G.Teylor energetik va S.E.Roginskiyning kimyoviy nazariyalari - Химия - Рефераты

G.Teylor energetik va S.E.Roginskiyning kimyoviy nazariyalari

Загружено в:

19.11.2023

Скачано:

0

Размер:

37.72265625 KB

G.Teylor energetik va S.E.Roginskiyning kimyoviy nazariyalari Reja: 1. G.Teylor energetik nazariyasi 2. S.E.Roginskiyning kimyoviy nazariya 1

1. G.Teylor energetik nazariyasi Kataliz hodisasining keng tarqalganligi, uning katta amaliy ahamiyatga egaligi va sirtdan qaraganda tushunish qiyin bo’lgan hodisalarning yuz berishi okibatida, kataliz hodisasining nazariyasini o’rganish zaruriyatini tug’diradi. Hozirda katalizni to’la-tukis tushuntirib beradigan yagona nazariya yo’q, lekin katalizning turli tomonlarini ayrim - ayrim holatlarini tushuntirib beruvchi nazariyalar mavjud. Ammo bu nazariyalar hali mukammal emas. Ularni yaxlit nazariya qilib birlashtirish yulida intilishlar bo’lsa ham bu sohada ishlar hali avj olgan emas. Kataliz nazariyasi tarixiy nuqtai nazardan ikki gruppaga: kimyoviy nazariyaga (oraliq birikmalar nazariyasi) va fizikaviy nazariyaga bulinadi. Oraliq birikmalar nazariyasi gomogen katalizni yaxshi tushuntirib bersa geterogen katalizda kuzatilgan turli sabablarni tushuntirib bera olmayda. Masalan, katalizator yuzasining tuzilishini ta’sirini va zaharlanish hodisasi singari bir qancha farqlarni tushuntirib bera olmaydi. Bundan tashqari, bu nazariya kataliz hodisasini kimyoviy tomonini hisobga olib, fizikaviy tomonini hisobga olmaydi. So’nggi vaqtlarda bu nazariya katalizni fizikaviy etiborga oldi va okibatda kataliz nazariyasini to’larok tushuntirish imkonini berdi. Katalizning fizikaviy nazariyasi. Bu nazariya adsorblanish jarayoniga asoslangan. Fizikaviy nazariya geterogen katalizdagi ko’p gina kuzatishlar va tajribadan olingan natijalarni tushuntirib bera oladi. Shuning uchun adsorbstiya haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz Gaz va buglarni qattiq moddalarga yutilishi murrakab jarayon bo’lib, asosan, uch xil ayrim jarayondan adsobrstiyalanish va kapillyar suyuqlanish deb atalgan jarayonlardan iborat. Gazning qattiq modda ichida diffuziyalanishi, uning butun massasi 2

bo’yicha yutilishi, umuman, bir moddaning ikkinchi modda ichida erishi adsorbstiyalanish deyiladi. Gazning qattiq modda yuzasida zichlanishi va umuman, bir moddani ikkinchi modda yuzasida ushlanib qolishi adsorbstiyalanish deyiladi. Ko’pincha adsorbstiyalanish va absorbstiyalanish jarayonlari bir vaqtda boradi. Bunday jarayon sorblanish deyiladi. Yutuvchi modda adsorbent (sorbent), yutilayotgan modda esa adsorbtiv(sorbtiv) deb ataladi. Adsorblanish ikki xil bo’ladi-fizikaviy va kimyoviy adsorblanishda - adsorbtiv adsorbent yuzasiga turli kuchlar vositasi bilan tortilishi mumkin. Bu ularning tabiatiga bog’lik. Fizikaviy adsorblanishda adsorbtiv adsorbent yuzasiga kuchsiz bog’langan bo’lib, bir -biriga Van-der-Vals kuchi bilan tortilib turadi. Jumladan, agar adsorbtiv molekulalari qutublangan bo’lsa, u yuzaga orientastion kuch bilan tortiladi. Adsorbtiv molekulalari qutblanmagan bo’lsa, ular adsorbent yuzasidagi mavjud zaryadlar yoki dipol molekulalari ta’sirida indukstion dipolga ega bo’lishi mumkin. KIMYoVIY ADSORB Ц IYa. Kimyoviy adsorblanishda valent kuchlari ta’sirida adsobrtiv molekulalari adsorbent yuzasiga kimyoviy bog’langan bo’ladi. Bu xil adsorbstiyalanish kimyoviy adsorbstiyalanish deyiladi. Adsobrtiv adsorbent yuzasidagi molekula, yoki ionlar bilan kimyoviy reakstiyaga kirishib yoki bo’linmagan elektron juft hisobiga (Lyuis tipidagi birkma holida sirt birikma hosil qiladi . Masalan, kislorodni aktiv ko’mirga 0 0 Sda adsorblab, so’ngra chiqarilsa, uning ko’p qismi shu temperaturada qayta kislorod holida , bir qismi esa yuqori temperaturada va kuchli tortish natijasida SO va SO 2 3

holida ajralib chiqqanligi kuzatilgan. Demak, bu tajribaga muvofik, kislorodni ko’p qismi ko’mir bilan fizikaviy adsorblangan bo’lsa, ozroq qismi ko’mir sirtiga atomlar bilan juda mustaxkam kimyoviy bog’langan bo’ladi. Xemosrbstiya va unda hosil bo’lgan sirtidagi birikmalar kimyoviy reakstiyalar va kimyoviy birikmalaridan fark qiladi. Geterogen katalizda birinchi jarayon reagentlarni katalizator yuzasiga adsorblanishda iborat. Faradey fikricha, reakstiyaga kirishuvchi modda katalizator yuzasiga adsorblanganda ular bir-biriga shu kadar yakin masofada turadiki, natijada ular orasida kimyoviy ta’sirlanish vujudga kelib, reakstiya boshlanadi. Hosil bo’lgan modda katalizator yuzasidan uchib ketadi va uning o’rniga reakstiya kirishuvchi moddalarning yangi qismi adsorblanadi. Ba’zi avtorlarning fikricha, reakstiyaga kirishuvchi moddalar adsorbstiyalanganda, ularning yuza birligidagi konstentrastiyasi ortadi va natijada massalar ta’siri qonuniga muvofik kimyoviy reakstiyalarning tezligi ham ortadi. Katalizning asosiy nazariyasini D.I.Mendeleev yaratdi. Bu nazariyaga ko’ra adsorblangan molekula ma’lum o’zgarishlarga uchraydi. Yuza ta’siri natijasida molekuladagi bog’lanishlar bushashadi va hatto o’ziladi. Buning natijasida reakstiya uchun kam aktivlanish energiyasi kerak bo’ladi va reakstiyani borishi osonlashadi. So’nggi vaqtda olib borilgan tekshiruvlar Haqiqatdan ham katalizning birinchi bosqichi reagent bilan katalizator orasida kimyoviy birikmalar hosil bo’lishidan iborat ekanini ko’rsatadi. Shu jihatdan olganda kimyoviy va fizikaviy nazariyalar orasida prinstipial farq yo’q. Kimyoviy va fizikaviy nazariyalar birgalikdagina kataliz hodisasini kuzatilgan tushuntiradi. Kimyoviy adsorbstiyaning katalitik jarayondagi rolini tiofen gidrirlash misolida ko’rib o’tamiz. Bu jarayonda katalizator sifatida Al 2 O 3 NiO- MoO 3 olingan. 100 - 400 0 S chegarasida olib borilgan tajribalarda tiofenni katalizatorga fizikaviy adsorblanganligi tegishli asboblar metodlar bilan tasdiqlangan va bu temperatura oralig’ida 4

gidrogenlash jarayoni bormagan. 400 0 S dan yuqorida reakstiya borgan va reakstiya natijasida transbuten -2 va H 2 S hosil bo’lgan. SN 3 - SN = SN -SN 3 + N 2 S Xozir optik metodlar vositasida moddalarni absorblangan holdagi hol atini aniqlash mumkin. Yuqori dagi reakstiyalarda katalizatorning yuzasida kuyidagi birikma hosil bo’lishi IKS - vositasida tasdiqlangan. Demak, yuzada Lyuis tipidagi, ya’ni kovalent tipidagi birikma hosil bo’lgan ikki kush bog’ o’rniga bitta qo’sh-bog’ qolgan va bu qo’sh-bog’ 3-4 holatda cho’kkan. 2,5 holatdagi gidrogenlash Al 2 O 3 tarkibidagi ON dagi vodorod hisobiga borgan. Reakstiyaning so’nggi bosqichida dastlab 1-5 so’ngra 1-2 bog’lar uzilib m - buten 2 hosil bo’lgan. Katalizator yuzasida reagent va katalizator atomlari aktiv kompleks hosil qilishi mumkin. Bu jarayon s xematik ravishda kuyidagicha ifodalanadi. A + V + K -------(AVK) --------(AVK) * ---------K mahsulot Yuzada hosil bo’lgan birikmalarning tabiati (tuzilishi va ulardagi bog’lanishlar xarakteri), asosan, yuzada birikma hosil qilgan molekulalarning tuzilishi va kimyoviy xossalariga, katalizator yuzasining xususiyatiga bog’lik. 1. Reagent molekulasi katalizator yuzasida unchalik deformastiyalanmasa, vodorod bog’lanish yoki bog’lanmagan elektron hisobiga Lyuis tipidagi kuchsiz bog’lanishlar hisobiga birikma hosil bo’ladi. 5

radikal yoki ion birikmalar hosil bo’ladi. Yuzada hosil bo’lgan birikmalar oraliq birikmalar bo’lishi mumkin. Bu holda kimyoviy nazariyada bayon etilgan fikr o’z kuchini saqlab qoladi. Shunday qilib kataliz jarayoni adsorblanish jarayonidan va yuzada birin ketin boradigan bir qancha kimyoviy jarayonlardan iborat.Aktiv markazlarning tabiati, ularning kimyoviy tarkibi va fizikaviy hol ati xali yaxshi tekshirib chiqilgan emas. Bu sohada Teylorning energetik nazariyasi, Kobzevning aktiv aksambl nazariyasi, Roginskiyning kimyoviy nazariyasi, Balandinning multiplet nazariyalari bor. N.I.Kobzevning aktiv ansambllar nazariyasi N.I.Kobzevning fikricha, aktiv markazlarning tabiatini kristall holat bilan bog’lash, katalizni asosiy turlari bo’lmish gomogen, geterogen va mikrogeterogen (kolloid, ferment) katalizlarni bir nuqtai nazardan qarab izoxlashga imkon bermaydi va katalizni umumiy nazariyasi yaratishga to’sqinlik qiladi. Demak, aktiv markazlar(hol atini) tabiatini kristall holat bilan bog’lash noto’g’ri. Tashuvchidagi katalizatorning miqdori odatda uning tashuvchini qoplash darajasi bilan ifodalanadi, 2-chi tashuvchiga sochilgan katalizator miqdorini tashuvchi yuzasini monomolekulyar qatlam bilan qoplash uchun kerak bo’lgan katalizator miqdorida nisbati. Tashuvchiga sochilgan katalizatorni solishtirma aktivligi (a) umumiy aktivlik (A) ning qoplash darajasiga bo’lgan nisbatiga teng, bu miqdor juda kichik bo’lganda, ya’ni uning tashuvchi yuzasiga juda kam miqdorda katalizator sochilganligi qiymati katalizatorning suyultirilgan katlami deyiladi. Katalizatorning juda suyultirilgan qatlamida olib borilgan tajribalar katalitik aktivlikning umumiy (A) va solishtirma (a) 6

aktivlikning sochilgan katalizator miqdorida ekstremal bog’langanligining (egri chiziqning maksimum yoki minimumdan o’tishini) ko’rsatadi. Bu grafikda ordinatalar o’qiga katalizatorning aktivligi, abstissa o’qiga esa qoplanish darajasi qo’yilgan rasmdan ko’rinadiki, katalitik qoplanish ma’lum darajasida maksimum qiymatiga ega bo’ladi va bu maksimum juda kuchli suyultirishda (odatda 0,001-0,01da) namoyon bo’ladi. Bu tajribalarning natijalariga asoslanib Kobzev 1939 yilda o’zining aktiv ansambllar nazariyasini yaratdi. Bu nazariya kataliz tajribasida kutilgan ko’p gina fikrlarni sababini tushuntirib berdi, Lekin bu nazariya hanuz takomillashtirilmoqda. Bu nazariyaga ko’ra aktiv markazlar ma’lum miqdordagi bir qancha atomlar ansamblidan iborat bo’ladi. Ansambl bir xil atomlardan (faqat katalizator atomlardan) yoki har xil atomlardan iborat bo’lishi mumkin. U ammorf hol atda, ya’ni kristallanish oldi holatda bo’ladi bunday aktiv markazlar yuzaning ma’lum joyiga adsorbstiya kuchi bilan bog’lanadi. Amorf holatdagi ansambllarga nisbatan olganda kristall faza tashuvchi vazafasini o’taydi. Kristall faza, har qanday real yuza singari, jivir - jivir mozaik tuzilishga ega bo’ladi. Uning yuzasi ayrim katakchalardan tuzilgan bo’lib, bu katakchalar siljish (migrastiya) katakchasi yoki siljish sohasi deb ataladi. Katakchalar bir-biridan geometrik va energetik g’ovlari bilan to’silgan, shuning uchun ma’lum temperaturada faza atomlari ma’lum katakcha ichidagina siljib yuradi, qo’shni katakchalarga o’ta olmaydi. Bu nazariyaning matematik ifodasidan A va a ma’lum bo’lsa, aktiv markazlarni hosil qilgan atomlar sonini ma’lum turdagi siljish sohalarining umumiy sonini hisoblab topish mumkin. Nazariyaning matematik ifodasiga muvofik katalizatordagi aktiv markaz (ma’lum p sondagi atomdan iborat ansambl uchun A/Amax ning ikkiga qarab o’zgarishi katalizatorning turiga, reakstiyaning xiliga, tashuvchiga, muhitga, 7

temperaturaga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’lmaydi. Bir egri chiziq buhollarning hammasini o’z ichiga oladi. Ӯ tkazilgan tajriba va ko’pgina katalitik jarayonlar nazariyaning bu xulosasini tasdiqlaydi. Bu nazariyaga ko’ra, katalizator aktivligining siljishi katakchalar s oniga bog’liq. Shuning uchun aktiv katalizatorlar tayyorlash uchun siljish katakchalarning sonini oshirish, masalan, mikrog’ovaklar va mikroyoriqlarni bo’zish yo’li bilan erishish mumkin. Binobarin metall tashuvchida siljish katakchilarning soni g’ovak tashuvchilardagiga qaraganda ko’p bo’ladi, shunga ko’ra, bu nazariyaga muvofik, metall katalizator aktiv va zaharlanishga chidamli bo’ladi. Katalizning elektron nazariyasi. Bu nazariya S.Z. Roginskiy va F.F. Volkenshteyn tomonidan ishlab chiqilgan: ko’pgina yarim o’tkazgichlar (B,C, Si ,Se, Te, Csi, CoO, ZnO, V 2 O 5 , Zn) katalizatorlardir. Bu nazariya asosan shu xil katalizatorlarga mansubdir. Elektron nazariya 1948 yilda yaratilgan bo’lsa ham, hali rivojlantirish va mukammalshtirish davrini kechiryapti. Bu nazariya to’g’risidagi qisqa va soddalashtirilgan tasavvur quyidagicha: Idish devori ZnO bilan qoplangan bo’lsa ZnO kristall Zn 2+ va O 2- ionlardan tashkil topgan. Zn va O lar bir yuza bo’ylab joylashgan deb faraz qilaylik. Zn 2+ O 2- Zn 2+ O 2 O 2- Zn 2+ O 2- Zn 2+ Issiqlik harakati ta’sirida yoki kvant energiyasi yutish natijasida O 2- dan bitta elektron Zn 2+ endotermik ravishda o’tishi mumkin. Natijada 2 ta ion-radikal O va O 2- va Zn + hosil bo’ladi. Ya’ni yuzada erkin 8

valentlik hosil bo’ladi. Quyidagicha elektron almashish natijasida erkin valentlik kristall O 2- + O _____ O - + O -Zn + + Zn 2+ ------ Zn 2+ + Zn + yuzasi bo’ylab siljishi mumkin, ion kristallda valentlik stexiometrik tarkib buzilganda yoki juda oz miqdor aralashma mavjudligida ham namoyon bo’ladi. Masalan ZnO kristallida bir oz rux atomi aralashmasi mavjud bo’lsa issiqlik Har akati natijasida rux atomi desorblanadi. Zn + Zn + + e Hosil bo’lgan elektron bir iondan ikkinchi ionga o’tib yuradi. Zn + + e ----- Zn 2. S.E.Roginskiyning kimyoviy nazariya Bu nazariyaga ko’ra katalizator yuzasidagi atomlardan o’z energiyasi jihatidan farq qiladi. Shuning uchun bu nazariya energetik nazariya deb ataladi. Katalizator ichidagi atomlarning boshqa atomlar bir yoki qurshab olgan, shunga ko’ra ularning valentliklari to’yingan, yuzadagi atomlarning valentliklari esa to’yinmagan. Shu sababli ularda ortiqcha erkin energiya bo’ladi, yuzadagi atom yuzani qaerida turishiga qarab, ularni energiyasi turlicha bo’ladi. Kristalning qirralarida joylashgan atomlarni valentliklaridan ko’ra kamroq to’yingan. Haqiqatdan ham kristall qirralarining adsorblash xossasi yoki yuzalarnikiga qaraganda kuchliroq bo’ladi. Aktiv markaz va yuzaning ko’p jinsliligi. Katalizator (adsorbent) yuzasining bir xil bo’lmasligini, adsobrlanish butun yuza bo’ylab emas, faqat aktiv markazlarda borishini Lengmyur o’z nazariyasida ko’rsatib o’tgan edi. Katalizatorni zaharlash uchun juda kam miqdor zaharning kifoya qilishi va kulay zaharlanish xodisasi katalizatorning butun yuzasi emas, balki uning juda kam qismi, kataliz 9

jarayonida ishtirok etishini, ularning turlicha tabiatda ekanini ko’rsatadi. Masalan, dipropil keton, nitrobenzol va piperonal platina katalizator ishtirokida bir vaqtda gidrogenlanganda CS 2 oz miqdorida turli markazlarni zaharlaydi. Birinchi navbatda, katalizatorning zaharlanishi natijasida dipropil ketonni spirtgacha qaytarilishi ham to’xtaydi. Ko’pincha, adsorblanishda chiqqan issiqlik adsorblangan gazning miqdoriga bog’lik bo’ladi. Dastlab ko’p issiqlik chiqib, yuzaning ko’p qismi gaz bilan qoplangan sari kam issiqlik chiqa boshlaydi, ya’ni differenstial Issiqlikhar xil bo’ladi. Masalan, temir katalizatorga NH 3 adsorblanganda kuyidagi natijalar olingan (birinchi karorda NH 3 adsorblangan miqdori ikkinchi katorda esa adsorblanganda chikkan issiqlik ko’rsatilgan). NH 3 2 4 6 8 10 12 14 Q 8 16 14 12.5 11.3 10.5 9.9 Bu olingan natijalar temirda bir necha xil aktiv markaz borligini va adsorblanish dastlab aktiv markazlarda, so’ngra kuchsizroq aktiv markazlarda sodir bo’lishini ko’rsatadi. Differenstial issiqlik miqdoriga adsorblangan gazning tabiati ham ta’sir qiladi. Bu ta’sir etiborga olinganda ham diferenstial issiqlik har xil bo’ladi. Aktivlangan adsorblanishga aktivlanish energiyasining adsorblanish issiqligining adsorblangan gaz miqdorida bog’likligi ham aktiv markazlarni turlicha bo’lishini ko’rsatadi. Kislorod aktivlangan ko’mirga adsorblangan uning uch holda- kislorod, SO, SO 2 holida qaytib chiqishini ko’rib etgan edik. Bu emas ko’mir yuzasida kamida uch xil aktiv markaz bo’lishini ko’rsatadi. Katalizator sirtqi tabiatning o’zgarishida S.Z.Roginskiy va uning shogirdlari yaratgan nazariyalari katalizning s tatistik 10

nazariyasi va ko’p jinsli sirtlarda adsorblanish nazariyasi alohida o’rin tutadi. Bu nazariyaga ko’ra, aktiv markazlar bir xil emas. Aktiv markazlarning har xilligi tajribada tasdiqlangan. Shunday qilib, ko’p gina kuzatishlar va o’tkazilgan tajribalar katalizatorlar sirtida bir jinsli bo’lmagan aktiv markazlarning mavjudligi, faqat shu aktiv markazlargina kataliz jarayonida ishtirok etishini tasdiqlaydi. Ni------------ Ni-------------- Ni----------------- Ni-------------- Ni Ni------------ Ni-------------- Ni----------------- Ni-------------- Ni Ni------------ Ni-------------- Ni----------------- Ni-------------- Ni Bu nazariyaga ko’ra, turli katalitik jarayonlarning mexanizmi bir- biridan prinstipial farq qilishiga asosiy sabab turli aktiv markaz xillari bo’lishligi mumkinligidir. Aktiv markazlarning tabiatining kristall yoki amorf holat bilangina bog’lash to’g’ri emas. Moddani bug’latib, so’ngra suyuq holga keltirish usuli bilan olib borilgan tekshirishlar judda kam mikroqo’shimchalar ham katalizatorning kimyoviy tabiatiga va aktivligiga katta ta’sir qilishini ko’rsatadi. Har qanday katalizatorda ma’lum miqdorda aralashma bo’lishi mumkin. Katalizator tayyorlash vaqtida bunday aralashmani juda bo’lmaganda mikro qismi kirib qolishi tabiiy. Shunday qilib bir jinsli bo’lmagan yuza hosil bo’ladi. Natijada, katalizatorning turli joylarida turlicha mikro tartib va turlicha aktivlik bo’lishi mumkin. O’z kimyoviy tarkibi jihatidan boshqa uchastkalaridan farq qilgan uchastka va zonalar yoki bu zonalar bilan chegaralangan uchastkalargina aktiv mavjud bo’ladi. Haqiqatdan ham, 11

katalizator mikro qo’shimchalaridan tozalansa, uning aktivligi kamayadi yoki butunlay yo’qoladi. Ko’p gina kuzatishlar va tajribalar katalizator yuzasida bir jinsli bo’lmagan aktiv markazlarning mavjudligini, faqat shu aktiv markazlarnigina kataliz jarayonida ishtirok etishini tasdiklaydi. Katalitik aktiv modda termodinamik jihatdan ham aktiv bo’lishi kerak degan farazga asoslanib S.Z. Roginskiy o’zini o’ta tuyinish nazariyasini yaratdi. Bu nazariya aktiv katalizatorning tayorlanishi kerakligini ko’rsatib berdi. Ma’lumki, sistema muvozanat holatda minimum energiyaga ega bo’ladi. Muvozanat holatdan uzoqlashgan sari uning energiyasi orta boradi. Shuning uchun bu nazariyaga ko’ra, katalizator tayyorlashda olib boriladigan reakstiya va jarayonlar muvozanat holatidan uzoqda ya’ni uta tuyinish sharoitida olib borilishi kerak. 12

Katalizator tayorlashda barcha jarayonlarni qanday qilib o’ta to’yinish haroitida olib borilishi kerakligi bu nazariyada aniq bayon etilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.“Neft va gazni qayta ishlashda katalitik jarayonlar” ma’ruza matni. Safarov B.J. Buxoro 2012 y. 2. H.R.Rustamov, SH.P.Nurullayev. “Fizikaviy kimyo”. Toshkent 2011 y. 376 bet. 3. Кравцов А.В., Ивашкина Е.Н., Юрьев Е.М Теоретические основы каталитических процессов переработки нефти и газа: учебное пособие. – Томск: Изд-во ТПУ, 2009. – 146 с. Internet saytlari 1. www.rwe.com 2. www.oil.com 3. www.oil-gas.at 4. www.cac-chem.de 5. www.flottweg.com

Похожие

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Qaytar va qaytmas kimyoviy reaktsiyalar. Kimyoviy muvozanat

Kimyo sanoatida energetik muammolari

Kimyoviy kinetika va muvozanat