Главная страница
Рефераты
Химия
Karbonatlar sinifi
Karbonatlar sinifi
Загружено в:
18.08.2023
Скачано:
0
Размер:
49.0400390625 KB
Скачать
Похожие
Uglerod va kremniy
Sanoat chiqindilari bilan havoni ifloslanishi
Fosfatli xomashyolar
Katalizatorlar. Amorf katalizatorlar, kristallik katalizatorlar
Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash
![Kirish Bu sinfda biz hozir maʼlum boʼlgan juda koʼp mineral turlarini uchratamiz. Bularning koʼpchiligi tabiatda ancha koʼp tarqalgan. А yniqsa, С a С O 3 koʼp tarqalgan boʼlib, asosan u dengiz choʼkindisi sifatida hosil boʼlgan gʼoyat katta qatlamlarni tashkil etadi. Karbonatlar, koʼpincha, konlarda ruda minerallarning yoʼldoshi boʼlib ham topiladi, ayrim hollarda esa, ularning oʼzi bir qator muhim metallar masalan, marganets (rodoxrozit shaklida) va temir (siderit shaklida) olinadigan manba tariqasida sanoat ahamiyatiga ega boʼlib qoladi. [CO 3 ] 2- anioni ion radiuslari oʼrtacha va katta boʼlgan ikki valentli metall kationlari bilan birga birmuncha barqaror birikmalar beradi. Bunday metallarning soni koʼp emas. Bulardan eng muhimlari Mg, Fe, Zn, Mn, Ca, Sr, Pb, Ba va qoʼshimcha anionlar [OH] 1- va Cl 1- bilan Cu va boshqalar. Karbonatlarning fizik xossalaridan qoʼyidagilarni koʼsatib oʼtamiz: suvsiz karbonatlarning qattiqligi hech vaqt yuqori boʼlmaydi. Odatda u 3 dan 5 gacha oʼzgaradi. Karbonatlarning suvda eruvchanligi ham yuqori. Bu, ayniqsa, ishqor elementlarning karbonatlari va kationlarining ion radiusi nisbatan kichik yoki aksincha, juda katta (masalan Ba 2+ ) oʼlchamli elementlarning bikarbonatlari uchun hosdir. Cu 2+ karbonati faqat asostuzlar holida uchraydi. Bu, kationning oʼziga xos tuzilishi bilan bogʼliq boʼlsa kerak. Mis karbonatlarining intensiv toʼq yashil yoki koʼk rangli boʼlishi ehtimol shu bilan bogʼliq boʼlsa kerak. Qolgan boshqa hamma karbonatlar rangsiz yoki och ranglidir. Karbonatlarning optik xususiyatlari, CO 3 anionning yassi shakli bilan bogʼliq holda eng yuqori ikkilantirib sindirish koʼrsatkichiga ega ekanligidadir. Biz bu sinfga kiradigan minerallarni, avvalo, suvsiz va suvli karbonatlarga ajratishimiz kerak. Shular orasidan ximiyaviy birikmalarning bir xil strukturali tiplariga qarab ayrim gruppalarni ajratamiz. Yakka-yakka mineral turlaridan iborat boʼlgan karbonatlarni tarkibidagi kationlarga qarab guruh- guruh qilib yigʼamiz.](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-3.png)
![va boshqalarning ostki qismini yasash uchun ishlatiladi. Kuydirilgan matnezit yana Oorel sementi deb ataladigan sement tayyorlash uchun ham ishlatiladi. Bu sementdan abraziv sanoatida (charx tosh) va qurilishda (qum, shagʼal, yogʼoch qipiqlari, diatomit, tal ь k va boshqa qoʼshimchalar bilan mustahkam suvoq materiali) foydalaniladi. Shuningdek, elektr izolyatorlar ishlab chiqarishda, qogʼoz, shakar-qand, rezina va boshqa sanoat tarmoqlarida ham qoʼllaniladi. Dolomit —CaMg[CO 3 ] 2 . Kimyoviy tarkibi . CaO 30,4%, MgO 21,7%, CO 2 47,9%'; CaO va MgO miqdori kichik koʼlamda oʼzgarib turadi. Izomorf aralashmalari: Fe, baʼzan Mn (bir necha protsentgacha). kamdan-kam Zn, Ni va Co (Chexoslovakiyadagi Prshibram konidan topilgan qizil dolomitda CoCO 3 mikdori 7,5% gacha yetadi). Dolomit kristallariga bitum va boshqa chet moddalar qoʼshilgan xollar ham maʼlum. Singoniyasi trigonal ; simmetriya koʼrinishi romboedrik. А gregatlari odatda, kristallangan-donador, koʼpincha gʼovak, kamdan-kam buyraksimon, katak- katak, sharsimon va boshqa shakllarda boʼladi. Dolomitning rangi kul rang oq, baʼzan sargʼish, qoʼngʼirroq, yashilroq tuslarga ega. Yaltirashi shisha kabi. Katod nurlarida sargʼish qizil nur sochadi. Qattiqligi 3,5—4. Moʼrt. Ulanish tekisligi romboedr boʼyicha mukammal. Ulanish tekisligi yuzasi, koʼpincha, qiyshiq boʼladi. Solishtirma ogʼirligi 2,8— 2,9. Diagnostik belgilari . Kaltsit qatoriga kiradigan boshqa minerallar kabi dolomit ham romboedr boʼyicha ulanish tekisligi borligi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, dolomit kristallari ham koʼp hollarda romboedrik qiyofaga ega. А yrim donalarini ximiyaviy analiz qilib va optik konstantalarini oʼlchab koʼrmasdan turib ankeritdan, baʼzan, sideritdan farq qilib boʼlmaydi. Yupqa shliflarda shu qoʼshaloqlanib oʼsish yoʼnalishi ulanish tekisligi hosil qilgan rolmbalarning kalta diagonali boʼyicha aniqlanadi.](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-11.png)
![А NKERIT— Ca (Mg, Fe) [CO 3 ] 2 . Fe va Mg orasidagi nisbat keng miqyosda oʼzgaradi. Tarkibida bir necha protsentgacha Mn ham bor. Temiri kamroq boʼlgan xiliga qoʼngʼir shpat deb nom berilgan edi. Singoniyasi trigonal ; simmetriya koʼrinishi romboedrik. Romboedrik qiyofaga ega boʼlgan yasmiqsimon kristallar shaklida, shuningdek, yaxlit donador massa holida, odatda gidrotermal sulfid va siderit ruda konlaridagi kvarts orasida va gidrotermal oʼzgargan magnezial- temirli togʼ jinslari orasida topiladi. А nkerntning rangi oq, kul rang boʼlib, baʼzan har xil tovlanadi. Yaltirashi shisha kabi. Qattiqligi 3,5. Solishtirma ogʼirligi 2,9—3,1. Ulayish tekisligi romboedr boʼyicha. Diagnostik belgilari . Dahandam alangasida yorilib-yorilib ketadi va temirning oksidlanishi natijasida qoʼngʼir rangga kiradi. Kislotalarda dolomit kabi oʼzgaradi. Bir necha tomchi HCl tomizib, sovuqda 1% li K 3 Fe (CN) 6 bilan namlanganda och koʼk rangli turnbul koʼki pardasi hosil boʼladi (sideritdan fardi). Konlari . Katta massalar holida kam uchraydi. Yoʼldosh sifatida u, masalan, Bakal koni siderit rudalari bilan, Oltoydagi koʼp polimetall konlarida, Nagolnsh kryajdagi qoʼrgʼoshin-rux konlarida va boshqa joylarda uchraydi. Koʼpincha, sulfidlardan ajralgan tarzda yuzaga keladi. SIDERIT —FeCO 3 . Grekcha «sideros»—temir demakdir. Sinonimi: temir shpati. Kimyoviy tarkibi . FeO 62,1% (Fe 48,3%), CO 2 37,9%. Izomorf. aralashmalardan koʼpincha Mg bilan Mn ishtirok etadi. Singoniyasi trigonal; simmetriya koʼrinishi ditrigonal skalenoedrik. Kristall strukturasi kaltsit strukturasiga oʼxshash. Kristallari koʼpincha romboedrik qiyofaga ega boʼlib, (1011) romboedr yonlari koʼpincha egilgan, baʼzan tangachasimon yuza hosil qiladi, shuningdek, dolomit kabi egarsimon bukilgan](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-13.png)
![Qattiqligi 5 . Kaltsit gruppasiga kiradigan minerallar orasida eng qattigʼi. Moʼrt. Ulanish tekisligi romboedr boʼyicha boʼlib, faqat aniq kristallangan agregatlaridagina bilinadi. Solishtirma ogʼirligi 4,1—4,5. Diagnostik belgilari . Qobiq, oqiq shakli va yashirin kristallangan massalarini shular bilan bir paragenezisda uchraydigan opal, rux silikatlari (kalamin, villemit) va boshqalardan ajratish ancha qiyin. Oqish rangli boʼlganligi uchun ohaktoshlar orasida koʼzga yaqqol tashlanmaydi. Dahandam alangasida oʼzgarishini tekshirib va ximiyaviy reaktsiyalar qilib koʼrish bilangina aniqlash mumkin. Smitsonit uchun xos ikkinchi darajali belgilari solishtirma ogʼirligi va qattiqligining (5) yuqori boʼlishidir. Dahandam alangasida erimaydi, boshqa hamma karbonatlarga oʼxshab yorilib- yorilib ketadi, koʼmir ustida oq rangli ZnO gardlari hosil qiladi. Tarkibida temiri boʼlgan xillari qoʼngʼir tusga kiradi. Kislotalarda ancha oson, baʼzan vijillab (ayniqsa tuproq simon xillari) eriydi. Co[NO 3 ] 2 eritmasi bilan namlab, keyin qizdirilgani ikkinchi marta oksidlantiruvchi alangada yana qizdirganda yashil rangga kiradi. Paydo boʼlishi va konlari . Smitsonit ohaktoshlar orasida yotgan qoʼrgʼoshin-rux sulfid konlari oksidlanish zonasining ostki gorizontlarida uchraydigan mineraldir. Baʼzan, ancha katta uyumlar holida koʼproq ruda jismlar yonida topiladi. А gar birlamchi rudalarda kaltsit koʼp miqdorda boʼlsa, u vaqtda smitsonit oksidlanish zonasini yuqori qismlarida ham rux silikatlari, galenit va baʼzan sfalerit qoldiqlari bilan bir assotsiatsiyada topiladi. Temirli smitsonit oksidlantiruvchi muhitga tushib qolganida parchalanib, temir gidrooksidi ajraladi. Shu bilan birga temirsiz rux smitsonit shaklida boshqa joylarda qayta choʼkishi mumkin. Temir gidrooksidlari bilan quyuq sariq rangga boʼyalgan smitsonit massalari tashqi koʼrinishi bilan oddiy gʼovak yoki orasi kovak-kovak limonit massalaridan kam farq qiladi, shuning uchun ham kon qidirish paytlarida eʼtibordan chetda qolib ketadi. Bunda smitsonit borligini](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-18.png)
![SSSR da strontsianitning bironta yirik koni maʼlum emas. Ozroq miqdorda Qrimda — avliyo Ilya qoʼltigʼi (Feodosiya yaqinida), Qoradogʼ va boshqa joylardan topilgan. Chet mamlakatlarda Vestfaliyadagi Gamm konida (Germaniya) boʼr davri mergellari orasida tomir va tomirchalar boʼlib, ancha koʼp miqdorda topilgan ham kovlab olingan. Bu yerda boʼshliqlarda juda toʼgʼri tuzilgan ajoyib kristallari ham bor edi. Boshqa minerallar yoʼldoshi sifatida u, juda koʼp gidrotermal konlarda, koʼpincha, barit tomirlarida sulfidlar bilan birga uchraydi. А maliy ahamiyati . Ikkinchi darajali strontsiy olinadigan manbadir. 1. M А L А XIT GRUPP А SI Bu gruppaga misning suvsiz asos karbonatlari — malaxit bilan azurit kiradi. M А L А XIT — Cu 2 [CO 3 ][OH] 2 yoki CnCO 3 • Cu[OH] 2 . Grekcha «malaxe»— gulxayri demakdir. Shu oʼsimlik rangiga oʼxshaganligi uchun shunday nom berilgan boʼlsa kerak. Kimyoviy tarkibi . CuO 71,9% (Cu 57,4%), CO 2 19,9%, H 2 O 8,2%. Juda kam miqdorda CaO, Fe 2 O 3 , SiO 2 va boshqalar borligi ham aniqlanadi. Ular ehtimol adsorblashgan yoki mexanik aralashma boʼlgan yot moddalar bilan bogʼliqdir. Singoniyasi monoklin. А gregatlari . Odatda, ayrim tolalari radial shuʼla kabi tuzilgan oqiq shakldagi massalar holida uchraydi. Yirik buyraksimon boʼlib hosil boʼlganlari uchun kontsentrik-zonal tuzilishi juda xarakterlidir. Bu jilolangan namunalarida juda yaxshi koʼrinadi. Tuproqsimon xillari (mis yashili) ham uchraydi. Malaxitning rangi yashil. Chizigʼi och yashil. Yaltirashi shishadek, olmosdek, tolasimon xillarida ipakdek. Qattiqligi 3, 5—4. Moʼrt. Solishtirma ogʼirligi 3, 9—4, 0.](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-22.png)
![saqlanayotgan juda chiroyli, ajoyib guldor malaxitning 1,5 t keladigan boʼlagi ham xuddi shu kondan olingan. А maliy ahamiyati . Malaxitning, baʼzan, katta massalar holida topiladigan oqiq shakldagi xillari har xil bezak ishlarida qoʼllaniladi va hashamdor buyumlar — rangi va rasmlari chiroyli boʼlgan vazalar, qutichalar, stollar va boshqalar ishlanadi. Malaxitning mayda kukunlari boʼyoq tayyorlash uchun ishlatiladi. Xolxol, tuproq- simon holda topiladigan xillari, misning boshqa oksidlangan rudalari bilan bir qatorda, mis eritiladigan ruda boʼlib xizmat qiladi. А ZURIT—Cu 3 [CO 3 ] 2 •[OH] 2 yoki 2CuCO 3 • Cu[OH] 2 . Nomi franduzcha «azure»—lojuvard, havo rang soʼzidan kelib chiqqan. Sinonimi: mis koʼki (mis lazuri). Kimyoviy tarkibi . CuO 69,2% (Cu 55,3%), CO 2 25,6%, H 2 O 5,2%. Kristallari ximiyaviy jihatdan toza. Uraldagi Berezovsk konidan topilgan namunalarida ikkilamchi sof tugʼma oltin tangachalari mexanik aralashmalardan boʼlib, bu juda kam uchraydi. Singoniyasi monoklin; simmetriya koʼrinishi prizmatik. Kristallarining qiyofasi. Kuzatilgan kristallari kalta ustuncha yoki prizma, shuningdek, qalin tabletkachalar shakliga ega. Koʼpincha mayda kristallar druzasi, yaxlit donador massalar, baʼzan radial shuʼla kabi tuzilgan agregatlar va tuproqsimon holatda («mis koʼki») topiladi. А zuritning rangi toʼq koʼk, tuproqsimon massalari havo rang. Chizigʼi havo rang. Yaltarashi shisha kabi. Qattiqligi 3,5—4. Solishtirma ogʼirligi 3,7—3,9. Diagnostik belgilari . O’ziga xos koʼk rangiga va malaxit ham misning boshqa kislorodli birikmalari bilan bir assotsiatsiyada topilishiga qarab osonlikcha bilinadi. Dahandam alangasida oson eriydi, qaytaruvchi alangada sof mis sharchasi hosil qiladi. Kislotalarda vijillab eriydi. Shuningdek ammiakda ham erib, uni havo rang tusga boʼyaydi.](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-24.png)
![SUVLI K А RBON А TL А R Tarkibida H 2 O molekulalari boʼlgan karbonatlar orasida Na, Mg, U va boshqa elementlarning suvli karbonatlari koʼproq tarqalgan. Bu yerda biz, faqat oʼn molekula suvli natriy karbonatinigina koʼrib oʼtamiz. SOD А — Na 2 CO 3 — 10H 2 O . «Soda» degan nom XVII asrda ham ishlatilgan boʼlib, kelib chiqishi nomaʼlum. Sinonimi: natrit, natron. Kimyoviy tarkibi . Na 2 O 21,6%, CO 2 15,4%, H 2 O 63%. Mexanik aralashmalardan natriyning boshqa oson eruvchan tuzlari ishtirok etishi mumkin. Singoniyasi monoklin; simmetriya koʼrinishi prizmatik. Kristall strukturasi tekshirilgan emas. Kristallari romboidal tabletkachalar shakliga ega. Odatda, donador agregatlar holida topiladi. Rangi . Rangsiz, oq yoki kul rang. Yaltirashi shisha kabi. Qattiqligi 1—1,5. Ulanish tekisligi mukammal. Solishtirma ogʼirligi 1,42— 1,47. Toza Na 2 CO 3 bilan toʼyingan eritmadan atmosfera bosimida — 2 dan 32° gacha boʼlgan temperaturada choʼkadi. Diagnostik belgilari . Suvda oson eruvchan HCl taʼsirida juda koʼp karbon oksid gazi ajralib chiqadi. Havoda tarkibidagi suvni tez yoʼqotadi va rangi oqaradi. Paydo boʼlishi . А ncha katta massalar holida baʼzi bir natriyga boy, erigan CO 2 koʼp boʼlgan shoʼr suvli koʼllarda hosil boʼladi. U Na 2 CO 4 bilan oqib kelgan kaltsiy bikarbonati — Ca[NCO 3 ] 2 orasidagi almashinib parchalanish reaktsiyasi natijasida yuzaga kelishgi mumkin, deb taxmin qilinadi. Uning paydo boʼlish protsessi biokimyoviy yoʼl bilan ham (sulfatlarning mikroorganizmlar bilan qaytarilishi yoʼli bilan), keyinchalik unga karbon oksidi taʼsir etishi natijasida ham H 2 S ajratib, quyidagi reaktsiya boʼyicha borishi mumkin. Quruq va issiq iqlimli mamlakatlarda u boʼsh togʼ jinslari va tuproq ustida qordek oppoq gullar va gardlar boʼlib yuzaga kelishi mumkin. Bizda maʼlum boʼlgan yirik sodali koʼllarning hammasi SSSR ning Osiyo qismida joylashgan. Masalan, Qulundi choʼllaridagi Qulundi stantsiyasidan](/data/documents/b340d9fc-6081-457b-bc23-446f398e436d/page-26.png)
