiga o’quvchilarning tajriba qilishi ham qushilgan hollarda ish laboratoriya darsi xarakterini oladi. Agar o’quv ishi sinfda emas, balki o’rganiladigan ob’ektning ozida (ishlab chiqarishda, tabiatda, muzeyda va shu kabilarda) olib borilsa, o’quvchilar bilan qilinadigan butun mashg‘ulot ekskursiya darsi sifatida tashkil etiladi. Yangi mavzuni o’rganish darslarining barcha turlaridan diqqatga alohida sazovar bo’lganlari kirish darslari bilan dastlabki darslar. Kirish darslari, masalan, quyidagi masalalar yuzasidan o’tkaziladi: Kimyo nimani o’rganadi. Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar. Organik moddalar Moddalar Metallar Bu darslarning asosiy vazifasi - o’quvchilarga kimyo kursining navbatdagi hamma masalasini yoki butun bir bo’limini muvaffaqiyat bilan o’rganishda tayyorlanadilar. O’qituvchilar bunday darslarda juda yaxshi tayyorlanadilar: eng

qiziqarli material, ko’pdan-ko’p ko’rsatma qo’llanmalar, eng yorqin, qiziqtiradigan tajribalar tanlaydi. Kimyodan o’tkaziladigan kirish darslari singari, dastlabki darslar ham yangi mavzuni bayon qilish darslarining boshqa hamma turlaridan shu bilan farq qiladiki, bu darslarda butun kimyo kursini muvaffaqiyat bilan o’rganishni ko’p daraja belgilab beruvchi poydevor qo’yiladi. O’quvchilar o’qituvchining bevosita rahbarligi ostida ayni darsda bayon etilgan muhim nazariy qonun-qoidalarni aniqlashga qaratilgan laboratoriya ishlarini mustaqil suratda bajaradigan dars laboratoriya darsi deb ataladi. Laboratoriya darsining asosi quyidagi nazariy masalalar: moddalarning xarakteristikasi, kimyoviy jarayonlarning mohiyati, kimyodagi tushuncha va qonuniyatlardir. Laboratoriya darsida har bir tajriba taxminan quyidagi tartibda bajariladi: a) ayni tajriba to’g‘risida shundan oldingi darslardan o’quvchilar bilgan ma’lumotlar suhbat yo’li bilan aniqlanadi; b) tajribani bajarish rejasi; v) bajarilishi kerak bulgan ishning to’g‘risida shundan oldingi darslardan o’quvchilar bilgan ma’lumotlar suhbat, so’rash yo’li bilan aniqanadi; b) tajribani bajarish rejasi; v) bajarilishi kerak bo’lgan ishning ayrim murakkab usullari texnikasi o’qituvchi tomonidan tushuntiriladi; g) o’quvchilarning qilinadigan ishini tushunganligini tekshiriladi; d) o’quvchilarning mustaqil ishi; ye) o’tkazilgan ishga yakun yasash; j) umumiy hulosa va yozma hisobot. Nisobotda: a) darsning mavzusi; b) bajarilgan kuni; v) ishning nomi; g) rasmlari: d) ishning asosiy bosqichlari; ye) kuzatilgan hodisalar; j) reaktsiya tenglamalari; z) xulosalar ko’rsatiladi. O’quvchilarni ishchi kasbiga tayyorlash uchun ishlab chiqarishlarni o’rganish darslari ajratilgan. O’quvchilarda zarur nazariy tayyorgarlik bo’lgandagina ular ishlab chiqarish jarayonini tushunishlari va uning ilmiy asoslarini bilib olishlari mumkin. O’quv materialini umulashtirish kimyo o’qitish jarayonining eng muhim bosqichidir. Kimyo kursini muvaffaqiyatli suratda ozlashtirish uchun yangi o’quv

materialinigina emas, balki ilgari o’tilgan barcha o’quv materialini ham umumlashtirish kerak bo’ladi. Umumlashtirish - ma’lum bo’lgan o’quv materialini shunchaki takrorlash emas; bu-bilimning sifat jihatidan yangi bosqichi, ma’lum bo’lgan barcha narsani tushunib olishga chuqurlashtirishga aniqlab imkon beradigan bosqichdir. O’quvchilar bilimi ortib borishi bilan umumlashtirish darslari ham murakkablashtiriladi. Umumlashtirish darslari yetuklik attestati imtihonlari oldindan kimyo kursini takrorlab obzor qilish jarayonida ayniqsa keng o’tkaziladi. Bu darslarni o’tkazish va o’quvchilarning qisqacha axborot berish bilan bir qatorda, laboratoriya ishlari, eksperimental masalalar, darslik bilan mustaqil ishlash va shu kabilardan foydalaniladi. Umumlashtirish darsidan kozda tutiladigan asosiy maqsad o’tilgan o’quv materialiga aniqliq kiritish, uni sistemaga solish va o’quv materialini yuqori nazariy darajaga ko’tarishdan iboratdir. O’quvchilarni o’tilgan material doirasida dasturda ko’rsatilgan bilim va amaliy malakalarni qanchalik ozlashtirganliklarini bilib olishda ozlashtirishini hisobga olish darslari o’tkaziladi. Kimyo o’qitish jarayonida oziga xos bu tipik darslardan foydalanish juda muhimdir. Nozirgi vaqtda darsda o’quvchilarni tashkil qilish usullari keng tarqalmokda. O’quvchilarni o’quv faolligini tashkil qilish shakllari quyidagicha: a) lektsiya darsi; b) seminar darsi; v) anjuman tarzida o’tkaziladigan darslar; g) o’quvchilarni o’yinlari bilan o’tadigan kimyo darslari; d) kimyodan yetuklik attestati imtixonlariga tayyorlanish darslari. Kimyo o’qituvchisi oldida o’quvchilarning xozirgi zamon kimyo asoslarini ongli suratda va puxta ozlashtirishga erishish, o’quvchilarda amaliy xayetda kerak bo’ladigan o’quv va malakalar xosil qilish kabi muxim ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni fakultativ kurslarda ochib berishi mumkin. O’quvchilarning kimyodan bilimlarini kengaytirish, fanga bo’lgan qiziqishni orttirish, fanlararo bogni amalda ko’rsatish, ilmiy-materialistik duneqarashini shakllantirish - kimyo fakultativ

kurslarning maqsadidir. Fakultativ kurslar o’quvchilar bilan ishlashning aloxida tashkiliy shakli bo’lib, ularga o’quvchilar oz xoxishlariga ko’ra qatnashadilar.Fakultativ kurslarning xar xil turlari mavjud: qo’shimcha boblar, maxsus kurslar, praktikumlar. qo’shimcha boblarga murakkab bo’lgani uchun dasturga kirmagan mavzular, ayrim maxsus masalalar kiradi. Maxsus kurslarda Kimyo sanoatda, Kimyo qishloq xo’jaligida va boshqa mavzular ko’rib chiqiladi. Kimyoviy analiz asoslari, Agrokimyodan praktikum maxsus praktikumlarida ishlab chiqilgan dastur bo’yicha tajribaviy mashgulotlar olib boriladi. Kimyodan sinfdan tashqi mashgulotlar ta’lim-tarbiyaviy jarayenining muxim tashkiliy shakllaridan biri. Bu mashgulotlarda o’qituvchining shaxsi, uning duneqarashi, nazariy va ma’naviy barkamolligi o’quvchilarga ko’proq ta’sir qiladi. Sinfdan tashqi mashgulotlarning mazmuni ma’lum talablarga javob qilishi kerak: Ilmliylik. Tushunishi osonlik. Aktuallik va xayetga bogliklik. qiziq, maroqli o’tkazilishi. Sinfdan tashqi mashgulotlar nixoyatda xilma-xil bo’ladi. Maktablarda sinfdan tashqi mashgulotlarning uch xilidan : gurux bo’lib ishlash, yalpi ishlash, yakka-yakka ishlashlaridan foydalaniladi. Gurux bo’lib ishlash shakliga - kimyo to’garagi, devoriy gazeta chiqarish stendlar tayerlash va xkz. Kiradi. Yalpi ishlar kimyoviy kecha, olimpiada, kimyo xaftaligi ( o’n kunligi, oyligi), viktorina, kimyoviy soat, kontsert-ma’ruza, konferentsiya, ekskursiya, kimyoviy jamiyat va boshqa turlaridan iborat.Yakka-yakka ishlash turlariga adabiyet bilan ishlash, ma’ruza, referat tayerlash, kimyoviy kabinetni jixozlash kiradi. An`anaviy va noan`anaviy ta`lim modellari . 1. An`anaviy dars – ta`lim olishning asosiy shakli sifatida. 2. An`anaviy darsning asosiy bosqichlari. 3. Ta`lim olishning noan`anaviy shakllari. 4. Ta`lim olishning hamkorlikda o`rganish shakli. 5. Modellashtirilgan dars.

6. Ta`lim olishning tadqiqot – izlanish shakli. An`anaviy dars – ta`lim olishning asosiy shakli: O`qitishda ko`zlanadigan maqsad bu davlat ta`lim standartlariga belgilangan bilim va ko`nikmalarni o`quvchiga yetkazishdan iborat. Qachonki o`quvchi tomonidan bilim qabul qilinssa va tushunib yetilsa hamda egallangan malaka va ko`nikmalarini amalda namoyish etib bera olsa o`qitish muvaffaqqiyatli kechadi, deb hisoblasa bo`ladi. An`anaviy dars – muayyan muddatga mo`ljallangan, ta`lim jarayoni ko`proq o`qituvchi shaxsiga qaratilgan, mavzuga kirish, yoritish, mustahkamlash va yakunlash bosqichlaridan iborat ta`lim modelidir. Ma`lumki, bilim olish jarayoni – bu ma`naviy va aqliy qobilyatlarni tizimli rivojlantirib boorish, bilim va tushunchalarni shakllantirish va olingan bilimdan foydalana olish qobilyatini tarkib toptirishdan iborat jarayondir. Bu jarayon ta`lim oluvchi tomonidan mustaqil yoki ta`lim beruvchining ko`magida amalgam oshirilishi mumkin. O`tkazilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, an`anaviy o`qitish shakli (modeli) hisoblanmish dars ta`lim olishning samarali shakllaridan (modellaridan) biri bo`lib qolmoqda. O`quv materiali yangi va ancha murakkab bo`lganda, an`anaviy dars ko`p hollarda ta`lim jarayonining birdan – bir modeli bo`lib qolayotir. Ma`lumki, an`anaviy darsda ta`lim jarayoni markazida o`qituvchi turadi. Shu bois, ba`zida an`anaviy darsni “markazda o`qituvchi bo`1gan ta`lim modeli” , deb ham atashadi. An`anaviy darsnming asosiy maqsadi dars mavzusining mazmuni, tushuncha va faktlarini o`qituvchi tomonidan o`quvchilarga yetkazish va tushuntirishdan iborat. Dars – oldin o`zlashtirilgan bilimlar bilan o`zlashtirishi lozim bo`lgan bilimlar o`rtasida aloqa o`rnatilishidan boshlanadi. Yangi mavzuni yoritish, turli mashqlar yordamida mustahkamlash, darsga yakun yasash, xulosalash, baholash va uyga vazifa topshirish bilan yakunlanadi. An`anaviy dars o`tish modelida ko`proq ma`ruza, savol – javob, amaliy mashq kabi metodlardanfoylaniladi. Shu sabab, bu hollarda an`anaviy dars

samaradorligi ancha past bo`lib, o`quvchilar ta`lim jarayonining passiv ishtirokchilariga aylanib qoladilar. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, an`anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga o`quvchilar faoliyatini faolllashtiradigan turli – tuman metodlar bilan boyitish o`zlashtirish darajasining ko`tarilishiga olib kelar ekan. Odatda, an`anaviy dars berishga passiv dars berish usuli sifatida qaraladi. Lekin darsda o`quvchilarning darsni qanday o`tishga va uni rejalashtirishga bog`liq. An`anaviy darsning samaradorligini oshirish va darsda o`quvchilarning faolligiga erishish uchun yangi materialni kichik – kichik bo`limlarga bo`lib o`tish tavsiya etiladi. Shuningdek, o`quvchilarning bu materialni qanday o`zlashtirib borayotganliklarini nazorat qilib boorish va bu maqsadda turli xil mashq va topshiriqlarni bajartirish maqsadga muvofiq bo`ladi. Buning uchun dars jarayonini oqilona tashkil qilish, o`qituvchi tomonidan o`quvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta`lim jarayonida faolligini muttasil rag`batlantirib turish, o`quv materialining mazmunini ochishda bahs, munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, tadqiqot, rolli o`yinlar metodlaridan foydalanish, rang – barang qiziqtiruvchi misollar keltirish, o`quvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash, turlicha baholash usullari vat a`lim vositalarini o`z o`rnida qo`llash talab etiladi. An`anaviy darsning asosiy bosqichlari . An`anaviy dars o`tishning turli xil tuzilmalari mavjud bo`lib, uning keng tarqalgan tuzilmasini e`tiboringizga havola qilamiz. Quyida an`anaviy dars berishning bosqichlari haqida qisqacha to`xtalamiz. An`anaviy darsning quyidagi bosqichlari mavjud. 1. Tashkiliy qism – salomlashish, davomatni tekshirish, zarur ko`rgazmali qurol va jihozlarni darsga hozirlash; Yangi mavzuni boshlashga hozirlik, motivatsiya – yangi mavzu bilan bog`liq o`tgan dars mavzularini takrorlash, yangi mavzuni boshlashdan oldin o`quvchilarning bu mavzuga oid bilim darajalarini aniqlash, baholash va yangi

materialni o`zlashtirishga tayyorlash, yangi dars maqsadini tushuntirish va darsga qiziqtirish; Yangi mavzuni yoritish – dars materialini kichik – kichik bo`limlarga bo`lib, ketma – ket ma`lum uzviylikda va mantiqiy bog`liqlikda, ko`rgazmali tarzda va turli xil o`qitish uslublaridan foydalangan holda berish; Yangi mavzuni mustahkamlash – olingan nazariy bilimlarni yorqin misollarda qo`llash va turli xil topshiriqlarni bajarish asosida o`quvchilarda yangi mavzuga oid amaliy ko`nikmalarni hosil qilish va baholashdan iborat. Bunda baholash uchun beriladigan savol bva topshiriqlaraynan dars maqsadidan kelib chiqqan bo`lishi, unga erishilgan yoki erishilmaganligini aniqlashga qaratilishi lozim. Yangi mavzuni mustahkamlash butun sunf ishtirokida, turli xil tarqatma materiallar bilan ishlash, kichik guruhlarda yoki juft – juft bo`lib ishlash asosida amalgam oshirilishi mumkin. O`quvchilar amaliy mashg`ulotni bajarayotgan vaqtda o`qituvchi ularning faoliyatini kuzatishi, ba`zi o`quvchilarning tushunmagan savollariga javob berishi mumkin. Shuningdek, bu bosqichda o`quvchilarning mustaqil ishlashlariga ham sharoit yaratib berish lozim bo`ladi. Darsga yakun yasash va baholash – darsning maqsadini yana bir bor eslatish va unga qanchalik erishilganligini o`quvchilar bilan birgalikda aniqlash lozim. Shuningdek, o`quvchilarning mavzu bo`yicha savollariga javob berish, darsning asosiy lahzalarini qayd qilish, o`quvchilarning o`zlashtirganlik darajasini anmiqlash, darsda faol qatnashgan o`quvchilarni tilga olish va baholash ham ushbu bo`lim tarkibiga kiradi. O`quvchilar bilimini baholashni butun dars davomida turli xil usullar yordamida bajarish mumkin. Baholashdan maqsad o`quvchilarga faqat qandaydir ballarni qo`yib borish emas, balki o`quvchilarning o`zlashtirish darajasini nazorat qilib borishdan iboratdir. Kerak bo`lganda darsning borishiga o`zgartirishlar kiritish, tushunish qiyin bo`lgan joylarga qayta to`xtalish lozim bo`ladi. Uyga vazifa – o`tilgan mavzu bo`yicha bilim, malak va ko`nikmalarni yanada mustahkamlashga yoki kelgusi dars uchun hozirlik ko`rishga qaratilgan,

mustaqil bajarishga mo`ljallangan savol, mashq va topshiriqlar majmuasidan iborat bo`lmog`i lozim. Ta`lim olishning noan`anaviy shakllari : Ta`lim olishning noan`anaviy turlarini shartli ravishda 3 ga ajratish mumkin: 1. Modellashtirilgan dars; 2. Hamkorlikda o`rganish; 3. Tadqiqot – izlanish. Bu modelga asosan o`quvchi shaxsiga qaratilgan bo`lib, uni o`quvchi markazda turgan ta`lim modellari, deb ham atashadi. Modellashtirilgan dars hayotda va jamiyatda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarning ixchamlashtirilgan va soddalashtirilgan ko`rinishini (modelini) sinfxonada yaratish va ularda o`quvchilarning shaxsan qatnashishi va faoliyat evaziga ta`lim olishini ko`zda tutuvchi metodlar majmuidir. Hamkorlikda o`rganish – o`quvchilarning mustaqil guruhlarda ishlashi evaziga ta`lim olishini ko`zda tutadigan metodlar majmuidir. O`rganishning tadqiqot – izlanish modeli – o`quvchilarni muayyan muammoni yechishga yo`naltiradigan, mustaqil tadqiqot olib borishini ko`zdatutuvchi metodlar majmui hisoblanadi. O`quvchiga markazlashgan o`quv jarayonining maqsadi va uning ijobiy jihatlari quyida keltirilgan asoslarga tayanadi: 1. O`quvchining o`qishga bo`lgan ishtiyoqini oshirib borish; 2. Ilgari egallagan bilimlarni ham inobatga olish; 3. O`qish jarayoni tezligini muvofiqlashtirish; 4. O`quvchi tashabbusi va majburiyatini qo`llab – quvvatlash; 5. Amaliyot orqali o`rganish; 6. Ikki tomonlama fikr – mulohazalar bilan ta`minlash; 7. O`qish jarayonini to`g`ri yo`lga qo`yish; 8. O`qituvchi – o`quvchilar uchun o`quv jarayonini yengillashtiruvchi shaxs; 9. O`quv jarayonini baholash;

An`anaviy (ta`lim jarayoni markazida o`qituvchi bo`lgan) modelning afzalliklari va kamchiliklari: Afzalliklari Kamchiliklari Ma`lum ko`nikmalarga ega bo`lgan va aniq, ma`lum tushunchalarni, fanni o`rganishda foydali; O`qituvchi tomonidan o`qitish jarayoni va o`qitish muhitining yuqori darajada nazorat qilinishi; Vaqtdan unumli foydalanish; Aniq ilmiy bilimga tayanadi; O`quvchilar passiv ishtirokchi bo`lib qoladilar; O`qituvchining to`la nazoratibarcha o`quvchilar uchun motivatsiyani vujudga keltirmaydi; O`quvchilar o`qituvchi bilan bevosita muloqotga kirisha olmaydi; Eslab qolish darajasi o`quvchilarda bir xil bo`lmaganligi sababli, sinf bo`yicha o`zlasdhtirish darajasi past bo`lib qolishi mumkin; Mustaqil o`rganish va yechimlar qabul qilish uchun sharoitlar yaratilmaydi. Noan`anaviy ta`lim modellarning afzalliklari va kamchiliklari: Afzalliklari Kamchiliklari O`qitish mazmunini yaxshi o`zlashtirishga olib kelishi; O`z vaqtida qayta aloqalarning ta`minlanishi; Tushunchalarni amaliyotda qo`llash uchun sharoitlar yaratilishi; Turli o`qitish usullaribibg taklif etilishi; Motivatsiyaning yuqori darajada bo`lishi; O`tilgan materialning yazshi eslab qolinishi; Muloqotga kirishishko`nikmasini takomillashishi; O`z – o`zini baholashning o`sishi; Ko`p vaqt talab etiladi; O`quvchilarni har doim ham keraklicha nazorat qilish imkoniyatining pastligi; Juda murakkab mazmundagi material o`rganilayotganda ham o`qituvchi rolining past

O`quvchilarning mavzu mazmuniga, o`qitish jarayoniga ijobiy munosabati; O`quvchining mustaqil fikrlay olishi; Tanqidiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishi; Muammolarni yechish ko`nikmalarining shakllanishi; bo`lishi; O`qituvchining o`zidan yaxshi rivojlangan fikrklash qobilyatiga va muammolarni yechish ko`nikmalariga ega bo`lishining talab etilishi; Tayanch sozlar: dars, dars turlari, ma’ruza , seminar, konferentsiya, fakultativ darslar, sinfdan tashqi mashgulot.

Adabiyotlar ro’yxati 1. Borisov I.N. «Kimyo o’qitish uslubiyoti». T.: «O’qituvchi». 1966. 2. Abdullayev Sh.B. «Kimyo o’qitish uslubiyotidan ma’ruzalar matni». Namangan ,Faxrizoda xususiy kichik korxonasi, 2002. 3. Azizov M.T. «Ximiya ta’lim uslubiyoti fanidan ma’ruzalar matni». «Qarshi». 2000. 4. Ozbekiston Davlat standarti. Ozbekiston uzluksiz ta’limining Davlat standartlari tizimi. Oliy ta’lim 5440400 - kimyo yo’nalishiga oid bakalavrning tayyorgarlik darajasi va ozlashtiradigan bilimlari mazmuniga zaruriy talablar. Rasmiy nashr: T. : 2002. 5. Mehnat va kasb ta’limida o’qitishning faol usullaridan foydalanish. «Maktab va hayot» jurnalining 5 - soniga ilova. T.: 2003. 6. Ta’limda tabaqalashtirish. «Maktab va hayot» jurnalining 3 - soniga ilova. T.: 2003. 7. Barkamol avlod - Ozbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: 1998. 8. «Ma’rifat» gazetasi. 2000 yil 4 noyabr soni.

Похожие

O‘quv dasturlari va dars ishlari

Kimyo o’qitish uslubiyoti fani. O’zbekistonda uzluksiz kimyoviy ta’lim

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining tizimi, tuzilishi

Kimyo ta’limi metodikasi fani va o’quv predmeti. Yangi pedagogik texnologiyaning vazifalari

Organik kimyo kursining o’qitish uslubiyoti. A. M. Butlerovning tuzilish nazariyasi