Ikki atomli spirtlarning olinishi, nomlanishi, izomeriyasi fizik – kimyoviy xossalari - Химия - Рефераты

Ikki atomli spirtlarning olinishi, nomlanishi, izomeriyasi fizik – kimyoviy xossalari

Загружено в:

22.11.2023

Скачано:

0

Размер:

305.2919921875 KB

Ikki atomli spirtlarning olinishi, nomlanishi, izomeriyasi fizik – kimyoviy xossalari Reja: 1. Ikki atomli spirtlarning olinishi 2. Ikki atomli spirtlarning fizik – kimyoviy xossalar 3. Ikki atomli spirtlarning amaliy ahamiyati Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Uglevodorodlardagi bir yoki bir necha vodorod atomlarini gidroksil gruppalarga almashinishidan hosil bo’lgan birikmalar spirtlar yoki boshqacha aytganda, alkogollar deyiladi. Spirtlar molekulasidagi gidroksil gruppalarining soniga qarab bir atomli, ikki atomli, uch atomli va ko’p atomli bo’lishi mumkin. Molekulasi tarkibida bitta gidroksil gruppa bo’ladigan spirtlar—bir atomli, ikkita gidroksil gruppa bo’ladigan spirtlar ikki atomli deyiladi va hokazo. Odatda, molekulasida ikki va undan ortiq gidroksil gruppalar bo’ladigan spirtlar ko’p atomli spirtlar deb yuritiladi. Т o’yingan uglevodorodlarning umumiy formulasi (C n H 2n+2 ) ni boshqacha yozish ham mumkin, ya’ni: C n H 2n+1 H Bu formuladagi bir vodorod atomi gidroksil gruppaga almashtirilganda bir atomli spirtlarning umumiy formulasi hosil bo’ladi. C n H 2n+1 —OH Bu formuladan ko’rinib turibdiki, spirtlarning umumiy formulasi to’yingan uglevodorodlarning umumiy formulasidan faqat kislorod atomi bilangina farqlanadi. Demak, spirtlarni oksidlangan to’yingan uglevodorodlar deb qarash mumkin. Bir atomli spirtlar to’yingan uglevodorodlar kabi gomologik qatorni tashkil qiladi. Spirtlarning gomologik qatoridagi a’zolari o’zaro metilen gruppa bilan farqlanadi. Bir atomli spirtlarning molekulasidagi gidroksil gruppa qaysi uglerod atomiga birikkanligiga qarab, ular birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlarga farqlanadi. Radikallar (R) bir xil hamda har xil bo’lishi mumkin. Spirtlar molekulasidagi uglerod atomining soniga qarab quyi hamda yuqori molekular spirtlarga bo’linadi. Spirtlarni bunday gruppalarga bo’lish shartli bo’lib, ko’pincha, molekulasida yettitagacha uglerod atomi bo’ladigan spirtlar quyi molekular spirtlar, sakkizta va

undan ko’p uglerod atomlari bo’ladigan spirtlar yuqori molekular spirtlar deyiladi. Molekulasida 4—7 uglerod atomi bo’ladigan spirtlar o’rtacha molekular spirtlar deb ataladi. Spirtlarni atashda molekular so’zini qo’shmasdan „quyi“, „o’rtacha“ va „yuqori“ spirtlar deb yuritiladi. Nomenklatura va izomeriyasi. Ratsional nomenklaturaga muvofiq spirtlar gidroksil gruppasiga birikkan radikalning nomi bilan ataladi. Masalan: va hokazo. Bu usul bilan spirtlarning izomerlarini nomlab bo’lmaydi. Ma’lumki, spirtlar ham gomologik qatorning uchinchi vakilidan boshlab izomerlar hosil qiladi. Ratsional nomenklaturaga muvofiq, spirtlarning izomerlarini atashda gidroksil gruppa qaysi uglerod atomiga birikkanligi hisobga olinadi, masalan: Xalqaro nomenklaturaga muvofiq spirtlarni nomlashda gidroksil gruppa bilan birikkan radikallar kelib chiqqan uglevodorod nomiga -ol qo’shimchasini qo’shib ataladi. Spirtlarning izomerlarini nomlashda esa uzun zanjir raqamlanadi va gidroksil gruppa hamda zanjirning tarmoqlangan uglerodiga tegishli raqamlar qo’yib aytiladi:

Xalqaro nomenklaturaga asosan gidroksil gruppa joylashgan o’rni ba’zan asosiy zanjirning boshida ham ko’rsatiladi. Gidroksilning o’rnini -ol qo’shimchasidan ilgari ham ifodalash mumkin. Masalan, yuqoridagi spirtlar quyidagicha ataladi: D.2-metil-1-propanol yoki 2-metilpropan-1-ol E.2-metil-2-propanol yoki 2-metilpropan-2-ol Butan CH 3 —CH 2 —CH 2 —CH 3 va izobutan (2-metilpropan) formulalaridan to’rtta bir atomli spirtning formulasini chiqarish mumkin. Pentan va uning izomerlari formulalaridan sakkizta turli spirtlar formulasini chiqarish mumkin. Bir atomli spirtlar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, ular o’simliklar tarkibida kislotalar bilan birikkan holda, ya’ni murakkab efirlar shaklida uchraydi. Ba’zi quyi molekular spirtlar, masalan, metanol va etanollar erkin holda oz miqdorda uchrashi mumkin. Metanol ba’zi o’simliklarning efir moylarida, etanol esa hayvonot va o’simliklar a’zolarida erkin holda topilgan. Т abiatda spirtlarning murakkab efirlaridan tashqari, oddiy efirlarini ham uchratish mumkin. Spirtlar, asosan, ikki usulda: sintez usulida va biokimyoviy usulda olinadi. Sintez usulda spirtlar olish: 1.Murakkab efirlardan olish. Т abiiy moddalar, masalan, mevalar, daraxt mumlari tarkibidagi murakkab efirlar gidrolizlanganda spirt va kislotalarga parchalanadi: Odatda, murakkab efirlar kislota yoki ishqorlar ishtirokida gidrolizlanadi.

2.Monogalogenli hosilalardan olish. Т o’yingan uglevodorodlarning monogalogenli hosilalarini gidrolizlab, spirt olish mumkin. Ammo gidroliz qaytar reaksiya bo’lganligidan suv o’rniga ishqorlar ishlatiladi. R—CH 2 CH 2 Br+KOH ѕ →RCH 2 —CH 2 —OH+KBr 3. Т o’yinmagan uglevodorodlardan olish. Bu usulda spirtlar olish uchun to’yinmagan uglevodorodlarga katalizator ishtirokida suv biriktiriladi, ya’ni gidratlanadi. Shuning uchun ham bu reaksiya gidratlash reaksiyasi deyiladi. Odatda, katalizator sifatida sulfat kislotadan foydalaniladi. Т o’yinmagan uglevodorodlarning birinchi vakili—etilen doimo birlamchi spirt hosil qiladi. Hozirgi vaqtda etanol shu usul bilan olinmoqda. Etilenning gomologlari gidratlanganda ikkilamchi yoki uchlamchi spirtlar ham hosil bo’lishi mumkin. Olefinlarga suv Markovnikov qoidasiga muvofiq birikadi. Bunda, masalan, propilendan ikkilamchi, butilendan esa uchlamchi spirtlar hosil qilinadi: CH 3 —CH=CH 2 +HOH→ CH 3 —CH(OH)—CH 3 (CH 3 ) 2 C=CH 2 +HOH → (CH 3 ) 2 COH—CH 3 Biokimyoviy usul bilan spirtlar olish. Shakar moddalarni achitqi fermentlar ta’sirida bijg’itib, spirtlar olish usuli biokimyoviy usul deyiladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, kraxmalli moddalar, masalan, bug’doy, jo’xori, javdar, kartoshka 140—150°C temperaturada suv bug’i bilan ishlanadi va tarkibidagi kraxmal diastaza fermenti yordamida maltozaga aylantiriladi: (C 6 H 10 O 5 )m + nH 2 O → nC 12 H 22 O 11 kraxmal maltoza Kraxmal diastaza fermenti yordamida maltozaga aylanish jarayoni taxminan 60°C atrofida boradi. Maltoza esa 33°C da maltoza fermenti ishtirokida suvni biriktirib oladi va ikki molekula glukozaga aylanadi: C 12 H 22 O 11 +H 2 O →2C 6 H 12 O6 maltoza glukoza Glukoza, o’z navbatida, achitqi fermentlar ta’sirida parchalanib, etil spirt hamda uglerod (IV) oksid hosil qiladi:

C 6 H 12 O 6 → 2C 2 H 5 – OH+2CO 2 Biokimyoviy jarayonlar natijasida faqatgina etil spirt emas, balki oz miqdorda aldegid va molekulasida 3 dan 5 tagacha uglerod atomlari bor spirtlar aralashmalari (sivuxa moylar) ham hosil bo’ladi. Bu aralashmadan propil, izobutil, amil va boshqa spirtlar ajratib olinadi. So’nggi yillarda spirtlar, ayniqsa, etil spirt, kraxmalli oziq-ovqat mahsulotlaridan emas, balki sellulozali birikmalardan olinmoqda. Ma’lumki, selluloza ham kraxmalga o’xshash murakkab organik birikma bo’lib, polisaxaridlar gruppasiga kiradi. Sellulozaning formulasi (C 6 H 10 O 5 )m ham kraxmalning formulasidan farq qilmaydi, ammo selluloza suvda erimaydi. Sulfat kislota ishtirokida va bosim ostida gidrolizlanib, glukozaga aylanadi. Gidroliz natijasida hosil qilingan glukoza yuqorida ko’rsatilgan usul bilan etil spirtga aylantiriladi. Bunday spirt gidroliz spirti deb ataladi. Gidroliz spirti tarkibida biroz metil spirt, aldegidlar va murakkab efirlar ham bo’ladi. Shuning uchun ham gidroliz spirti texnik maqsadlarda ishlatiladi. Sanoatda gidroliz spirt olish uchun yog’och qipig’i va o’rmon sanoatida boshqa chiqindilardan foydalaniladi. O’zbekiston sharoitida paxta shulxasini gidrolizlab, spirt olinadi. So’nggi yillarda g’o’zapoyani gidrolizlab, spirt olish usuli ham ishlab chiqildi. Qog’oz sanoatining chiqindilaridan ham gidroliz spirt olish mumkin. Fizik xossalari. Uglerod atomlari qisqa zanjirli bir atomli to’yingan birlamchi spirtlar —suyuqliklar, yuqorilari esa (C11H23OH dan boshlab) qattiq moddalardir. Spirtlarning nisbiy molekular massasi ortib borgan sari ularning qaynash temperaturalari ko’tariladi. Т egishli uglevodorodlarga qaraganda spirtlarning qaynash temperaturasi anchagina yuqori. Buni kimyoviy bog’larning vodorod bog’lar hosil bo’lishi bilan tushuntirish mumkin. Vodorod bog’lar spirtlar molekulalari o’rtasida ham, shuningdek, spirt bilan suv molekulalari o’rtasida ham yuzaga kelishi mumkin.

Kimyoviy xossalari. 1.Bir atomli spirtlar yaqqol ifodalangan ishqor yoki kislota xossalariga ega emas. Spirtlarning suvdagi eritmalari indikatorlarga ta’sir etmaydi. Quyi molekular spirtlar ba’zi xossalari jihatidan suvga yaqin, ularning molekular og’irligi ortishi bilan xossalari suvnikidan tubdan farqlana boshlaydi va uglevodorodlarning xossalariga yaqinlashadi. Spirtlardagi vodorod atomlarining eng harakatchan va reaksiyaga eng faol kirishadigani gidroksil gruppasidagi vodorod atomi hisoblanadi. 2.Spirtlarga ishqoriy metallar ta’sir ettirilganda ularning gidroksil gruppasidagi vodorod o’rnini metall egallaydi va qattiq, spirtda eriydigan alkogolatlar hosil bo’ladi; 2R—OH+2Na→2R—ONa+H 2 Alkogolatlar beqaror moddalar bo’lib, suv ta’sirida oson parchalanadi: R—ONa+HOH→R—OH+NaOH 3.Spirtlar konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida galogenid kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, uglevodorodlarning galogenli hosilalarini hosil qiladi: Spirtlarning bu reaksiyaga kirishish aktivligini quyidagicha tasvirlash mumkin: birlamchi 4.Suvni tortib oluvchi moddalar ishtirokida va yuqori haroratda spirtlar molekulalaridan suv ajralib chiqadi va to’yinmagan ugle- vodorodlar hosil bo’ladi: Spirt miqdori ortiqcha va temperatura pastroq bo’lsa, oddiy efirlar hosil bo’ladi:

5.Spirtlarga mineral yoki organik kislotalar ta’sir ettirilganda ularning gidroksil gruppasidagi vodorod atomi kislota qoldig’iga almashinadi va natijada murakkab efir hosil bo’ladi. Bu reaksiya eterifikatsiya reaksiyasi deb ataladi. Metanol CH3OH, metil spirti (yog’och spirti, karbinol), tabiatda oz miqdorda bo’lsa ham sof holda uchraydi. Masalan, uni efir moylarida uchratish mumkin. Ammo metanolning hosilalari keng tarqalgan bo’lib, uning oddiy efirlari tabiiy moddalarda, masalan, tabiiy bo’yoqlarda, alkaloidlarda va hokazolarda, murakkab efirlari esa o’simlik moylarida, masalan, jasmin moyida va hokazolarda bo’ladi. Metanol spirtlar olishning umumiy usullarida olinishi mumkin. U ko’p vaqtga qadar yog’ochni quruq haydash usuli bilan olinib kelindi. Shuning uchun ham metanol yog’och spirti deb atalgan. Yog’och quruq haydalganda qattiq, suyuq va gazsimon mahsulotlar hosil bo’ladi. Bu mahsulotlarda 1—2% metil spirt, 5—10% sirka kislota va 0,2—0,5% aseton bo’ladi. Aralashmadagi metil spirtni ajratib olish uchun, avvalo, aralashma ohak [Ca(OH) 2 ] yordamida sirka kislotadan tozalanadi, so’ngra aseton bilan metanol aralashmasi rektifikatsion kolonnada haydaladi va natijada metanol ajratib olinadi. Bu usul bilan metanol olish hozirgacha saqlanib qolgan. Hozirgi vaqtda metanol sanoatda, asosan, metan konversiya qilinganda hosil bo’ladigan gazdan, ya’ni sintez-gazdan olinadi. Buning uchun uglerod (II) oksid vodorod bilan birgalikda 840—1000 kPa bosim ostida, katalizator (~90% rux oksidi bilan 10% xrom oksidi aralashmasi) ishtirokida 300—600 °C temperaturada qizdiriladi. CO+2H 2 ѕѕ →→CH 3 OH Т oza metanol rangsiz suyuqlik bo’lib, suv bilan yaxshi aralashadi. Uning hidi etil spirtnikiga o’xshaydi. 64,7 °C da qaynaydi, och ko’kimtirrang berib yonadi. Metanol zaharli, u ichilsa, kishini ko’r qilib qo’yadi; ko’proq miqdori esa o’limga

olib keladi. Т exnika maqsadlari uchun ishlatiladigan metanolning hidi toza metanolnikidan farq qiladi va kuygan modda hidini eslatadi. Metanol birlamchi spirtlarga xos kimyoviy xossalarga ega. Bundan tashqari metanol, spirtlar orasida gidroksil uchta vodorod atomi bilan birikkan uglerod atomiga (radikaliga) bog’langan yagona spirt hisoblanadi. Shuning uchun ham metanol oksidlanganda boshqa birlamchi spirtlar kabi ikkita mahsulot (aldegid va organik kislota) emas, balki uch xil (karbonat kislota ham mahsulot hosil qiladi): Metanoldan sanoatning turli sohalarida keng ko’lamda foydalaniladi. Metanolning ko’p miqdori chumoli aldegid (formaldegid) tayyorlashda, ko’pgina moddalar sintez qilishda, masalan, metilasetat, metil va dimetilanilin, metilamin, metilxlorid, dimetilsulfat, toluolsulfokislotaning metil efirlari hamda bir qancha bo’yoqlar, farmatsevtik preparatlar, atir-upalar va hokazolar olishda xomashyo bo’lib xizmat qiladi. Metanol yaxshi erituvchi bo’lib, sanoatning turli tarmoqlarida, masalan, lok- bo’yoq sanoatida, neftni qayta ishlash sanoatida va boshqa sohalarda keng ko’lamda ishlatiladi. Etil spirt C 2 H 5 OH , etanol (vino spirti) rangsiz suyuqlikdir. 78,3 °C da qaynaydi, —114°C da muzlaydi. Salgina shu’lalanadigan alanga berib yonadi. Etanol suv bilan yaxshi aralashadi. Suv bilan aralashganda umumiy hajm kamayadi, masalan, 52 hajm spirt va 48 hajm suv aralashtirilganda 100 emas, balki 96,3 hajm suyultirilgan spirt hosil bo’ladi. Etanol tabiatda uglevodorodlarning fermentlar ta’sirida achishidan hosil bo’ladi. Etanol tuproqda, tabiiy suvlarda, atmosferada uchrashi mumkin, o’simliklarda, hayvon hujayralarida va qon tarkibida ham etil spirt juda oz bo’lsa-da, borligi aniqlangan. Etanolni yuqorida spirtlar uchun ko’rsatilgan umumiy olinish usullaridan biri bilan olish mumkin. Hozirgi vaqtda etil spirt, sanoatda, asosan, uch xil usul bilan olinadi. Biokimyoviy usul, etilenni sulfat kislota ishtirokida gidratlash usuli va

etilenni to’g’ridan to’g’ri gidratlash usuli. Sanoatda etanol etilenni sulfat kislota ishtirokida gidratlash usuli bilan olinadi. Ammo bu usul etilenga to’g’ridan to’g’ri suv biriktirib (gidratlab) olish usuliga nisbatan biroz noqulay hisoblanadi. Etanol xalq xo’jaligining turli sohalarida keng ishlatiladi. U ko’p miqdorda sintetik kauchuk ishlab chiqarishda, loklar, dorilar hamda hidli moddalar ishlab chiqarishda erituvchi va dastlabki xomashyo hisoblanadi. Undan sirka kislota, dietilefir, turli murakkab efirlar, bo’yoqlar va boshqa moddalar olinadi. Etanol tibbiyotda dezin- feksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladi. Etanoldan, shuningdek, spirtli ichimliklar tayyorlanadi. Lekin shuni nazarda tutish kerakki, etanol— zaharli narkotik modda. U tezda qonga singadi va tana a’zolariga kuchli ta’sir qiladi. Spirtli ichimliklar asab sistemasini (asab hujayralarini yemiradi), ovqat hazm qilish organlarini, yurakni, qon tomirlarni og’ir kasalliklarga duchor qiladi. Spirtli ichimliklar iste’mol etish inson umrini qisqartiradi, ayniqsa, bolalikda va yoshlikda a’zolarga katta zarar yetkazadi. Ikki atomli spirtlar A.M.Butlerovning tuzilish nazariyasiga asosan ikki atomli spirtlarning birinchi vakili HO—CH 2 —OH tuzilishiga ega bo’lishi kerak edi. Ammo bunday tuzilgan ikki atomli spirtlar shu vaqtga qadar erkin holda olinmagan. Chunki bu birikma tarkibidan suvni tezlikda chiqarib yuborib, chumoli aldegidga aylanadi: Ikki atomli spirtlarning bu xossasi hamma organik birikmalar uchun umumiydir, ya’ni bir uglerod atomiga faqatgina bitta gidroksil gruppasi birikkan bo’lishi mumkin. Molekulalardagi bitta uglerod atomi ikkita OH bilan bog’langan ba’zi murakkab moddalar ham bor, masalan, xloralgidrat CI 3 C—CH(OH) 2 . Bu birikma ham uzoq muddat tura olmaydi va parchalanib ketadi. Etilenglikol. Etilenglikol shirin ta’mli sharbatsimon suyuqlik, hidsiz, zaharli bo’lib, to’yingan ikki atomli spirtlar—glikollarning vakilidir. Glikollar qatorining umumiy formulasi CnH 2n (OH) 2 . Uning ko’pchilik vakillari shirin ta’mli bo’lgani

uchun ham glikollar degan nom berilgan (grekcha „glikos“—shirin). Suv va spirt bilan yaxshi aralashadigan, 197 °C da qaynaydigan suyuqlik bo’lib, gigroskopik xususiyatga ega. Uning formulasi: Etilenglikolni etilenni kaliy permanganat eritmasi bilan oksidlab olish mumkin. Uni uglevodorodlarning digalogenli hosilalariga ishqorning suvdagi eritmasi bilan ishlov berish orqali ham olish mumkin: Etilenglikol sanoatda etilendan uch xil usulda olinadi: Etilenglikolning kimyoviy xossalari, asosan, bir atomli spirtlarning xossalariga muvofiq keladi. Bunda reaksiyalar bitta gidroksil gruppadan ham, ikkala gidroksil gruppadan ham borishi mumkin. Masalan, etilenglikol ishqoriy metallar bilan chala va to’liq glikolatlar hosil qiladi: Etilenglikolning degidratlanishi diqqatga sazovordir. Etilenglikoldan suv ajralib chiqishi sharoitga qarab ikki xil bo’lishi mumkin: ichki molekular

degidratlanish va molekulalararo degidratlanish. Faqatgina bitta molekuladan suv ajralib chiqishi bilan boradigan jarayon ichki molekular degidratlanish deyiladi. Ikki va undan ortiq molekulalarning birikishidan suv ajralib chiqishi molekulalararo degidratlanish deyiladi: a) etilenglikol ichki molekular degi dratlanganda sirka aldegid hosil bo’ladi: Bunda oraliq modda sifatida to’yinmagan vinil spirt hosil bo’ladi. Ammo molekulasidagi bitta uglerodda bir vaqtning o’zida ham qo’sh- bog’, ham gidroksil gruppa bo’ladigan birikmalar beqaror bo’lishi sababli vinil spirt tezda qayta gruppalanib, sirka aldegidga aylanadi. Etilenglikol molekulalararo degidratlanishga uchratilganda siklik birikma—dioksan hosil bo’ladi: Dioksan birinchi marta 1906- yili A.E.Favorskiy tomonidan sintez qilingan bo’lib, u 101 °C da qaynaydigan rangsiz tiniq suyuqlik.Erituvchi sifatida ko’p ishlatiladi. Etilenglikol sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladigan birikmadir. U suv bilan aralashtirilganda suvning muzlash temperaturasini pasaytirib yuborishi sababli „antifrizlar“, ya’ni past temperaturada muzlaydigan aralashmalar tayyorlashda ishlatiladi. Antifrizlardan samolyot va avtomashinalarning motorini sovitishda foydalaniladi. Hozirgi vaqtda etilenglikol sintetik tola—lavsan va turli xil plastmassalar olishda keng ishlatilmoqda. Glitserin. Molekulasidagi uchta uglerod atomida uchta gidroksil gruppa saqlagan uglevodorod hosilalari uch atomli spirtlar yoki triollar deyiladi. Uch atomli spirtlarning eng oddiy vakili propantriol yoki glitserindir:

Glitserinni birinchi marta kimyogar va farmatsevt Sheyele yog’ni qo’rg’oshin oksid bilan qizdirish natijasida hosil qilgan. Uning tuzilishini va xossalarini Shevrel, Bertlo va boshqalar chuqur o’rgangan. Glitserin tabiatda yuqori organik kislotalar bilan birga murakkab efir holida uchraydi. Glitserinning bunday birikmalari yog’lar deb ataladi. Olinish usullari. 1.Yog’lar gidroliz qilinganda glitserin va yog’ kislotalar hosil bo’ladi:

Fizik xossalari. Glitserin 290 °C da qaynaydigan quyuq, shirin ta’mli, gigroskopik suyuqlik, suv va spirt bilan har qanday miqdorda aralashadi, efir va xloroformda erimaydi. Suv bilan aralashtirilgan glitserin terini yumshatish uchun ishlatiladi. Bu maqsadda suvsiz glitserinni qo’llash mumkin emas, chunki suvsiz glitserin gigroskopik modda bo’lgani uchun teri hujayralaridagi suvni tortib olish, ya’ni terini kuydirish xossasiga ega. Kimyoviy xossalari jihatidan glitserin etilenglikolga juda yaqin. Masalan, glitserin mis(II) gidroksid bilan ravshan ko’k rangli mis glitserat hosil qiladi:

Bu reaksiya ko’p atomli spirtlarga — etilenglikol, glitserin va ularning gomologlariga sifat reaksiyasidir. Glitserinning nitrat kislota bilan o’zaro ta’sirlashib, nitroglitserin hosil qilish reaksiyasi katta ahamiyatga ega: Karbon kislotalar bilan glitserin murakkab efirlar—yog’lar va moylar hosil qiladi. Glitserinning hosilasi nitroglitserin (portlovchi modda) dinamit tayyorlashda, antifrizlar tayyorlashda, kosmetikada (terini yumshatadi), ko’n sanoatida ishlatiladi. Nitroglitserinning spirtdagi bir foizli eritmasidan yurak kasalliklarida dori-darmon sifatida foydalaniladi (qon tomirlarini kengaytiradi). Formatsiyada glitserin surtma moylar va pastalar tayyorlashda ishlatiladi. Glitserin, shuningdek, oziq-ovqat sanoatida vino, likor va limonadlarni shirinlashtirishda ishlatiladi. Ikki atomli spirtlar (glikollar yoki alkandiollar) Glikollar alkanlarning turli uglerod atomlari bilan bog’langan ikkita gidroksil guruhi bor hosilalaridir. Ularning umumiy formulasi C n H 2n (OH) 2 . Gidroksil guruhlari bitta uglerod atomi bilan bog’langan ikki atomli spirtlar (gem-diollar) erkin holatda beqaror bo’lib, suvni oson ajratadi, ya’ni degidratlanadi:

H O CH 2 O H H C H O + H 2O m etilenglikol, m etandiol form aldegidGlikollar ra ts ional va sistematik nomenklaturalarga binoan nomlanadi: CH 2 CH 2 O H O H CH 2 CH CH 3 O H OH e tilenglikol (R), propilenglikol (R) e tandiol-1,2 (S) propandiol-1,2 (S). OH – guruhlari zanjir chetida joylashgan glikollar quyidagicha nomlanadi: CH2 CH 2 CH 2 O H O H H O (CH 2)6 O H trim etilenglikol, propandiol-1,3 geksam etilenglikol, geksandiol-1,6 Glikollarning tuzilish izomeriyasi uglerod skeletining tuzilishi va gidroksil guruhlarining zanjirdagi holatiga bog’liq. Masalan, C 4 H 8 ( OH ) 2 tarkibli glikolning 6ta tuzilish izomeri (1,2- 1,3-, 1,4-, va 2,3- butan diollar, 3-metil-1,2- propan diol va 2-metil-1,3-propandiol ) bor. Ularning tuzilish formulalarini o’zingiz yozing. Glikollarning muhim vakili – etilenglikol sanoatda etilen oksidini neytral muhitda 200 o C harorat va 12 atm bosimda gidrolizlash yoki sulfat kislotaning suvdagi 0,5%li eritmasi bilan 70 o C harorat va odatdagi bosimda gidroliz qilish bilan olinadi. Har ikkala variantda reaksiya unumi 90%ga teng. CH 2 CH 2 O H 2O ; 200 oC; 12 atm H +, H 2O ; 70 oC CH 2 CH 2 O H OH

Glikollar bitta yoki ikkala gidroksil guruhi hisobidan alkanollarga xos deyarli barcha reaksiyalarga kirisha oladi. Vitsinal glikollar alkanollarga nisbatan kuchli OH – kislotalardir. Chunki gidroksil guruhlaridan birining –I- effekti ta’sirida ikkinchisidagi vodorod atomining harakatchanligi oshadi. Shuning uchun glikollar nafaqat faol metallar (Na, K, Mg, Al) ta’sirida glikolyat (alkogolyat)larga aylanadi, balki mis va boshqa ayrim polivalentli og’ir metallarning gidroksidlari bilan reaksiyaga kirishib, chiroyli zangori rangli kompleks birikmalarni ham hosil qiladi:CH 2O H CH 2O H + Cu(O H )2 + HO CH 2 CH2 O H -2H 2O H 2C O O H 2C H Cu O O CH 2 H CH 2 Etilen glikolning kuchli kislotalar ishtirokida ichki molekulyar degidratlanishidan sirka aldegid, molekulalararo degidratlanishidan esa halqali efir–dioksan hosil bo’ladi: H 2C CH O H HO H H + -H 2O H 2C CH O H vinil spirt CH 3 C O H OH CH 2 CH 2 OH O H CH 2 CH 2 O H H 2 SO 4 ,  -2H 2 O H 2 C H 2 C O CH 2 CH2 O dioksan Glikollarning spirtlar bilan reaksiyasidan oddiy efirlar, noorganik va organik kislotalar bilan reaksiyasidan esa murakkab efirlar hosil bo’ladi:

H 2 C H 2 C O H O H H O C 2 H 5 ; H + - H 2 O 2 H N O 3 ; H + - 2 H 2 O H 2 C O C 2 H 5 H 2 C O H H 2 C O N O 2 H 2 C O N O 2e t i l s e l l o z o l v ( o d d i y e f i r ) e t i l e n g l i k o l d i n i t r a t i ( m u r a k k a b e f i r ) Etilen glikol – shirin ta’mli, hidsiz, suvda yaxshi eriydigan, qovushqoq suyuqlik bo’lib, uning katta miqdori lavsan va boshqa poliefir tolalar, erituvchilar (dioksan, glikolning oddiy efirlari) olishda sarflanadi. Etilenglikolning suv bilan aralashmasi pastharoratda (-75 o Cgacha) muzlaydi. Shuning uchun undan antifriz (radiatorlar uchun muzlamaydigan suyuqlik)lar tayyorlanadi.

Uch atomli spirtlar (alkantriollar) Uch atomli spirtlarning umumiy formulasi C n H 2n-1 (OH) 3 , muhim vakili glitserin (1,2,3-propantriol) HOCH 2 –CHOH–CH 2 OH. Glitserin – shirin ta’mli, rangsiz, suvdayaxshi eriydigan, siropsimon suyuqlik bo’lib, yog’ va moylar tarkibiga kiradi. U sanoatda propilendan quyidagi sxema bo’yicha olinadi:CH3 CH CH2 Cl2; 500 oC -HCl CH2Cl CH CH2 NaOH; 150-160 oC -NaCl CH2OH CH CH2 HOCl -HCl CH2OH CHOH CH2Cl NaOH; 160 oC -NaCl CH2OH CHOH CH2OH allil allil glitserin xlorid spirti monoxlor gidrini G litserin yog’larni gidrolizlash ( 287-288 -bet lar ) bilan ham olinadi. Glitserin kimyoviy xossalari jihatidan etilenglikolga o’xshaydi. Ishqoriy metallar, metall oksidlari va og’ir metallarning gidroksidlari bilan glitseratlar hosilqiladi: H 2 C H C H 2 C O C a O C H 2OO C a C HC H 2O OC a 3 C a O C H 2 O H C H O H C H 2 O H C u ( O H ) 2 - 2 H 2 O H 2 C H C C H 2 O HOO H C u C H 2 C H C H 2H OO H O - 3 H 2 O Glitseringa nitrolovchi aralashma ta’sir ettirilganda, nitrat kislotaning murakkab efiri – glitserintrinitrati hosil bo’ladi (Sabrero, 1847-y.): CH2OH CHO H CH2OH 3HN O3 + H2SO4 H2C HC H2C O O O N O2 N O2 N O2 + 3H 2O

Glitserin trinitrat (ko’pincha bu birikma nitroglitserin deb noto’g’ri nomlanadi)-suvda erimaydigan, lekin spirtda yaxshi eriydigan moysimon suyuqlik. Uning spirtdagi 1%li eritmasi tibbiyotda tomirlarni kengaytiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Glitserin plastmassalar ishlab chiqarishda, to’qimachilik, atir-upa, ko’nchilik va oziq-ovqat sanoatida, bosmaxona bo’yoqlari va portlovchi moddalar olishda ishlatiladi. U antifrizlar, malhamlar va tormoz suyuqliklari tarkibiga kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. О.Я.Нейланд Органическая химия. М.: «Высшая школа». 1990. С.556- 560 2. А.Терней Современная Органическая химия М.: «Мир». 1981. Т.2 С. 133-135 3. З.Гауптман, Ю.Грефе, Х.Ремане Органическая химия. М.: "Химия" 1979г. С. 427-432 4. I.A. Karimov «Barkamol avlod orzusi» T.: «Shark» 1998. 5. A.Abdusamatov «Organik kimyo» T.: «Mexnat» 1987. 6. И.И.Гранберг «Органическая химия» М.: «Вусшая школа» 1987. 7. A . Abdusamatov , R . Ziyayev , U . Obidov , A . Urolov « Organik kimyodan amaliy mashgulotlar » T .: « Uzbekiston » 1996. 8. А.Абдусаматов, Р.Зияев, Б.Акбаров «Органик кимё» Тестли савол ва машклар Т.: «Укитувчи» 1993. 9. S . Iskandarov , A . Abdusamatov , R . Shoymardonov « Organik ximiya » T .: « Uqituvchi » 1978. 10. И.И. Гандберг «Практические работу и семинарские занятия по органической химии. М.: «В ы сшая школа» 1978. 11. www.arxiv.uz

Похожие

Ketonlarning gomolog qatori, izomeriyasi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari