Ion almashinish adsorbtsiyasi - Химия - Рефераты

Ion almashinish adsorbtsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Ion almashinish adsorbtsiyasi Reja 1. Ionlar adsorbtsiyasi. 2. Adsorbtsiyaviy xromatografiya.. 3. Qog’oz xromatografiyasi. 4. Yupqa qatlamda xromatografiya. 5. Gaz-suyuqlik xromatografiyasi.

1. IONLAR ADSORBTSIYASI Kuchli elektrolitlarning suvli eritmasidagi elektrolitlar eratuvchida to’la- to’kis ionlarga dissotsiyalangan holatning qattiq jism sirtida yutilishiga ion almashinish adsorbtsiyasi deyiladi. Yutilish aso san adsorbent sirtidagi kuch bilan ionlar yutilishi vaqtida hosil bo’lgan elektr kuchi asosida sodir bo’ladi. Elektrolitlarning adsorbtsiyasi uch xil bo’ladi: ekvivalent, almashinish va spetsifik adsorbtsiyalar. Ekvivalent adsorbtsiyada elektrodning kation va anionlari bir xil miqdorda adsorbent sirtida yutiladi. Almashinish adsorbtsiyasida elektrolitning ionlari adsorbent sirtida yutilgan ionlarni siqib chiqarib, ular o’rniga yutiladi. Agar adsor bent yutilgan tuz ionlari o’rniga eritmaga vodorod yoki gidroksil ionlarini chiqarsa, gidrolitik adsorbtsiya bo’ladi. Masalan, NaCl, KCl tuzlarining yutilishi natijasida eritmada ON- ionlari ko’payadi. K.K.Gedroytsning aniqlashicha, tuproq, adsorbent sifatida qancha miqdorda ionlar qabul qilsa, shuncha ya‘ni ekvivalent miqdorda boshqa ionlarni eritmaga chiqaradi. K.K.Gedroyts o’zining ko’p yillik ishlari natkkasida tuproqdagi ionlar ion almashinuv adsorbtsiyada faqatgina kationlargina o’rin almashishini aniqladi. Shuning uchun har qanday tuproqning adsorbtsiya xossasini mukammal o’rganish uning unumdorligini oshirishdagi omillardan biridir. Suvning qattiqligi undagi Sa va Mg tuzlarini ion almashinish adsorbtsiyasi yordamida kamaytiradi. Bu jarayon uchun adsorbent sifati- da tabiiy silikat (tseolit, glaukonit) lar va sun‘iy ishqoriy metal- larning alyumosilikatlari ishlatiladi. Ular permutitlar deyiladi. Permutit a 2 + Ca 2+ + O 2- 4 permutit Ca + 2a + O 2- 4 Permutitlar yordamida suvning qattiqligi kamaytiriladi, ammo suvni kation va anionlardan to’liq tozalab bo’lmaydi. Suvni kation va anionlardan to’liq tozalash maqsadida keyingi yillarda ion almashinuv smolalaridan foydalaniladi. Smolalar o’z xususiyatiga ko’ra ikkiga bo’linadi: kationitlar va anionitlar. Kationitlarning sirt qismi manfiy zaryadga ega bo’lib, o’ziga faqat kationlarni

qabul qilib, eritmaga vodorod kationlarini chiqaradi: Kationit – Н 2 + Са 2+ + 2С1 - ↔ kationit –Са + 2Н + + 2С1 - Kationit - Н 2 + Mg + SO 2- 4 ↔ kationit – Mg + 2 Н + + SO 2- 4 Anionitlar eritmadan o’ziga faqat anionlarni qabul qilib, gidroksil ionlarini chiqaradi: Anionit – (0 Н ) 2 + 2 Н + + SO 2- 4 ↔ 2H2O + anionit - SO2 - 4 Kationitni qaytadan tiklash (regeneratsiya qilish) maqsadida sulfat yoki xlorid kislotalarning 5% li eritmasi bilan yuviladi. Kationit - Са + 2Н + + 2С1 - ↔ kationit - Н 2 + Са 2+ + 2С1 - Anionitlarni qaytadan tiklash maqsadida KOH yoki NaOH ning 5% li eritmasi bilan yuviladi. Anionit - С 1 + Na + + ОН - ↔ -OH + Na - + Cl - Suvni ion almashinuvchi smolalar yordamida tozalash xalq ho’jaligining ko’p tarmoqlari (qand, ichimliklar, kimyoviy reaktivlar, dori preparatlari ishlab chiqarish) da, ayniqsa, yuqori bosimda ishlaydigan suv qozonlari uchun katta ahamiyatga ega. Adsorbtsiya hoodisasi hozirgi zamon xromatografiyasining asosini tashkil etadi. Xromatografik uslub keyingi yillarda xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida - qishloq xo’jaligida, kimyoda, tibbiyotda, biologiyada, gaz, neft va boshqa soxararda keng qo’llanilmoqda. Moddalarni tozalash va ajratishning xromatografik usulidi 1903 yilda Rossiya olimi M.S.Tsvet kashf etgan. Bu usul o’simlik va tirik organizm tarkibida

uchraydigan murakkab tabiiy birikmalar vitaminlar, ibiotiklar, oqsillar, uglevodlar, alkaloidlar, glyukozidlar, fosfolipidlar va boshqalarni ajratib olishda, tozalashda keng ishlatilmoqda. Xromatografik tahlil asosan uch turga: ion almashinish, adsorbtsiyaviy va taqsimlanish xromatografiyalariga bo’linadi. 2. ADSORBTSIYAVIY XROMATOGRAFIYA Bu usulda aralashma moddalarni ajratish va tozalash ularni adsor bent yuzasida adsorbtsiyalanish va erituvchi bilan desorbtsiyalanish jarayoni turlicha bo’lishiga asoslangan. Adsorbtsiyaviy xromatografiya maxsus xromatografik kolonkalarda olib boriladi. Xromatografikaviy kolonka o’rnida turli o’lchamdagi shisha naylar ishlatiladi. Nay tubiga ozgina paxta joylashtirilib, vertikal holatda shtativga o’rnatiladi. So’ngra kolonkani 2/3 yoki 3/4 qismi bir xil o’lchamdagi ma‘lum adsorbent bilan to’ldiriladi. Xromatografiyada ad sorbent sifatida asosan alyuminiy oksid, silikagel, gilmoya kukuki, tsellyuloza, poliamid va boshqalar ishlatiladi. Adsorbent va xromatografiya uchun tanlangan erituvchi kolbaga solinib, yaxshilab chayqatiladi. So’ngra hosil qilingan alyuminiy oksidning suspenziyasi kolonkaga oz- ozdan qo’yiladi va adsorbentni yaxshi joylashtirish uchun kolonka vaqti-vaqti bilan qalin vakuum kauchugi bilan urib turiladi. Kolonka devoriga yopishgan adsorbent esa erituvchi bilan yuvib tushiriladi, adsor bent sirtiga ozroq shisha paxta joylashtiriladi. Shu tarzda kolonka adsorbent bilan tuldirilgandan so’ng tozalanishi lozim bo’lgan aralashma eritma holida yoki alyuminiy oksid bilan aralashtirilgan holatida kolonkaga asta-sekin solinadi, kolonka erituvchi bilan yuviladi. Kolonkadan erituvchining oqib o’tish tezligi sumrak yordamida boshqarib turiladi. Bunda kolonkadan oqayotgan erituvchining tezligi minutiga 30-40 tomchidan oshmasligi kerak. Yuvilish natijasida.moddalar absor bent ustuni- xromatografikaviy kolonkaning yuqori qismmdan pastga surilib, moddalar

aralashmasi bir-biridan ajralib, xalqalar hosil qila boshlaydi. Shu tarzda moddalar oldinma-keyin erituvchi bilan birga yuvilib tushadi. Yuvib tushiradigan erituvchi - elyuat deyilad. Agar xromatografiya uchun ishlatilayotgan elyuat - erituvchi kolonkada qolgan moddani yuvib chiqara olmay qolsa, u xolda elyuotrop qatorida bu erituvchidan keyin kelgan erituvchi qo’llaniladi, 2-jadvalda - adsorbentga adsorbilangan moddalarni yuvib chiqarish xususiyatiga ko’ra erituvchilar oldinma- keyin bir qatorga joylashtirilgan. Bu qator erituvchilarning elyuotrop qatori deyiladi. Eng kuchli adsorbilangan moddalar ko’pincha etil yoki metil spirt bilan yuviladi. 2-jadval Erituvchilarning elyuotrop qatori Petroley efir Xloroform Etil spirt Tsiklogeksan Etil efir Metil spirt Uglerod sulfid Tetragidrofuran Suv Uglerov IV xlorid Aueton Sirka kislota Dixloretan Metil etil keton Piridin Benzol N-butil spirt 3. QOG’OZ XROMATOGRAFIYASI Taqsimlanish xromatografiyasining bu turi murakkab aralash modda lar (oqsillar, uglevodlar, garmonlar va boshqa tabiiy birikmalar) ni tahlil qilishda keng qo’llaniladi. Bu xromatografiya uchun maxsus fil tr qog’ozlardan foydalaniladi, qog’oz xromatografiyasida, qog’ozda do imo adsorbtsiyalangan holda bo’lgan suv surilmaydigan faza, qog’ozning o’zi zsa adsorbent vazifasini bajaradi. Oldindan suv bilan to’yintirilgan erituvchilar yoki erituvchilar aralashmasi ham surtuvchi faza hisoblanadi. Bu xromatografiyani erituvchining yo’nalishiga qarab yuqoriga suriluvchi, pastga suriluvchi ikki tomonlama hamda gorizontal - aylanma xromatografiya turlari bor. Quyida, amalda keng qo’llaniladigan yuqoriga suriluvchi qog’oz

xromatografiyasining ish texnikasi bilan tanishib chiqamiz. Maxsus xromatografikaviy qog’oz eni xromatografiya uchun ishlatiladigan tsilindrning diametridan bir oz kichiq, buyi 40-60 sm oralig’ida qirqib olinadi va qog’ozning pastki qismidan 2-3 sm yuqorida qalam bilan gorizontal chiziq chiziladi. Sungra qog’ozdagi bu chiziqqa (2-2,5 sm oraliqda) tekshirilayotgan aralashmalarning eritmalaridan va shu aralashma bo’lishi taxmin qilingan aniq moddadan yoki toza moddalar eritmasidan kichkina shisha kapilyar yordamida bir necha tomchi tomiziladi, qog’oz quritilib, ichida zrituvchi yoki zrituvchilar sistemasi bo’lgan maxsus xromatografiya uchun ishlatiladigan tsilindrga tushirilib, qog’oz tsilindr devorlariga tegmaydigan qilib shisha ilgichga ilib quyiladi. qog’ozning moddalar aralashmasi tomizilgan dog’lardan pastroq qismi erituvchi sistemaga tegib, erituvchi qog’ozga shimiladi va ma‘lum balandlikka ko’tarilgach, xromatogramma kameradan olinadi va zrituvchi yetib borgan govori chegara - front belgilanadi. Shundan keyin qog’oz quritilib, pulvirizator yordamida maxsus tanlab olingan rang beruvchi moddalar bilan ishlanadi. Buning natijasida xromatografikaviy qog’ozda har xil rangli «dog’lar» hosil bo’lib, u xro matogramma deb ataladi. Xromatogrammada hosil bo’lgan dog’lar tezda qalam bilan doira shaklida belgilab olinishi kerak, chunki vaqt o’tishi bilan bu dog’lar yo’olishi mumkin. Tekshirilayotgan toza modda yoki moddalar aralashmasini hosil bo’lgan xromatogrammada identafikatsiyalash maqsadida shu moddalar uchun ishlatilgan erituvchilar sistemasidagi simlanish koeffitsienti (K) dan foydalaniladi. Taqsimlanish koeffitsienti (K) quyidagi formula bilan hisoblanadi:b a K  bunda a - modda tomizilgan nuqtadan dog’ markazigacha bo’lgan masofa, v - standart chizig’idan erituvchi frontigacha bo’lgan masofa. Ma‘lum bir erituvchi sistemasida aniqlangan K nint qiymati qaysi moddaga to’g’ri kelishi toza moddalar uchun tuzilgan ma‘lum jadvalgdan topiladi. Lekin K ning qiymati qo’llanilayotgan erituvchilar sistemasiga, haroratga, qog’ozning

turiga, tomizilgan moddaning miqdoriga va boshqa omillarga bog’liq Shuning uchun qog’oz xromatografiyada moddalarni identifikatsiyalash ma‘lum moddalar – «guvohlar» ishtyarokida olib boriladi. 4. YUPQA QATLAMDA XROMATOGRAFIYA Keyingi vaqtlarda sintetik, ayniqsa, tabiiy moddalarni tahlil qilishda xromatografiyaning ancha qulay va tez bajariladigan usuli yupqa qatlamda xromatografiyalashdir. Bu usulning afzalligi shundaki, bunda kimyoviy reaktsiyalarning borishini nazorat qilish, kolonka yorda mida ajratilayotgan murakkab aralashmalarni eyrim komponentlarga ajralishini kuzatish va xromatografik plastinkalarni tezda tayyorlab, moddalarni tezroq identifikatsiyalash mumkin. Moddalarni yupqa qatlam da bir marta xromatografiyalash uchun 10-30 minut vaqt kerak, xolos. Bu xromatografiyaning ish texnikasi dastlab turli o’lchamdagi (8x15; 10x20 va hokazo) shisha plastinkalarda yupqa adsorbent qitlamini hosil qilishdan boshlanadi. Buning uchun shisha plastinka ustida adsorbentlardan (alyuminiy oksid, silikagel va hokazo) birini olib, uning ustidan maxsus yupqa qatlam hosil qiluvchi asbob yurgiziladi. So’ngra shisha kapillyar yordamida tekshirilayotgan modda eritmasidan yupqa qatlam hosil qilingan plastinkaga bir necha tomchi tomizilib, plastinka maxsus erituvchilar sistemasi solingan oksikatorga tulshiriladi. Erituvchi plastinkadagi adsorbentning barcha yuzasiga shimilgandan so’ng xromatogramma eksikatordan olinadi va quritilib, yod bug’lari yoki boshqa reng beruvchi modda eritmalari bilan ishlanadi. Bu usulda tayyorlangan yupqa qatlam oyna yuzasida yopishmagan yupqa qatlamli xromatografiya deyilatsi, yupqa qatlam ko’pincha tez buziladi. SHuning uchun ko’pincha oyna yuzasida adsorbent mustahkam yopishgan yupqa qatlamli xromatografiya qo’llaniladi. Bunday yopishgan yupqa qatlamli plastinkalarni tayyorlash uchun 5% gips qo’shilgan adoorsorning suali suspenziyasi hosil qinib, maxsus «g’altak» yordamkda yupqa qatlam oyna yuzasiga yaxshi yopishgan bo’lib, uni har qanday yo’nalishda bir tomonlama yoki

ikki tomonlama xromatografiyalashda ishlatish mumkin. Ko’pincha bu usul bilan bir necha plastinka tayyorlanadi va ular eksikatorlarda saqlanadi. 5. GAZ-SUYUQLIK XROMATOGRAFIYASI Xromatografiyaning bu usuli asosan 1950 yillardan qo’llanma boshlangan. Keyinchalik biologiyada, kimyoda va xalq xo’jaligining ko’pgina tarmoqlarida bu usul yordamida moddalar sifat va miqdor tahlillar o’tkaziladigan bo’ldi. Bu xromatografiyada tekshiriladigan murakkab moddalar, asosan, gaz holatida va suyuqlik fazalari orasida taqsimlanadi. Suyuq fazadagi moddalar miqdorining gaz fazasidagi modda lar miqdoriga bo’lgan munosabatiga ko’ra aniqlanayotgan moddalar komponentlarga ajratiladi. Xulosa qilib aytganda, adsorbtsiya hodisasi tabiatda keng tarqalgan. Chunki, gazlar, suyuqliklar, qattiq moddalar o’zaro tuqnashganda adsorbtsiya hodisasi sodir bo’ladi. Tirik organizm (o’simliklar, inson va hayvonot olami) ning yashash jarayonida sodir bo’ladigan jarayonlarningg hammasida adsorbtsiya hodisasi yuz beradi. Masalan, katta yoshla odamning 1 mm3 qonida 5000000 ga yaqin eritrotsit donachalari bo’lib, aminokislotalarni va boshqa moddalarni adsorbtsiyalab tashib yuradi.

Foydalanilgan adabiyotlar . 1. С.Е.Воютский. «Курс коллоидной химии». М. 1973. 2. X.R.Raximov. «Fizik va kolloid ximiya». Toshkent. « O’q ituvchi». 1978 y. 3. S.A.Balezn. «Fizik va kolloid kimyodan amaliy mash g ’ulotlar». Toshkent. « O’q ituvchi». 1969 y. 4. N. Q .Mu h ammadiev, I.M.Ergashev. «Fizikaviy va kolloid kimyodan amaliy mash g ’ulotlar». Samar q and. 2000 y. 5. SH.N.Nazarov. «Fizik va kolloid ximiya». Toshkent. « O’q ituvchi». 1989 y. 6. К.И.Евстратова, Н.А.Купина, Е.Е.Малахова. «Физическая и коллоидная химия». М.: «Высщая школа». 1990. 7. В.И.Захарченко. «Сборник задач и упражнений по физической и коллоидной химии». М.: Просвешение. 1978. 8. О.С.Гамеева. «Сборник задач и упражнений по физической и коллоидной химии». М.: «Высщая школа». 1966. 9. K.S.A h medov. «Kolloid ximiya». Toshkent. 1990 y.

Похожие

Ion – koordinatsion polimerlanish. Stereoregulyar polimerlar

Ikki suyuqlik chegarasida bo'ladigan adsobrsiya

Koagulyatsiya mexanizmi va tezligi

Modda almashinish jarayonlari. Nafas olish va achish jarayonlarining ahamiyat (biokimyo)

Tabiiy sorbentlarning sifatini baholash metodi