Fosfatli xomashyolar - Химия - Рефераты

Fosfatli xomashyolar

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

195.7822265625 KB

Fosfatli xomashyolar Reja: 1. Fosfatli minerallar 2. Tabiatda hosil bo’lishi va tarqalishi 3. Fosfatli xomashyolarni boyitish 4. Yuqori magniyli fosfatlar

Fosfor – tabiatda keng tarqalgan elementdir. Uning yer qobig’idagi miqdori og’irlik bo’yicha 0,08-0,12% ni yoki yer qobig’idagi atomlarning umumiy soni bo’yicha ~0,07% ni tashkil qiladi. Fosfor va undan olingan birikmalardan xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida keng miqyosda foydalaniladi. Tabiatda fosfat kislotaning tuzlari – tabiiy fosfatlar keng tarqalgan. Fosfatlarning sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan ikkita turi – apatitlar va fosforitlar muhim amaliy ahamiyatga ega bo’lib, ularni sanoat ishlab chiqarish sharoitida qayta ishlash orqali fosfor va uning birikmalari olinadi. Elementar fosfor va uning oksidlari yuqori kimyoviy aktivlikka ega bo’lganligi sababli u yer qobig’ida kimyoviy barqaror, suvda va tuproq eritmalarida erimaydigan minerallar shaklida bo’ladi. Bu minerallar tarqoq va ba’zan esa yirik to’planishlar tarzida uchraydi. Priyanishnikov ma’lumotlariga ko’ra, 20 sm chuqurlikkacha 1 ga tuproqdagi fosforning zaxirasi 300 dan 6000 kg gachani tashkil etadi. 1. Fosfatli minerallar Fosfatli minerallar. Tabiatda 120 dan ortiq turdagi fosfatli minerallar uchraydi. Apatit guruhidagi minerallar, ulardan eng asosiysi – ftorapatit Ca 5 F(PO 4 ) 3 eng keng tarqalgan va sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan mineral hisoblanadi (5.1-jadval). Apatitning fosfatli guruhlariga yoki apatitlarga Ca 10 R 2 (PO 4 ) 6 umumiy formulaga ega bo’lgan 42 zarrachadan iborat bo’lgan

elementar kristall yacheykali minerallar kiradi (bu yerda R – ftor, xlor yoki gidroksil). Apatitdagi kalsiyning bir qismi Sr, Ba, Mg, Mn, Fe, shuningdek uch valentli nodir elementlarning ishqoriy metallar bilan birgalikdagi atomlari bilan almashgan holatda bo’ladi. Apatitning kristall panjarasida kalsiyga nisbatan katta atom massaga ega bo’lgan kationlarning kirishi mineraldagi P 2 O 5 miqdorining, masalan ftorapatit Ca 5 F(PO 4 ) 3 dagiga nisbatan kamayishiga olib keladi. Masalan, mineralda o’rtacha 2,7% SrO va 1,5% nodir elementlar oksidlarining yig’indisi bo’lsa (nodir elementlarning o’rtacha atom massasi 160), undagi P 2 O 5 miqdori toza apatitdagi 42,2% o’rniga 40,7% bo’ladi. 5.1-jadval Apatit guruhi fosfatlarining tarkibi Minerallar Miqdori, % P 2 O 5 CaO F(Cl) CO 2 Ftorapatit Ca 5 (PO 4 ) 3 F 42,24 55,58 3,77 - Xlorapatit Ca 5 (PO 4 ) 3 Cl 40,91 55,72 6,81 - Gidroksilapati Ca 5 (PO 4 ) 3 OH 42,40 55,88 - - Karbonatapatit Ca 10 P 5 CO 23 (OH) 3 35,97 56,79 - 4,46 Frankolit Ca 10 P 5,2 C 0,8 O 23,2 F 1,8 OH 37,14 56,46 3,44 3,54 Kurskit Ca 10 P 4,8 C 1,2 O 22,8 F 2 (OH) 1,2 34,52 56,86 3,85 5,35 Boshqa apatit minerallari ftorning o’rnini OH, xlor olishi yoki fosfor o’rnini uglerod olishi natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar sifatida qaralishi mumkin. Fosfor kalsiy fosfatlaridan tashqari boshqa minerallar tarkibiga ham kiradi. Ulardan eng muhimlari ambligonit LiAl(PO 4 )F, biryuza

CuAl 6 (PO 4 ) 4 (OH) 8 ∙5H 2 O, vavellit 4AlPO 4 ∙2Al(OH) 3 ∙9H 2 O, vagnerit Mg 2 PO 4 F, varissit AlPO 4 ∙2H 2 O, vivianit Fe 3 (PO 4 ) 2 ∙8H 2 O, ksenotim YPO 4 , libetenit Cu 2 (PO 4 ) 3 OH, litiofilit Li(Mn,Fe)PO 4 , monatsit (Ce,La,Dy)PO 4 , otenit Ca(UO 2 ) 2 (PO 4 ) 2 ∙8H 2 O, piromorfit Pb 5 (PO 4 ) 3 Cl, triplit (Mn,Fe) 2 PO 4 F, trifilit Li(Fe,Mn)PO 4 va boshqalar hisoblanadi. Bu minerallardan ayrimlari nodir elementlar, uran va boshqalar olishning manbaasi bo’lib xizmat qiladi, bunday qayta ishlashda hosil qilinadigan fosfor birikmalari esa qo’shimcha mahsulot hisoblanadi. Fizik xossalari . Fosfatli minerallarning fizik xossasi kristall panjarada hosil bo’luvchi ionlar zaryadining kattaligi va ular tuzilishining ixchamligi bilan aniqlanadi. Ftorapatit o’zining tuzilishiga ko’ra, ikki molekula Ca 5 (PO 4 ) 3 F dan iborat fazoviy guruhga egadir: Bunday tuzilish ftorapatit molekulasining termodinamik mustahkamligi bilan izohlanadi. Ftorapatit kristall panjarasining energiyasi ~5300 kkal/mol (NaCl uchun 164 kkal/mol) ga tengdir, ftorapatit kristallarining solishtirma sirt energiyasi ~1520 erg/sm 2 (NaCl uchun 160 erg/sm 2 ) ni tashkil etadi. Ftorapatit fazoviy tuzilishining bunday ifodalanishi ftorning asosiy valentlikdan tashqari qo’shimcha valentlikni ham namoyon etishini ko’rsatadi. Shunday qilib, ftorapatitni markaziy atomi ftor bo’lgan ichki kompleks tuz deb qaralishi mumkin.

Apatitning turli izomorf ko’rinishlari geksagonal singoniyali kristallanadi. Ftorapatit yashil, sarg’ish-yashil rangda, qisman ko’k, pushti yoki safsar ranglar aralashgan yarim shaffof donachalar hosil qiladi. U 1660 O C haroratda (xlorapatit esa 1530 O C haroratda) suyuqlanadi. Apatitning zichligi 3,41-3,68 g/sm 3 oralig’ida bo’ladi, qattiqligi esa Moos darajasi bo’yicha 5 ga tengdir. Apatit suvda va 2% li limon kislota eritmasida amalda erimaydi, mineral kislotalarda parchalanadi. 3 mm o’lchamli yirik donachalar shaklidagi karbonatli ko’rinishlari – kurskit, frankolit va karbonatapatit 3% li HCl eritmasida 1 soat mobaynida deyarli to’la eriydi. Ftorapatitni suv bug’i ishtirokida 1400-1550 O C haroratgacha qizdirilganda gidroksilapatitga, u esa tetrakalsiyfosfat 4CaO∙P 2 O 5 (limon kislotada eriydi) va trikalsiyfosfat Ca 3 (PO 4 ) 2 ga aylanadi. Trikalsiyfosfat ikki xil allotropik shaklda mavjud bo’ladi:  - modifikatsiya yuqori haroratda barqaror, 1700 O C da suyuqlanadi, limon kislotada eriydi;  modifikatsiya past haroratda barqaror, limon kislotada erimaydi.  -modifikatsiya 1100 O C gacha sovutilganda  - modifikatsiyaga o’tadi. Ca 3 (PO 4 ) 2 ni tez sovutilganda past (15-20 O C) haroratda ham stabil holatdagi  -modifikatsiya shakli saqlanib qoladi. 2. Tabiatda hosil bo’lishi va tarqalishi Fosforli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan fosfatli xomashyo bo’yicha butun dunyodagi ishlab chiqarish sanoati hozirgi paytda og’ir sanoatning eng muhim va yuqori darajada texnik

jihozlangan tarmog’i hisoblanadi. Tog’ ruda sanoatidagi fosfatli xomashyo ishlab chiqarishning ulushi qora va rangli metallurgiya, ko’mir, qurilish materiallari va boshqa tarmoqlarga nisbatan anchagina kattadir. Hozirgi paytda fosfatli xomashyoga bo’lgan talab dunyo miqyosida yiliga 190 mln tonnagacha yoki P 2 O 5 hisobida 43 mln tonnagacha ortdi. Kelgusida fosfatli xomashyoga bo’lgan talab 2020 yilgacha 1,3 mln tonnaga, 2030 yilga qadar esa yana 2 mln tonnaga ortishi kutilmoqda. 2050 yilga yetib bu talab fosfat xomashyosi bo’yicha 220 mln tonnani yoki P 2 O 5 bo’yicha esa 70 mln tonnani tashkil etadi. Fosfatli rudalarning qidirib topilgan zaxirasi 70587,4 mln t P 2 O 5 ni tashkil etadi, deb baholangan, shu jumladan 65328,4 mln tonnani fosforit va 5259 mln tonnani apatit rudalari tashkil etadi. Butun dunyo miqyosidagi zaxiralardan 87% miqdori 10 ta mamlakat – AQSH, Marokko, Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Meksika, Qozog’iston Respublikasi, Peru, JAR, G’arbiy Saxroi Kabir va Tunis hissasiga to’g’ri keladi. Turli mamlakatlarda qazib olinayotgan fosfatli xomashyolardagi P 2 O 5 miqdori 21 dan 38,2% gacha chegarada o’zgaradi. Dunyo miqyosida ishlab chiqarilayotgan fosfatli xomashyoning 67,7% yoki yiliga 10 mln tonnasi AQSH, Marokko, Xitoy Xalq Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi hissasiga to’g’ri keladi. Fosfatli xomashyo ishlab chiqaradigan boshqa mamlakatlar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasining ulushi 32,3% ni tashkil etadi. Eng yaxshi fosfatli xomashyo Rossiya Federatsiyasidagi Xibin

apatit kontsentrati hisoblanadi, uning tarkibida fosfor miqdori ko’p – 39,4% P 2 O 5 va kalsiy moduli, ya’ni CaO:P 2 O 5 nisbati (1,37) kamdir. Kelib chiqishiga ko’ra, fosfatli rudalar ikki asosiy guruhga bo’linadi: apatitlar – kelib chiqishiga ko’ra endogen jinslar; fosforitlar – yer qobig’i sirt yuzasida sodir bo’ladigan geologik jarayonlarga bog’liq holda kelib chiqishiga ko’ra ekzogen jinslar. Fosfatlar kelib chiqishi bo’yicha magmatik va qoldiqli jinslarga bo’linishi mumkin. Magmatik (apatitli) jinslar magmatik suyuqlanmani o’z-o’zicha qotishida (pegmatitli tarmoqlar) yoki qaynoq suvli eritmalardan ajralib chiqishida (gidrotermal paydo bo’lish) yoxud magmaning ohaktosh bilan ta’sirlashuvida (kontaktli) hosil bo’lishi mumkin. Shuning uchun apatitli jinslar donador kristall tuzilishga ega bo’ladi va ularda polidisperslik va mikroyoriqlar yo’qligi bilan tavsiflanadi. Yer qobig’idagi fosfatlar umumiy massasining: apatitlar 95% ni, amblogonit LiAl(PO 4 )F va vivianit Fe 3 (PO 4 ) 2 ∙8H 2 O 3% ni, vavellit 4AlPO 4 ∙2Al(OH) 3 ∙9H 2 O, varistsit AlPO 4 ∙2H 2 O, piromorfit Pb 5 (PO 4 ) 3 Cl, triplit (Mg,Fe) 2 PO 4 F – 0,5% ni va boshqa fosfatlar 0,5% ni tashkil etadi. Apatitli jinslar hosil bo’lish sharoitiga muvofiq holda donachali yirik kristalli tuzilishga ega bo’ladi va polidispers emasligi va mikroyoriqlarning yo’qligi bilan tavsiflanadi. Ularning donachalari bilan birgalikda yoki ularga yo’ldosh bo’lgan boshqa turdagi magmatik: nefelin (Na,K)AlSiO 4 ∙nSiO 2 , piroksenlar [masalan, egirin NaFe(SiO 3 ) 2 ], titanomagnetit Fe 3 O 4 ∙FeTiO 3 ∙TiO 2 , ilmenit FeTiO 3 , sfen

CaTiSiO 5 , dala shpati, slyuda, evdialit va boshqa minerallar ham kristallik tuzilishi bilan tavsiflanadi. Gidroksilapatit tabiatda keng tarqalgan bo’lsada, ammo yirik to’planish hosil qilmaydi. U inson va hayvon suyagi (tishi) ning (oz miqdorda kalsit va organik moddalar aralashgan) asosiy massasini tashkil qiladi. O’lgan organizmdagi suyakning parchalanishi natijasida organik moddalarni yo’qotadi va atrof-muhitdan ftorni yutishi orqali frankolit yoki kurskit, shuningdek ftorapatitga aylanadi. Apatit – o’zgaruvchan tarkibli, umumiy formulasi Ca 5 (PO 4 ) 3 (F,Cl,OH) bo’lgan mineral hisoblanadi. Tarkibidagi F, Cl va OH miqdoriga qarab, ftor-, xlor- va gidroksilapatitlarga bo’linadi va ular orasida ftorapatitlardan keng foydalaniladi. Apatitlarning tarkibida qo’shimchalar sifatida Sr, Ba, Mg, Mn, Na, Ti, Fe, SO 3 , CO 2 va boshqalar uchraydi. Apatitga qo’shimcha mineral sifatida barcha intruziv, ko’plab metamorfik, cho’kindi, ba’zan esa effuziv tog’ jinslari tarkibida ham uchraydi. Sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan apatit odatda nefelin, egirin, ilmenit, sfen kabi minerallar bilan birga, uning ba’zi bir rudalari esa – kvarts, dioksid, karbonatlar (dolomitlar) bilan birga uchraydi. Apatit rudasining sifati uning tarkibidagi fosforning fosfat angidridiga (P 2 O 5 ) qayta hisoblagandagi miqdori bilan belgilanadi. Apatit va fosforit rudalari tarkibida fosfatli minerallar bilan bir qatorda boshqa minerallar: nefelin, titanomagnetit, sfen, kaltsit, dolomit, magniy silikatlari, glaukonit va boshqalar ham bo’ladi. Apatit kontsentrati turli shakl va o’lchamdagi birlamchi kristall parchalarining aralashmasidan iborat bo’ladi. Zarrachalar sirti bir

jinsliligi bilan tavsiflanadi, ularda hech qanday mikroyoriq va bo’linishlar bo’lmaydi. Fosforitlar – bu cho’kindili jinslar hisoblanadi, kristall va amorf kalsiy fosfatlarining kvarts, tuproq jinslari va boshqa minerallar qo’shimchalari bilan aralashmasidan iborat bo’ladi. Mineralogik tarkibi bo’yicha fosforitlardagi fosfatli modda kalsiyftorapatit, karbonatapatit, gidroksilapatit, frankolit va kurskitdan tashkil topgan bo’ladi. Fosforitlar – bu gilli, qumtoshli, karbonatli va ularning aralashmalaridan tashkil topgan cho’kindi tog’ jinslari bo’lib, asosiy tarkibiy qismini apatit guruhiga yaqin bo’lgan fosfatlar tashkil qiladi. Fosforit rudalaridagi fosfat moddalari ftorapatitdan tashqari tarkibida karbonatlar bo’lgan minerallar: frankolit Ca 10 P 5,2 C 0,8 O 23,2 F 1,8 (OH), kruskit Ca 10 P 4,8 C 1,2 O 22,8 F 2 (OH) 1,2 , ftorkarbonatapatit Ca 10 P 5 CO 23 (F,OH) 3 dan tashkil topgan bo’ladi. Bu rudalar cho’kindili kelib chiqqan bo’lib, mikrokristall tuzilishi, yuqori polidispersliligi va zarrachalarning yoriqliligi bilan tavsiflanadi. Hosil bo’lish sharoitiga bog’liq holatda va cho’kindili kalsiy fosfatlarining tuzilishiga ko’ra fosforitli to’planish uchta asosiy: organogen, donador toshsimon va qatlamli turlarga bo’linadi. Organogen (chig’anoqli) to’planish fosfatli chig’anoq va suyaklardan, qatlamli va donador toshsimon fosforitlar esa organizmlarning bevosita ishtirokida kimyoviy yo’l bilan hosil bo’ladi. Donador toshsimon fosforitlarga fosfatli jinslarning murakkab ikkilamchi o’zgarishi natijasida hosil bo’ladigan ikkilamchi (cho’kindili) fosforitlar ham kiradi.

Fosforitli rudalar tarkibida, asosiy fosfatli moddalardan tashqari, ko’p miqdordagi boshqa minerallar: glaukonit (R 2 O+RO)R 2 O 3 ∙4SiO 2 ∙2H 2 O (bu yerda R 2 O – Na 2 O va K 2 O, RO – MgO, CaO va FeO, R 2 O 3 – Fe 2 O 3 va Al 2 O 3 ), limonit 2Fe(OH) 3 ∙Fe 2 O 3 , kalsit CaCO 3 , dolomit CaCO 3 ∙MgCO 3 , kaolin Al 2 O 3 ∙2SiO 2 ∙2H 2 O, pirit FeS 2 , dala shpatlari, kvars, granit va boshqalar, shuningdek oz miqdordagi organik moddalar ham bo’ladi. Fosfatli minerallar uchun barcha komponentlarning keng diapazonda o’zaro birikishi xarakterlidir. Bu hol keltirilgan formulada ham ko’rinib turibdi. U yerda fosfor qisman uglerod bilan, ftor esa gidrooksil bilan birikkan. Ba’zan fosforning oltingugurt va kremniy bilan, kalsiy – natriy, strontsiy va alyuminiy bilan birikishi kuzatiladi. Bu kabi boshqa birikishlarni, shuningdek, quyidagi qo’shimcha elementlar bilan boyitilgan hollarni ham kuzatish mumkin: U, Tr, Sr, kam hollarda V, Ti, Zr, Mn, B, Li, Pb, As, Ag, Wo, Ni, Co, Se. Fosforitlar tarkibidagi uran apatitli minerallarning kristall panjaralariga kiradi. Uning hozirgi kunda ham uchraydigan fosforit konkretsiyalari va qadimgi fosforitlar tarkibidagi miqdori taxminan bir xil (0,0001 dan 0,052% gacha). Nodir-yer metallari (ittriy va seriy) va stronsiy dengiz fosforitlari tarkibida mos ravishda 0,06-0,10 va 0,02-0,36% miqdorda doimo uchraydi. P 2 O 5 va SrO o’rtasida korrelyatsion bog’liqlik kuzatiladi, bu hol stronsiyning apatit guruhi minerallarining kristall panjarasi tarkibiga kirishidan dalolat beradi. Fosforitlarning sifati ham ular tarkibidagi P 2 O 5 va MgO, Fe 2 O 3 , CO 2 ,

A1 2 O 3 va boshqa shu kabi qo’shimchalar miqdori bilan baholanadi. Fosforitlar mineralogik tarkibi va tekstura-struktura belgilari bo’yicha quyidagi tabiiy litologik turlarga bo’linadi: mikrodonador, donador, jelvakli (konkretsiyali), galechnikli va konglomeratli, chig’anoqli, ushaluvchan va toshqotgan. Kelib chiqishiga ko’ra cho’kindili fosfatlar uchun mayda kristalli tuzilish, yuqori polidisperslilik va ko’p yoriqlar bo’lishi bilan tavsiflanadi. Xuddi koagulyatsiyalangan gel, amorf tuzilishga yaqin va aniq kristall shakl ko’rinishida uchraydi. Qoratog’ fosforitlari uchun yirik va yaxshi kristallangan 1-2 mkm o’lchamdagi kristallar xos bo’lsa, eston va Kingissepp fosforitlari zarrachalari o’lchami 1 mkm dan mayda va nisbatan ko’p yoriqlari bo’ladi. Mikrodonador forsforitlar – bu qora, to’q-kulrang, qo’ng’ir va oq rangli yaxlit va plitkasimon tog’ jinslari bo’lib, tashqi ko’rinishidan kremniylashgan ohaktoshlar va dolomitlarni eslatadi (shuning uchun ham bunday fosforitlar yaxlit fosforitlar deb nomlanadi). Ularning mineralogik tarkibi quyidagicha: yashirin kristal va amorf fosforitlar (asosan frankolit), kvars, xalsedon, dolomit, kalsit, kamroq gidroslyudalar, pirit, gidrogyotit, dala shpatlari va boshqalar. Odatda bunday rudalar boy rudalar hisoblanadi. Rudaning asosiy komponentlari (% hisobida): P 2 O 5 =21- 28; CaO=35-45; MgO=0,5-4,5; CO 2 =4-12; Fe 2 O 3 =0,8-2,5; A1 2 O 3 =0,5-3,5. Fosfatning asosiy massasi mayda fosforli donachalarda (pellit tarkibida) va oolitlarda (0,1-0,2 mm), undan keyin fosforli donachalarning sementida joylashgan bo’lib, ular tarkibiga kvars va xalsedon, kalsit va dolomit ham kiradi. Xuddi shu

minerallar fosfatli donachalarda mayda qo’shimchalar hosil qiladi. Kvars, dala shpatlari va gidroslyudalar chaqiq donador ko’rinishida kuzatiladi. Yuqorida aytib o’tilgan minerallarning fosfatlar bilan o’zaro nisbati va birgalikda tarqalishi bo’yicha monomineralli, kremniy- karbonatli va gil-kremniyli turlarga bo’linadi. Mikrodonador fosforitlar katta qalinlikdagi va tarqalish yo’nalishi bo’yicha yaxshi saqlangan qatlamlar hosil qiladi. Bunday fosforit konlari AQSHning Qoyali tog’ (Skalistix gor) fosforitsaqlovchi geosinklinal havzasida, Qozog’istonning Qoratog’, Mongoliyaning Xubsigul, Xitoyning Kayyan va Kunyan hududlarida uchraydi. Donador fosforitlar – tashqi ko’rinishiga ko’ra ular och rangli turli donadorlikka ega bo’lgan qum va qumtoshlarga o’xshaydi. Donachalarining o’lchamlari 0,1-10 mm bo’lgan dumaloq shaklli fosfatli donalardan (pellitlardan) va fosforli chig’anoq bo’laklaridan, suyaklaridan va baliq tishlaridan tashkil topgan. Donador fosforitlar tog’ jinsining 5080% qismini tashkil qiladi, undagi organogen donachalar miqdori esa 1 dan 30% gacha o’zgarib turadi. Asosiy fosfat mineralini frankolit tashkil qiladi. Fosforit donachalarining ichki tuzilishi bir xil, ba’zan konsentrik (oolitlar) shaklga egadir. Fosforit donachalari va organogen bo’lakchalarning sementi bo’lib amorfli fosfatli moddalar, kalsit, dolomit, xalsedon va gil minerallari xizmat qiladi. Donador fosforitlar qalinligi 20 metrgacha bo’lgan qatlamlar hosil qiladi. Ko’pincha ular tarkibida P 2 O 5 miqdori 23-32% ga yetadi. Donador fosforitlar tarkibida ba’zan U (0,3% gacha) va V ning yuqori

miqdordagi konsentratsiyasi kuzatiladi. Ularni yo’l-yo’lakay qazib olishni yo’lga qo’yish mumkin. Donador fosforitlar yuqori bo’r – paleogen davriga xos bo’lgan havzalarda keng tarqalgan va Shimoliy Afrika (Marokko, Aljir, Tunis, Misr) va Sharqiy O’rta yer dengizida joylashgan mamlakatlarda (Suriya, Iroq, Eron, Isroil, Turkiya) mustaqil konlari topilgan. Jelvakli fosforitlar qumlar, qumtoshlar, gillar va qumtosh- mergelli tog’ jinslari orasida uchraydigan konkretsiyalardan tashkil topgan bo’ladi. Ko’pincha bu konkretsiyalarni turli xil faunalarning fosforitlashgan yadrolari tashkil qiladi. Konkretsiyalar dumaloq, noaniq shaklli, shilingan yoki turli darajada silliqlangan ko’rinishda bo’lib, fosfatsiz qo’shimchalar tarkibi bo’yicha quyidagi uch xil ko’rinishga ega bo’ladi: kvarsli, kvarsglaukonitli va glaukonit-kvars-gilli. Tabiatda dastlabki ikki turi keng tarqalgan. Jelvakli fosforitlarning asosiy fosfatli minerali – yengil eruvchan kurskit hisoblanadi va uning bu xususiyati ulardan fosforit uni ishlab chiqarish imkonini beradi. Sochiluvchan jelvakli fosforitlar elaklar orqali o’tkazish yo’li bilan oson boyitiladi. Jelvaklarning keyingi boyitish bosqichi maydalash va flotatsiya usulida olib boriladi. Ma’dan tarkibidagi P 2 O 5 miqdori 8-14%, bo’lib, boyitilgandan so’ng birlamchi konsentratda 16-22% ga yetadi. Jelvakli fosforitlarning qalinligi bir necha metrli, ko’pincha juda katta hududga tarqalgan qatlam va qatlamsimon yotqiziqlar hosil qiladi. Bu kabi fosforit konlari Yevropa mamlakatlarida va Qozog’istonda ko’p topilgan.

Jelvakli fosforitlardan foydalanishda ko’p hollarda u bilan birga uchraydigan yo’l-yo’lakay qumlardan, glaukonitlardan, gil va mergellardan foydalanish ham nazarda tutiladi. Galechnikli va kanglomeratli fosforitlar birlamchi turdagi fosforitlarning oqizib kelib qayta yotqizilish mahsulotlaridan tashkil topadi. Shakli bo’yicha jelvakli fosforitlarga yaqin, ammo ulardan daryo abraziyasi evaziga galechniklar yaxshi silliqlanganligi bilan farq qiladi. Tabiiyki, galechnikli va kanglomeratli fosforitlarning tarkibi yuvilayotgan birlamchi fosforitlar turiga bog’liqdir. Bu kabi fosforit konlari Podolskiy (Rossiya) va Florida shtatida (AQSH) keng tarqalgan. Florida shtatidagi yuqori pliosen davriga xos galechnikli fosforitlar miosen davrining fosforitli ohaktoshlari va donador fosforitlarining yemirib, qayta yotqizilish mahsulotlari hisobiga hosil bo’lgan. Qalinligi 15 metrli (o’rtacha 7,5-9,0 metr) sochiluvchan fosforit qatlamlari kulrang, oq, qizil g’uddalardan tashkil topgan bo’lib, qumtosh-gilli qatlamlar orasidan joy olgan. P 2 O 5 miqdori dastlabki ruda tarkibida 10-18% ni, fosforitli g’uddalar tarkibida esa 30% ni tashkil etadi. Floridaning galechnikli fosforitlaridan uran yo’l- yo’lakay ajratib olinadi. Chig’anoqli fosforitlar turli o’lchamli donador kvars qumlari va yaxshi sementlanmagan qumtoshlardan tashkil topgan bo’lib, ular tarkibida braxiopod chig’anoqlari mavjud. Tog’ jinsi tarkibida P 2 O 5 miqdori kam (3-12%), lekin ular tarkibidan chig’anoqlarning stvorkasi va bo’laklarini flotatsiya yo’li bilan oson ajratib olish orqali fosforit konsentrati miqdorini 32% gacha ko’tarish mumkin. MgO va

Fe 2 O 3 kabi komponentlarning yo’l qo’yiladigan miqdori mos ravishda 1% va 1,5-2% ni tashkil qiladi. Chig’anoqli fosforitlar qalinligi 1-5 metr, ba’zan 12 metr qalinlikdagi, o’nlab, yuzlab kilometrga cho’zilgan qatlamlarni hosil qiladi. Fosforitlarning bunday konlari Pribaltika va Sibirda ko’p tarqalgandir. Nurash qobig’ining sochiluvchan va toshqotgan fosforitlari qumtoshli yoki shag’alli ola rangli fosfatli tog’ jinslaridir. Toshqotgan fosforitlar – qattiq va mustahkam bo’lib, tashqi ko’rinishi kvarsit, yashma, qayroqtosh, ohaktosh, alevrolit va boshqa tog’ jinslarini eslatadi. Ular odatda turli-tuman shakl va o’lchamga ega bo’lgan bo’laklar ko’rinishida sochiluvchan fosforitlar orasidan joy oladi (yuzlab kub metrgacha). Ular monomineralli, gilli, kremniyli va boshqa aralashmalardan tashkil topgan turlarga bo’linadi. Ular tarkibida P 2 O 5 miqdori 10-20% ni, ba’zan esa 20-30% ni tashkil etadi. Ma’danlar asosan apatit minerallari guruhidan tashkil topgan bo’ladi. Sochiluvchan minerallar fosfatsaqlovchi karbonatli tog’ jinslari ustidan joy olgan murakkab shakl va turli qalinlikka ega (ba’zan o’nlabyuzlab metrgacha) bo’lgan maydonli, chiziqli va karstli yotqiziqlar hosil qiladi. Fosforitlarning bu turdagi konlari Rossiya, AQSH davlatlarida ko’p uchraydi. Fosfatli nurash mahsulotlari tarkibida Mn, Cd, Zn, As, Si va boshqa elementlar miqdorining yuqori konsentratsiyaga egaligi bilan tavsiflanadi.

Fosforli o’g’itlar ishlab chiqarishda ahamiyatli bo’lgan tabiiy fosfatlarning muhim hususiyatiga ulardagi fosfat angidrid [fosfor (V)oksid] miqdori kiradi. Fosfatli xomashyo sifatini tavsiflaydigan ko’rsatkichlar qatoriga, shuningdek ulardagi temir va alyuminiy oksidlarining jami miqdori ham kiradi. Masalan, oddiy superfosfat ishlab chiqarishdan ularning miqdori 3,0% dan ortmasligi kerak. Fosforitlar mahsulot fraksiyasining mayinlik darajasi muhim ko’rsatkichi hisoblanadi. Fosfatli xomashyo zarrachalari qanchalik mayda bo’lsa, uning kislota bilan ta’sirlashish reaksiyasi tez sodir bo’ladi. Fosfatli xomashyo tarkibidagi kalsiy va magniy karbonatlari miqdori uni qayta ishlashda eng muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Kalsiy va magniy karbonatlarining ortiqcha miqdorda bo’lishi sulfat kislotaning ortiqcha miqdorda sarflanishiga va EFK olishda sulfat kislotali ekstraksiyalash chiqindisi – fosfogips miqdorining ortishiga olib keladi. Agar konsentrlangan EFK olish talab etilsa, fosfatli xomashyo tarkibidagi magniy birikmalari miqdoriga chegara qo’yiladi, chunki magniy birikmalari bug’latish jarayonida kislotaning quyilishiga olib keladi, buning natijasida u oquvchanligini yo’qotadi. Shuning uchun fosfatli xomashyoni tayyorlashda fosfatli xomashyoni o’g’itga qayta ishlashda salbiy ta’sir ko’rsatadigan qo’shimchalarni maksimal miqdorda ajralishi ta’minlanadigan boyitishning samarador usullari qo’llaniladi.

Flotatsiyali apatit konsentrati ishlab chiqaradigan «Apatit» OAJ dunyodagi eng yirik fosfatli xomashyo ishlab chiqaradigan korxonalardan biri hisoblanadi (ishlab chiqarish quvvati 14,0 mln tonna). «Apatit» OAJning ruda qazib olish manbai Xibin mavzesida joylashgan apatitnefelin ruda koni hisoblanadi. Birlashma tarkibiga to’rtta – Kirov, Yukspor (yerosti koni), Markaziy (ochiq kon), Rasvumior (ochiq va yerosti koni) ruda konlari va uchta apatit-nefelin boyitish fabrikalari kiradi. Boshqa turdagi fosfatli xomashyolar qiyin boyitiladigan shaklda bo’lib, ularga Kingisepp, Yegorevsk, Verxnokamsk, Polsha, Maardu kambag’al fosforit rudalari kiradi. Shimoliy Amerika va AQSHning fosfatli xomashyo sanoatlari Florida, Shimoliy Karolin, Tenessi, Aydaxo, Montana, Yuta va Vayoming shtatlarida joylashgan. 85% fosfatli xomashyo Florida va Shimoliy Karolindagi korxonalarda ishlab chiqariladi. «Fosforit»ning paydo bo’lishida mamlakat fosfatli xomashyo zaxirasining taxminan 40% miqdori AQSH g’arbiy shtatlarida to’plangan. Ular fosfatlashgan slaneslar, qum-gilli fosfatlar shaklida bo’ladi. Halaqit beradigan qo’shimchalar qatoriga gillar, kvars, kalsit, aragonit va boshqa karbonatlar, shuningdek tarkibida uglevodorodlar va ko’pgina metallar bo’lgan minerallar kiradi. Turli konlar rudalaridagi P 2 O 5 miqdori (1-8) – (32-36)% chegarasida o’zgaradi. Yaqin hududlardagi iste’molchilarni ta’minlaydigan 12 ta korxonada (ko’p qismi Aydaxo shtatida) fosfatli xomashyo ishlab chiqariladi. Bu barcha korxonalarning umumiy quvvati mamlakat fosfatli xomashyo ishlab chiqarish quvvatining 13-14% ni tashkil

etadi. Ruda yerosti va ochiq usulda qazib olinadi. Tarkibida o’rtacha 24% P 2 O 5 bo’lgan fosfatli xomashyoning 60% miqdori elektropechlarda elementar fosfor ishlab chiqarishga yuboriladi. Xomashyoning qolgan qismi EFK va mineral o’g’itlarga qayta ishlanadi. Fosforit rudalari beshta korxonada boyitiladi. Ikkita korxonada rudalarni yuvish va maydalash yo’li bilan tarkibida 30% P 2 O 5 bo’lgan konsentrat olinadi. Qolgan korxonalarda esa rudalarni flotatsiyalash va uglevodorodlarni yo’qotish uchun 800°C da konsentratni kuydirish usullari qo’llaniladi. Tarkibida 18-24% P 2 O 5 bo’lgan rudalardan tarkibida 31,5% gacha P 2 O 5 bo’lgan konsentrat olinadi. Dengiz cho’kindili kon tarzidagi fosforitlarning dunyodagi yirik zahirasi Shimoliy Afrikada joylashgan. Ruda tarkibidagi P 2 O 5 miqdori 2430% chegarasida o’zgaradi. Bu ruda tarkibida karbonat, gil, slanes qo’shimchalari bo’ladi. Marokko dunyoda xomashyo ishlab chiqarish hajmi bo’yicha uchinchi va fosfatli xomashyo eksporti bo’yicha birinchi o’rinda turadi. Aljirda fosfatli xomashyo «Jebel Onk» davlat korxonasida (Annaba shahridan 340 km janubda) ishlab chiqariladi, u yerga shu nomdagi fosforit konidan ruda keltiriladi. Ruda tarkibida 25% atrofida P 2 O 5 bo’lib, u ochiq usulda qazib olinadi. Korxonada ikkita boyitish fabrikalari faoliyat ko’rsatadi. Kuydirish bilan boyitadigan fabrika texnologik sxemasi uchta asosiy: birlamchi yuvish, karbonatsizlantiruvchi kuydirish va ikkilamchi yuvish jarayonlaridan iboratdir.

Tunisda Gafza tumani fosforit koni rudalarini beshta boyitish fabrikasida qayta ishlanadi. Fosfatli xomashyolarning boshqa turlaridan farqli ravishda Tunis fosfatlari limon kislotada yaxshi erish xususiyatiga egadir, shuning uchun undan Yevropa mamlakatlarida fosforit uni sifatida keng miqyosda (yiliga taxminan 600 ming tonna) foydalaniladi. Gafza fosfatining maydalangan namunasi tarkibida, % hisobida: P 2 O 5umum. – 30; 2% li chumoli kislotada eriydigan P 2 O 5 – 22,3 (umumiy P 2 O 5 miqdorining 74,2%); limon kislotada eriydigan P 2 O 5 – 12,4 (umumiy P 2 O 5 miqdorining 41,4%). +0,05 mm yiriklikdagi material unumi 10% dan kam; – 0,025 mm – 50% dan ko’p. Misrda uncha katta bo’lmagan bir necha korxonalarda yiliga 1 mln tonna atrofida fosfatli xomashyo ishlab chiqariladi, undan asosan mamlakat ichida foydalaniladi. Misr koni fosforitlarini boyitish bo’yicha tadqiqot va tajriba ishlari davom ettirilmoqda. Togoda (G’arbiy Afrika) Togo ko’li yaqinida qoldiqli fosforit koni mavjud bo’lib, u yerdan fosforit rudasi ochiq usulda qazib olinadi. Ruda fabrikalarda dengiz suvini ishlatgan holda yuvish usulida boyitiladi, so’ngra gidrosiklonlarda ikki bosqichda shlamsizlantiriladi hamda sentrifugada suvsizlantiriladi, tarkibidagi tuzni yuvish uchun sentrifugaga yumshatilgan suv beriladi. Konsentrat quritilgandan so’ng 0,3-0,4 mm elakdan o’tkaziladi. Konsentrat umumiy miqdorining 4% ni tashkil qilgan elakdan o’tgan mahsulot tarkibida 35% P 2 O 5 bo’ladi. Yirik mahsulot magnitli

separatorda temir oksidlaridan tozalanadi, uning tarkibida 37% P 2 O 5 bo’ladi va fosfatli xomashyo sifatida ishlatiladi. Xomashyoning 67% miqdori G’arbiy Yevropa va 23% miqdori Sharqiy Yevropa mamlakatlariga, qolgan 10% miqdori esa boshqa mamlakatlarga eksport qilinadi. Senegalda fosfatli rudalar ochiq usulda qazib olinadi. Tarkibida 0,5% P 2 O 5 bo’lgan +30 mm yiriklikdagi rudalar qazib olish tugallangan maydonga sochib yuboriladi, tarkibida 26-27% P 2 O 5 bo’lgan –30 mm yiriklikdagi rudalar esa gidrotransport yordamida boyitish fabrikasiga yuboriladi. Iordaniyada «Jordan Phosphate Mines Company» (JPM Co) davlat firmasi uchta konda fosforitlarni qazib olish va boyitishni amalga oshiradi. Konlardan fosforitlarni qazib olish ochiq usulda amalga oshiriladi. Tarkibida o’rtacha 32,6% P 2 O 5 bo’lgan fosfatli xomashyo ishlab chiqariladi. Xitoy Xalq Respublikasi fosfatli xomashyo ishlab chiqarish hajmi bo’yicha dunyoda to’rtinchi, unga talab xajmi bo’yicha esa uchinchi o’rinni egallaydi. XXRda fosfatli xomashyo qazib olish uchun 180 dan ko’p konlar jihozlangan. Fosforitlar karbonatli va kremniy-karbonatli bo’lib, ulardagi P 2 O 5 miqdori 20-32% chegarasida o’zgaradi. Kunyan koni (Yunman provinsiyasi markazi Kunmin shahridan 38 km uzoqlikda) rudasi nisbatan boydir. Ruda ikki qatlamdan qazib olinadi: yuqori qatlam qalinligi 5,8 m va pastki qatlam – 4,5 m. Rudadagi P 2 O 5 miqdori 30% dan ko’p bo’lib, 37-39% gacha yetadi. Bu konlar fosforit rudalarini qayta ishlaydigan

korxonalarda yuvish va flotatsiyalash yo’li bilan tarkibida 3035% P 2 O 5 bo’lgan konsentrat olinadi va bunda fosfatning ajralish darajasi 80-85% ni tashkil etadi. Chilisoy fosforit konida jelvakli fosforit ochiq usulda qazib olinadi. Bu Qozig’istondagi eng yirik jelvakli fosforit koni hisoblanadi. Uning zahirasi 761,4 mln tonna ruda yoki 47,5 mln tonna P 2 O 5 ni tashkil etadi hamda asosan kvars va ftorkarbonatapatit bilan birgalikda keladi. Xomashyoni boyitish anchagina qiyin hisoblanadi. Tarkibida 8-12% P 2 O 5 bo’lgan rudani boyitish texnologiyasida uni yuvish, yuvilgan konsentratni -0,1 mm yiriklikda maydalash va shlamsizlantirishsiz flotatsiyalash amalga oshiriladi. Flotatsiyali konsentrat tarkibida 23- 24% P 2 O 5 bo’ladi. Fosfatli xomashyo zahirasi bo’yicha Qozog’iston Respublikasi MDH mamlakatlari o’rtasida Rossiya Federatsiyasidan keyingi ikkinchi o’rinni egallaydi va eng yirik ishlab chiqaruvchilardan biri hisoblanadi. Tarkibida 21-26% P 2 O 5 bo’lgan Qoratog’ fosforitlarining zaxirasi 2 mlrd tonnadan ortiqni tashkil etadi. O’zbekiston hududida fosforitli konlarning asosiy qismi asosan Markaziy Qizilqum, Surxandaryo, Navoiy, Buxoro-Xiva, Farg’ona, Qoraqalpog’iston va Toshkent viloyati territoriyasidagi fosforitli havzalarda joylashgan. Shuni qayd etib o’tish kerakki, ular orasida sanoat ishlab chiqarishi uchun Markaziy Qizilqum fosforitlari istiqbolli ahamiyatga egadir.

Hozirgi paytda Markaziy Qizilqum hududida juda ko’plab fosforitli konlar aniqlangan va to’rtta donador fosforitli konlar (Etimtog’, Jer- Sardor, Toshqo’ra va Qoraqat) hissasiga 50% dan ko’proq qismi to’g’ri keladi. Donador fosforitlar asosan yumshoq gil-ohaktoshli yarimmineral jinslar bo’lib, foraminifer, 1 mmdan kam bo’lmagan o’lchamli pteropod, oolitlar, psevdoolitlar, pelesipod chig’anoqlari siniqlaridan, gastropod yadrolaridan, suyak siniqlari, baliqlar tangachalari va boshqalardan tashkil topgan. Ashyoviy tarkibiga ko’ra shimoliy Afrika fosforitlariga yaqin turadi. Bu yarimmineral gil jinslari – karbonatli jinslar bilan qorishib ketgan holda uchraydi. Rudalardagi P 2 O 5 ning miqdori 15 dan 26,7% oralig’ida bo’ladi. Qirqimning yuqori qismida joylashgan ikkita qatlam muhim amaliy ahamiyatga egadir. Eng asosiy unumdorlikka ega qatlamlar 0 dan 280 m gacha bo’lgan chuqurliklarda bo’lganligi uchun fosforitlarni ochiq usulda yoki yer ostidan qazib olish mumkin. Qizilqum fosforit havzasi 65 ming kv. km ni tashkil qiladi. Oldindan aniqlangan (prognoz) fosforitlar zahirasi o’rtacha qatlamlar qalinligi 2,5 m deb olinganda 16,25 mlrd tonna yoki 1,95 mlrd tonna P 2 O 5 (P 2 O 5 ning o’rtacha miqdori – 12 %) tashkil qiladi. Qidiruv ishlari natijasida Qizilqumda mergel donador fosforitlari aniqlangan va 3000 km 2 maydonda o’rganib chiqilgan. Hisoblangan fosforitlarning zahirasi 300 m chuqurlikda 2 mlrd. tonna P 2 O 5 , undan tashqari ochiq (60 m gacha) havzalarda 1000-1200 mln tonna rudani yoki 200-240 mln tonna P 2 O 5 ni tashkil qiladi.

Jer-Sardor koni fosforitlarining zahirasi 57,68 mln tonna P 2 O 5 ni tashkil etadi. Zahiraning katta qismi II qatlamda (60%) joylashgan. Undagi P 2 O 5 ning o’rtacha miqdori 20,93% ni, I qatlamdagi P 2 O 5 ning o’rtacha miqdori esa 17,03% ni tashkil qiladi. Fosforit rudasi tarkibiga kirgan asosiy minerallar: kalsit (30- 50%), ftorkarbonatapatit (25-55%) va gilli minerallar (3-25%); ikkilamchi qo’shimcha minerallar – gips, gyotit, pirit, kvars. Asosiy foydali mineral – ftorkarbonatapatit (frankolit) donador mineral tarkibida bo’ladi. Fosforit rudasining o’rtacha kimyoviy tarkibi, % hisobida: P 2 O 5 = 17,4; CO 2 = 16,3; CaO = 45,5; MgO = 0,6; Al 2 O 3 = 1,51; Fe 2 O 3 = 0,99; SO 3 = 3,0; erimaydigan qoldiq = 9,3. Oldindan aniqlangan ma’lumotlarga muvofiq, 2,9-3 mlrd tonna ruda (550 mln tonna P 2 O 5 ) zahirali Jer-Sardor koni eng mukammal o’rganilgan konlar hisobiga kiradi. Bu konning tasdiqlangan zahirasi 223,9 mln tonna rudani (o’rtacha 19,42 % P 2 O 5 yoki 43,5 mln tonna P 2 O 5 ) tashkil qiladi. Fosforitlarning bu zahirasi respublikamiz qishloq xo’jaligini fosforli o’g’itlar bilan 62 yil davomida ta’minlash imkoniyatiga egadir. Xuddi shu konlar asosida Qizilqum fosforit kombinati qurilgan. Donador fosforitlarining o’ziga xos jihati ulardagi mineral tarkibining barqarorligidir. Hamma konlarda fosforitlar uch komponentlidir. Fosfatli donador fosforitlarni asosini ular kristall panjarasiga izomorf tarzida kiruvchi elementar yacheykalari (uyachalari) o’lchamlari a 0 = 9,30-9,33 Å, s 0 = 6,89 Å va tarkibida 33% P 2 O 5 , 3,5-4% CO 2 va 3% gacha SO 3 bo’lgan asosiy mineral

ftorkarbonatapatit (frankolit) tashkil qiladi. Ikkinchi muhim mineral – kalsit – bog’lovchi element (sement) hosil qiladi va fosforit rudalari donador materiallari tarkibiga kiradi. Ular frankolit bilan birgalikda ruda massasining 75-80 dan 93-95% gacha bo’lgan miqdorini tashkil qiladi. Qizilqum fosforitlarini farqli tomoni shundan iboratki, ular tarkibida karbonatlarning uchta shakli mavjud: «endokalsit» – fosfatlashgan chig’anoqlar ichida fosfatlarning o’rin olishi natijasida hosil bo’lgan kalsit qoldiqlari; «ekzokalsit» – sementlashgan kalsit; fosfat minerali kristall panjarasiga izomorf tarzida kiruvchi karbonat guruhlari. Rudalarning texnologik xossalari ma’lum darajada kalsit va ftorkarbonatapatitlarning o’zaro munosabatlariga bog’liq bo’ladi. Jer-Sardor konining donador fosforitlari boshqa konlar mineral tarkibining miqdori bilan farq qiladi. Ftorkarbonatapatit asosiy fosfatli mineral hisoblanib, uning tarkibida 33% P 2 O 5 , 3,5-4% CO 2 va 3% gacha SO 3 bo’ladi. Donador fosforit rudasi tarkibiga kiradigan boshqa mineral – kalsit hisoblanadi. Ruda umumiy massasining 75% dan 95% gacha hissasi ftorkarbonatapatit va kalsitga to’g’ri keladi. Asosiy minerallardan tashqari, oksidlangan fosforit rudasida hamma payt gips va gidrogyotit tarzidagi qo’shimchalar, oksidlanmagan rudada esa – organik moddalar (4% gacha) va pirit (1% gacha) bo’ladi. Ma’lumotlarga ko’ra, Jer-Sardor koni fosforit rudalari tarkibida o’rtacha 56% frankolit, 26,5% kalsit, 7,5-8% kvars, 4-4,5% dala shpati,

3,5% gips va 0,5% atrofida organik moddalar bo’ladi. 3. Fosfatli xomashyolarni boyitish Fosfatli rudalardan tarkibida fosfor tutgan minerallarni va bekorchi jinslarni maksimal darajada ajratish uchun ularni ham birlamchi qayta ishlanadi (masalan, elanadi va yuviladi), ham asosiy flotatsiyalashda – ikkilamchi boyitiladi. Donador toshsimon rudalarda turli miqdordagi fosfatli moddalar tutgan turlicha kattalikdagi donachalar tuproq, qum kabi bekorchi jinslar bilan aralashgan holda bo’ladi. Tuproq va qum singari bekorchi mayda jinslar elash yoki yuvish orqali ajratiladi. Bunda oz miqdordagi fosfatli moddalar tutgan 0,5 mm dan mayda zarrachalar ajratiladi. Qolgan material tarkibida 22-25% gacha P 2 O 5 bo’ladi. Ko’p hollarda qoldiq sinflar bo’yicha ajratiladi va fosfat miqdori eng ko’p bo’lgan mahsulotning u yoki bu (masalan, +10 yoki –25 + 1 mm li sinfdagi) fraksiyasi olinadi. Bu rudaning donadorlik tarkibi yoki ulardagi P 2 O 5 va qo’shimchalar miqdori bo’yicha farqlanadigan bir necha fraksiyalari (konsentratlar) ga bog’liqdir. Xuddi shunday tarzda chig’anoqli fosforit rudalarini birlamchi boyitiladi. Masalan, tarkibida hammasi bo’lib 5-10% P 2 O 5 bo’lgan past navli Maardu rudasini ezish va maydalash – asosiy minerallarning amaliy klassifikatsiyasi, tarkibida 26-27% P 2 O 5 bo’lgan –0,5 + 0,25 mm li va tarkibida 25-

25,5% P 2 O 5 bo’lgan –0,074 mm li sinflarda fosfatlarning to’planishi bilan sodir bo’ladi. Apatit-nefelinli ruda va qatlamli fosforitli ruda (masalan, Qoratog’) ham turli darajadagi yiriklikdagi zarrachalarda fosfat minerallarining har xil tarkibda bo’lishi bilan tavsiflanadi. Apatit-nefelinli rudani tanlab maydalanishi va 1 mm li elakda elanishi natijasida tarkibida 36-37% P 2 O 5 bo’lgan konsentrat olinadi. Ammo bunda P 2 O 5 ning konsentratga ajratib olish darajasi 50% dan oshmaydi. Birlamchi konsentratlar yoki yuvilgan fosforitlar ishlab chiqarish uchun ham, flotatsiyalash yo’li bilan ikkilamchi boyitishdan oldin rudani dastlabki ajratish uchun ham fosforitli rudalarni birlamchi quruq yoki ho’l boyitiladi. AQSHda tarkibida ~15% P 2 O 5 tutgan Florida fosforit rudalari ho’l elash va gidroseparatsiyalash orqali uchta sinfga ajratiladi. Tarkibida 30-40% P 2 O 5 tutgan ~1,3-1,4 mm o’lchamli zarrachalardan iborat yirik fraksiya va tarkibida 34- 35% P 2 O 5 tutgan 0,25-1,3 mm zarrachali o’rta fraksiya mahsulot sifatida olinadi. Qo’shimchalarning asosiy massasi to’plangan 0,25 mm dan kichik bo’lgan mayda fraksiya flotatsiyali boyitiladi va tarkibida 34-35% P 2 O 5 tutgan konsentrat olinadi. Bunda rudadagi 65- 70% gina P 2 O 5 mahsulotga ajratib olinadi, qolgan fosfatlarning uchdan bir qismi quyqum va chiqindilar shaklida yo’qotiladi. Yuqori konsentratsiyali Tenessi koni rudalari to’g’ridan-to’g’ri boyitilmasdan ishlatiladi, past navli rudalar esa navlarga ajratish va yuvish orqali boyitiladi.

Respublikamizda Qizilqum fosforit konsentratlari va Qozog’iston Respublikasidan olinadigan Qoratog’ fosforit konsentratlari ishlatiladi. MDH mamlakatlarida Xibin apatit konsentratlari; Qoratog’, Yegorev va Kingisepp flotatsiyali fosforit konsentratlari; Vyatsk, Yegorev, Aktyubinsk, Maardu, Kursk va Bryansk yuvilgan fosforitlari hamda birlamchi fosforit konsentratlari va boshqalar ishlatiladi. Har bir fosforit rudasini boyitish tarkibidagi qo’shimchalar va fosfatlarni ajratib olish darajasiga muvofiq holda o’ziga xos xususiyatga egadir. «Qoratog’» kombinatida yuqori sifatli rudani quruq maydalash yo’li bilan ham, kambag’al fosforitli rudani boyitish orqali ham kislotali qayta ishlash uchun fosfatli xomashyo ishlab chiqariladi. Bunda xattoki fosforit tarkibida 23,3% P 2 O 5 va 3,6% MgO bo’lganda ham mavjud boyitish usullari orqali tarkibida 27,9% P 2 O 5 va 2,45% MgO bo’lgan flotatsiyali konsentrat olinadi. Bundan tashqari, Qoratog’ fosforitlarini boyitish – ma’lum miqdordagi xomashyo yo’qotilishi bilan bog’liq qimmatbaho jarayondir. Flotatsiyali konsentratdagi 1 t P 2 O 5 ning tannarxi boshlang’ich rudani quruq maydalashdan olinadigan fosforit uniga nisbatan 2,5-3 marta qimmatdir. Flotatsiyalashda boyitiladigan rudadan P 2 O 5 ning mahsulotga ajralish darajasi 63-65% ni tashkil etadi, ya’ni boyitish jarayonida 35% fosfatli modda yo’qotiladi. Boyitish fabrikasining tarkibida 16-18% P 2 O 5 va 4-6% MgO tutgan chiqindisi ishlatilmaydi. Fosforitlarni boyitishda ularga termik ishlov berish usuli ham ishlatiladi. Bunda fosforitlar 400-800 O C da ishlov berilishi natijasida undagi karbonatlar parchalanadi, fosforit zarrachalarining strukturasi

qisman o’zgaradi, bu esa ularning keyingi kislotali ishlov berilishida o’z samarasini beradi. Qizilqum fosforitlarini kombinatsiyalashgan boyitish texnologik tizimiga kuydirish usuli kiritilgan va yarim sanoat qurilmalarida 200 t konsentrat olish bilan sinovdan o’tkazilgan hamda sanoatda qo’llash uchun tavsiya etilgan. 2001 yilning aprel oyidan boshlab, Navoiy viloyatining Zarafshon shahrida kuydirilgan fosforit konsentratini olish sanoat qurilmasi ishga tushirilgan. Qizilqum fosforitlarining eng boy qismi (19- 20 % P 2 O 5 va undan ko’p) quritish va maydalashdan so’ng, quruq boyitish usulida 21-23% P 2 O 5 gacha konsentrlanadi. So’ngra quruq boyitilgan konsentrat yuqori 850-900 O C haroratda kuydirish uchun pechga yuboriladi. Olingan 26-27% P 2 O 5 tarkibli Markaziy Qizilqum termokonsentrati Olmaliq «Ammofos-Maxam» AJga dastlab EFK va so’ngra ammofos olish uchun yuboriladi. Fosforitlarni kimyoviy boyitishda ko’p miqdordagi kislota sarf bo’lishi, suyultirilgan va tashlab yuboriladigan eritmalar hosil bo’lishi va ma’lum miqdordagi fosfatli moddalarning eritmaga o’tishi hisobiga yo’qotilishi sababli amalda joriy etilmagan. Lekin, fosfatlarni qisman parchalash va flotatsiyali boyitish orqali kambag’al fosforitlarni dastlabki kimyoviy qayta ishlash iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Karbonatlarni yo’qotish maqsadida kimyoviy boyitish quyqumlar uchun qo’llanilishi mumkin, ular fosforitlarni maydalash natijasida hosil bo’ladi va yuqori disperslilikka ega bo’lganligi sababli flotatsiyalanmaydi.

4. Yuqori magniyli fosfatlar Fosfatli va kremniy-fosfatli Qoratog’ xomashyosi havzalaridan eng muhimlari Cho’loqtog’, Oqsoy, Janitas, Ko’ksuv va Ko’kjon konlari hisoblanadi (5.2-jadval). Mikroskopik kuzatuvlar va kimyoviy tahlillar o’tkazilib, Qoratog’ fosforitining maydalanish darajasiga (sinfiga) bog’liq ravishda tarkibidagi ftor va boshqa komponentlar miqdorining o’zgarishi aniqlandi. 5.2- jadval Qoratog’ havzasining fosfatli va kremniy-fosfatli xomashyolari Ruda Tarkibi, % hisobida Konlari P 2 O 5 SiO 2 R 2 O 3 CO 2 MgO Yuqori sifatli: kam magniyli 29-32 5-12 2-3 0-5 0-2 Janitas, Ko’ksuv magniyli 29-32 5-12 2-3 5-7 2-2,5 Janitas yuqori magniyli 23-30 5-12 2-3 7-8 2,5-4,0 Ko’kjon Karbonat saqlagan fosfatli 23-26 8-15 3-3,5 7-10 3-4 Oqsoy, Ko’kjon Fosfatli 23-26 15-25 2,5-3,5 5-7 2-4 Cho’loqtog’, Janitas, Ko’ksuv Kremniy- fosfatli 13-23 25-50 6-7 1-10 2-3 Cho’loqtog’, Janitas,

Ko’kjon Kremniyli xomashyo 2-5 65-90 1,5-2 3,5- 7,5 0-2 Cho’loqtog’, Oqsoy, Janitas, Ko’ksuv Mikroskop MIN-5 yordamida kuzatish natijasida shu ma’lum bo’ldiki, Qoratog’ fosforiti tiniq bo’lmagan yoy qirrali mayda kristallar siniqlaridan iborat bo’lib, turli ranglarga egadir, ya’ni: kulrang, yorqin sariq va toki jigarranggacha bo’ladi. 50 dan 356 mikrongacha bo’lgan fraksiyalarda amorf va quyqa holidagi zarrachalar uchramaydi. Ularning yuza tuzilishi bir xil bo’lib, mayda teshiklar va darz ketgan yoriqchalar kuzatilmaydi. Fosforit fraksiyalarining o’ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ulardagi zarrachalar aniq shaklga egadir, alohida olingan zarrachalarning ko’pchiligi romb shaklda va cho’ziq tutashgan g’ovaksiz va darzyoriqlarsiz holatda bo’ladi. Zarrachalarining o’lchami 100 mikron bo’lgan fosforit flotokonsentrati (5.1-rasm) va apatit konsentrati (5.2-rasm) kristallarining (90 marta kattalashtirilgan) mikrosurati quyidagi tasvirlarda ko’rsatilgan.

5.1-rasm. Boyitilgan Qoratog’ fosforiti flotokonsentrati zarrachalarining mikrosurati. 5.2-rasm. Apatit konsentrati zarrachalarining mikrosurati. Fosforit zarrachalari o’rtacha diametri o’lchami o’zgarishiga bog’liq ravishda uning kimyoviy tarkibi o’zgarib boradi. Zarracha

diametri kattalashib borgan sari boyitilgan fosforitda (MgO/ P 2 O 5 )x100 qiymati kamayib boradi. Bunday qiymatlar 5.3-jadvalda keltirilgan. 5.3-jadval MgO Fosforit zarrachalari diametriga nisbatan x 100 qiymatining o’zgarishi. P 2 O 5 Namunalar nomi Zarrachalarning o’rtacha diametri, mkm 25 80 130 180 250 MgO x 100 P 2 O 5 Boyitilgan Qoratog’ fosforiti (flotokonsentrat) 5,4 5,6 9,0 8,0 10,3 Fosforit uni - 10,2 8,2 7,1 5,4 Demak, birlamchi xomashyoni flotatsiyalanganidan so’ng, u sulfat kislotali qayta ishlovga muvofiq keladigan fosforit uni hisoblanadi. Chunki, flotatsiyalanish jarayonida mayda zarrachalardan holi bo’ladi va magniyning fosfat angidridiga nisbati kamayadi (5.4-jadval). 5.4-jadval Fosforit uni va Qoratog’ flotokonsentratining solishtirma ma’lumotlari T/r Namunalarning nomi va zarrachalar o’lchami, mkm Komponentlar miqdori, % hisobida P 2 O 5 CaO MgO SiO 2 1. Fosforit uni 50 23,15 40,42 2,45 15,89 50-63 23,92 38,59 2,45 15,88 63-100 24,35 40,74 2,00 16,37

100-160 26,58 41,31 1,90 15,87 160-200 26,54 40,70 - - 200-315 26,20 39,56 1,42 19,29 2. Qoratog’ fosforitidan olingan flotatsiyalangan konsentrat 50 28,47 39,15 1,54 18,69 50-63 27,66 40,42 1,54 18,47 63-100 28,36 43,07 1,60 16,26 100-160 27,11 40,98 2,45 15,17 160-200 24,86 40,17 2,09 16,82 200-315 22,90 38,02 2,36 20,64 Fosforit rudasining nisbatan fosfatga boy qatlamlari tugay boshlagani sayin, ishlab chiqarishga fosfat angidrid miqdori kamroq va magniy miqdori ko’proq (yuqori magniyli) xomashyolarni jalb etish muhim muammolardan biri hisoblanadi. Chunki rudada magniy, temir, alyuminiy, erimaydigan qoldiq va boshqalar miqdorining ko’payib borishi undan fosfat kislota olish (ekstraksiya) jarayonining texnologik ko’rsatkichlariga salbiy ta’sir etadi. Fosforitni ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarishga tayyorlashda TSH 6-25-16-75 bo’yicha zarrachalar o’lchami 160 mkm dan yirik bo’lgan fraksiya miqdori 14% dan kam bo’lishi zarurdir. Demak, kattaroq o’lchamli va yuqori magniyli fosforitlarning sulfat kislotali ishlov berish usullarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy qilish ruda tayyorlash va uni qayta ishlash jarayonlarining unumdorligini oshirilishiga olib keladi. Xomashyo sifatiga bog’liq ravishda komponentlarning miqdoriy o’zgarishi va zarrachalarning maydalanish darajasi xomashyoni kislotali qayta ishlash texnologik sharoitlarini belgilaydi. Shu

maqsadda biz fosforitning maydalanish darajasiga bog’liq ravishda kimyoviy va tuzlar tarkibini o’rgandik. Buning uchun Qoratog’ havzasidagi Ko’kjon konidan olingan 2 xil namunani oldik. Birinchi namuna TSH-6-25-16-75 talablariga muvofiq keladi. Ikkinchi namuna esa bu shartlarga javob bermaydi va o’lchami 160 mkm dan katta bo’lgan zarrachalar 20% dan ortiq edi. Namunalarni teshiklari turlicha o’lchamda bo’lgan elaklardan o’tkazildi va kimyoviy tarkibi aniqlandi. Elash jarayonida DAST 3584-73 bo’yicha har bir elakda bir necha bor qo’lda elandi. Har bir fraksiyaning kimyoviy tarkibi belgilangan standart usullarda aniqlandi. Na’munalar tarkibidagi: P 2 O 5 miqdori fotokolorimetrik (FEK-56 da) va gravimetrik usullarda, CaO va MgO lar esa fluorekson indikatori yordamida trilonometrik usulda aniqlandi; CaO – permanganatometrik, MgO esa – gravimetrik usullarda qayta tekshirildi; alyuminiy va temir oksidlari (R 2 O 3 ) miqdorlarining yig’indisi esa gravimetrik usulda, temir (Fe 2 O 3 ) – kompleksonometrik usulda, ftorni (bug’siz) haydash va distillash orqali hajmiy usulda aniqlandi; ftor miqdorini ftorselektiv elektrodli ionomer (EV-74) yordamida qayta tekshirildi; SO 2 miqdorini VTI-2 qurilmasida hajmiy usulda, erimaydigan qoldiq (kvars, silikat kislota va undagi alyuminiy, titan, temir) gravimetrik usulda va suv esa 100- 110 O C haroratda quritilishidan yo’qotilgan og’irlikni o’lchash orqali aniqlandi. Shunday qilib, xomashyolarning kimyoviy tarkibi turli usullar yordamida 3-4 qaytadan aniqlandi. Natijalar 5.5- va 5.6-jadvallarda ko’rsatilgan.

5.5- jadval Fosforit xomashyosining kimyoviy tarkibi va turli darajada maydalangan zarrachalar miqdori Namunalar nomi Zarrachalar o’lchami, mkm va ularning tarkibi, % 200 mkm dan yirik 200-160 mkm 160-100 mkm 100-70 mkm 70-00 mkm № 1 namuna (standartga muvofiq keladi) 6,0 4,5 21,0 10,5 58,0 № 2 namuna (standartga muvofiq kelmaydi) 15,0 5,0 26,0 11,5 42,0 kimyoviy tarkibi Komponentlar, % hisobida P 2 O 5 CaO MgO R 2 O 3 Fe 2 O 3 CO 2 F eritmaydigan qoldiq № 1 namuna 24,75 41,57 3,40 2,04 0,82 9,04 2,65 11,65 № 2 namuna 24,53 41,76 3,50 1,92 0,86 9,23 3,75 10,46 Turli fraksiyalarning kimyoviy tarkibini o’rganish shuni ko’rsatadiki, zarracha o’lchami sinflariga bog’liq ravishda komponentlarning tarkibi ma’lum qonuniyat bilan o’zgarar ekan. O’lchami 200-160 mkm va 200 mkm dan yirik zarrachalar sinfida erimaydigan qoldiq va ftor miqdorlarining eng ko’p darajada bo’lishi kuzatiladi. Zarrachalarning maydalanish darajasi ortib borgan sari undagi erimaydigan qoldiq va ftorning miqdorlari kamayib boradi. Demak, ularning birikmalari juda mustahkam kristallar hosil qiladi. Bu esa kristall panjaralarining yuqori darajadagi energiyasi (kkal/mol)

bilan tavsiflanib, yuqori solishtirma yuza energiyasiga (erg/sm 2 ) ega ekanligini ko’rsatadi. 5.6-jadval Maydalanish sinfi bo’yicha fosforit xomashyosining kimyoviy tarkibi Zarrachalar o’lchami, mkm Komponentlar, % hisobida P 2 O 5 CaO MgO R 2 O 3 Fe 2 O 3 CO 2 F SiO 2 № 1 namuna 200 dan yirik 27,05 41,25 200-160 25,26 41,22 160-100 25,22 41,25 100-70 24,84 41,24 70-0 26,05 41,22 2,95 1,24 0,75 6,71 3,27 9,00 3,15 1,34 0,83 8,53 2,95 8,57 3,42 1,40 0,40 9,45 2,57 8,15 3,85 1,85 0,91 9,85 2,50 8,76 5,53 1,88 1,01 9,00 2,42 8,39 № 2 namuna 200 dan yirik 27,21 41,85 3,10 1,10 0,76 6,96 3,26 7,88 200-160 25,40 41,20 3,37 1,24 0,80 9,06 2,82 8,87 160-100 26,07 41,43 3,76 1,28 0,85 9,82 2,57 8,34 100-70 26,11 41,42 3,75 1,56 0,89 10,14 2,51 5,92 70-0 26,18 41,42 3,60 1,76 1,04 9,86 2,51 7,99 Karbonat birikmalarning kristall panjaralari esa ularga nisbatan kamroq solishtirma energiyasiga ega bo’lib, osonroq maydalanadi va xomashyoning maydalanish darajasi ortgan sayin karbonatlarning miqdori ortib boradi. 160 mkm dan kichik zarrachali fraksiyalarda ularning miqdori eng ko’p darajada bo’ladi. Temir va alyuminiy

oksidlarining miqdori ham mayda fraksiya tarkibida yirik fraksiyadagiga nisbatan ko’proq bo’ladi. Bunda MgO va SO 2 miqdorlari fosforit zarrachalarining o’lchami o’zgargan sari o’zaro sinxron holatda o’zgaradi. Ammo CaO va P 2 O 5 miqdorlarining o’zgarishlari o’zaro proporsional holatda o’zgarmaydi, chunki fosforitdagi kalsiy faqat fosfat anionlari bilangina emas, balki ftorid, karbonat va boshqa anionlar bilan ham bog’langandir. Ko’kjon fosforitining aniqroq tavsifini o’rganish uchun undagi tuzlar tarkibini aniqladik. Fosforit xomashyosining kimyoviy tarkibidan kelib chiqqan holda eng muhim tuzlar miqdorini statik usul bilan ishlab chiqdik (5.7-jadval). Tuzlar hisobini jadvalda ko’rsatilgan tartibda olib bordik. 5.7-jadval Fosforitdagi eng muhim tuzlar tarkibi Namuna nomi va zarracha o’lchami, mkm Komponentlar miqdori (%), shu jumladan bog’langan Ca 5 (PO 4 ) 3 ga CaF 2 ga MgCO 3 ga CaCO 3 ga P 2 O 5 CaO F CaO F MgO CO 2 CaO CO 2 № 1 namuna >200 27,05 200-160 25,26 160-100 25,22 100-70 24,84 70-0 26,05 35,17 32,84 32,79 32,29 33,87 2,38 2,22 2,22 2,19 2,29 1,30 1,06 0,51 0,46 0,19 0,89 0,73 0,35 0,31 0,13 2,95 3,15 3,42 3,85 3,53 3,24 3,46 3,76 4,23 3,88 4,61 6,59 7,39 7,30 6,65 3,47 5,07 5,69 5,62 5,12

№ 2 namuna >200 27,21 35,37 2,39 1,28 0,87 3,10 3,41 4,61 3,55 200-160 25,40 33,02 2,24 0,85 0,58 3,37 3,70 6,96 5,36 160-100 26,07 33,89 2,29 0,41 0,28 3,76 4,14 7,38 5,68 100-70 26,11 33,94 2,30 0,31 0,21 3,75 4,12 7,82 6,02 70-0 26,18 34,03 2,30 0,31 0,21 3,60 3,96 7,54 5,80 Fosforitning tuzlar tarkibi va zarrachalar bo’ylab komponentlarning tarqalishi jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinadi. Fosforit zarrachalarining o’lchami 200 mkm dan yirik bo’lsa, undagi fosfatlar va kalsiy ftorid (1,53- 1,55%) miqdori ko’proq bo’ladi, maydalanish darajasi ortib borgan sari kalsiy ftorid miqdori 0,22-0,37% gacha kamayib boradi. Kalsiy va magniy karbonatlarining miqdori esa yirik zarrachalardagiga qaraganda mayda zarrachalar tarkibida ko’proq bo’ladi. Masalan, 100-170 mkm o’lchamli fraksiyada karbonatlarning umumiy miqdori 20,8-21,2% ni tashkil etadi, zarracha o’lchami 200 mkm dan yirik bo’lsa bu miqdor 14,3-14,65% ni tashkil etadi. Fosforitning ikki xil namunasida ham karbonatlarning umumiy miqdori deyarli bir xil bo’lishi kuzatiladi. Masalan, 200 mkm dan yirik fraksiya tarkibida 14% atrofida, 200-160 mkm fraksiya tarkibida 19% atrofida, 160-100 mkm fraksiya tarkibida esa 20% atrofida karbonatlar bo’ladi va xokazo. Demak, fosforitning kimyoviy va tuzlar tarkibini taxlil qilish – fosforitning maydalanish jarayonidagi komponentlarning zarrachalar bo’ylab tarqalish xususiyatini ochib beradi.

Nazorat uchun savollar: 1. Fosfatli minerallar turlarini ayting 2. Fosfatli minerallarning xossalarini tushuntiring. 3. Fosfatli minerallarning tabiatda hosil bo’lishi va tarqalishini tushuntiring. 4. Fosfatli minerallar turlarini ayting 5. Fosfatli minerallarning xossalarini tushuntiring. 6. Fosfatli minerallarning tabiatda hosil bo’lishi va tarqalishini tushuntiring. 7. Fosfatli xomashyolarni boyitish usullarini ayting. 8. Yuqori magniyli fosfatlar va fosforli o’g’itlar ishlab chiqarishda ulardan samarali foydalanish yo’llarini tushuntiring.

Adabiyotlar 1. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’it ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblari. – T.: Fan va texnologiya, 2010. – 360 b. 2. Shamshidinov I. Noorganik moddalar va mineral o’g’itlar texnologiyasi. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 324 b. 3. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’itlar va tuzlar texnologiyasi. – T.: Fan va texnologiya, 2007. – 352 b. 4. Ангелов А.И., Левин Б.В., Классен П.В. Мировое производство и потребление фосфатного сырья // Горный журнал. – Москва, 2003. – № 4- 5. – С. 6-11. 5. Беглов Б.М., Намазов Ш.Р. Фосфориты Центральных Кызылкумов и их переработка. – Ташкент, 2013. – 460 с. 6. Фосфор – «элемент жизни», его возрастающая роль для человечества // Фосфаты на рубеже XXI века. - Москва, Алматы, Жанатас, 1996. – 108 с. 7. Беглов Б.М., Ибрагимов Г.И., Садыков Б.Б. Нетрадиционные методы переработки фосфатного сырья в минеральные удобрения // Химическая промышленность. – Санкт-Петербург, 2005. – Т. 82. – № 9. – С. 453-468. 8. World production of Phosphate rock // Better Crops. – Georgia (USA), 1999. – Vol. 83, – N 1. – P. 4-7. 9. The Florida phosphate industry in transition // Phosph. a. Potas. 1985. – № 140. – P. 25-27. 16. North Karolina phosphates // Phosph. a. Potas. 1986. – № 141. – P. 22-24. 17. Morocco develops its P 2 O 5 supply capability // Phosph. a. Potas. 1985. – № 136. – P. 22-28.

Похожие

Oltingugurtli xomashyolar

Kimyo sanoatining xomashyo bazasi va xomashyolarni boyitish usullari

Kimyo sanoatida suv, havo va eritmalar

Pеntozofosfatli sikl. Spirtli bijg’ish. Uglеvodlarning anaerob va aerob parchalanishining solishtirma enеrgetikasi

Ozuqali va termik fosfatlar