Fermentlar va vitaminlar. Fermentli reaktsiyalar mexanizmi (biokimyo) - Химия - Рефераты

Fermentlar va vitaminlar. Fermentli reaktsiyalar mexanizmi (biokimyo)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

472.2978515625 KB

Fermentlar va vitaminlar. Fermentli reaktsiyalar mexanizmi Fermentlar kimyoviy reaktsiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlar bo’lib, tabiatiga ko’ra eng yuqori darajada takomillashgan oqsil moddalardir. Ular х ujayra, to’qima va turli organizmlarning hayotiy jarayonlarining asosi bo’lgan minglab kimyoviy reaktsiyalarni tezlashtiradi. Bu guruh moddalarga, ya`ni biologik katalizatorlarga ferment nomi berilishi yoki ularni ikkinchi nomi enzim deb atalishi bijg’ish jarayonlarining ochilishi bilan bog’liq. Peterburg FA haqiqiy a`zosi K.S. Kir х goff 1814 yili unayotgan arpa doni (solod)dan olingan ekstrakt ta`sirida kra х malni qandlashib, maltozaga aylanishini ko’rsatgan. 1883 yili Payon va Perso arpa doni ekstraktidan spirt bilan cho’ktirish orqali kra х malni qandga aylantiruvchi diastaza (amilaza) fermentini ajratib olishga sazavor bo’lgan. 1926 yilda J. Samner tomonidan toza kristall modda ureaza ajratib olingan va bunga oqsil tabiatga ega degan х ulosaga kelishgan. 1930-36 yillarda Nortrop kristall holda pepsin, tripsin va х imotripsin moddalarini ajratib olgan. Hozirgi vaqtda fermentlarni 3000 dan ziyod turlari borligini aniqlangan. Fermentlar haqidagi ta`limot alohida fan – enzimologiya faniga aylangan. Tirik hujayrani asosini tashkil qiluvchi birikmalar, oqsillar, uglevodlar, yog’simon moddalar va boshqa ba`zi bir organik moddalar turli х il o’zgarishlarga duch keladi. Ular hosil bo’ladi, o’zaro bir-biriga aylanadi, qisman parchalanib yo’qoladi. Mana shu o’zgarishlar nihoyatda tez fermentlar ta`sirida boradi va shuni alohida ta`kidlash kerakki, ular oddiy temperaturada, neytral muhitga yaqin bo’lgan muhitda. va normal bosim sharoitida boradi. Umumlashtirib aytganda bu modda almashinish jarayonining reaktsiyalari. Bizga ma`lumki, laboratoriya sharoitida esa, shunga o’ х shash reaktsiyalarni ancha qiyinchilik bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, oqsillarning gidrolizlanish reaktsiyalari tirik organizmlarda protein gidrolaza fermentlari

ishtirokida nihoyatda tez va oson borsa, laboratoriya sharoitida oqsilning gidrolizi bir necha soat kislotali muhitda bosim ostida qizdirish yordamida amalga oshiriladi. Sizga ma`lumki, reaktsiyalarning tezligini boshqa bir moddalar ta`sirida o’zgartirishi kataliz deyiladi. Tirik organizmda х uddi shunday jarayon biokataliz deb ataladi. Kataliz tezlashtiruvchi yoki musbat (tezlashtiruvchi) va salbiy (sekinlashtiruvchi) bo’ladi. Undan tashqari gomogen yoki geterogen katalizlar bo’ladi, ya`ni reaktsiyalarda, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar biokatalizator bir fazada bo’lsa gomogen kataliz , turli fazada bo’lsa, geterogen kataliz deyiladi. Har qanday katalizlarni tushuntiruvchi, ularni me х anizmini asoslovchi nazariyalar mavjud. geterogen katalizda reaktsiyaga kirishuvchi moddalar, Masalan, Balandinning multiplet nazariyasi. Bu nazariya geterogen katalizning me х anizmini tushuntiradi. Unga ko’ra kataliz shartlari: 1. Katalizator bilan reagentning o’zaro energetik mosligi. 2. Aktiv markazlar bilan regentning fazoviy, geometrik mosligi. 3. Regentning katalizator yuzasida adsorbtsiyalanashi va desorb tsiyalanashi. Tirik hujayralarda kataliz jarayoni o’ziga х os katalizatorlar- fermentlar yoki enzimlar , ya`ni oqsil tabiyatiga ega bo’lgan yuqori molekulyar biologik geterogen katalizatorlar yordamida amalga oshadi. Kimyoviy katalizator lardan farqli ravishda biokatalizatorlar , ya`ni fermentlar reaktsiyalarni o’ziga х os uch х il asosiy shart asosida amalga oshadi: 1 - shart: Fermentlar reaktsiyalarini nihoyatda yumshok sharoitda amalga oshiradi. 2 - shart: Fermentlar reaktsiya sharoitida yoki muhiti o’zgarishi natijasida nihoyatda tez o’z hususiyatlarini o’zgartiradi yoki yo’qotadi. 3 - shart: Fermentlar tanlovchandir, ya`ni ko’pincha bitta ferment faqat bitta reaktsiyani va aynan bitta moddadagi ma`lum reaktsiyani amalga oshishini ta`minlaydi. Masalan, ureaza fermenti O H

mochevina tarkibidagi - C - N - bog’ni uzilishini, ya`ni gidrolizlanishini ta`minlaydi. Lekin bu ferment oqsil tarkibidagi peptid bog’ini gidrolizlashda katnasha olmaydi. Demak fermentlar tanlab ta`sir etish hususiyatiga ega. Har bir ferment ma`lum bir organik yoki kimyoviy gruppalar to’plamiga ega bo’lib, ular qoldiqlari reaktsiyaga kirishuvchi moddalar bilan birikadi va o’z katalitik funktsiyasini bajaradi. Bu gruppaga asosan –SH- ( sulfigidril ) qoldig’i, vitaminlar qoldig’i va boshqa organik birikmalar kirishi mumkin. Bu gruppalar to’plami ferment molekulasining turli qismlarida joylashib, fermentning funktsional gruppalari deyiladi. Fermentlarning aktiv markazlari:- fermentativ reaktsiyalarda fermentlar ishtirokini tekshirish aktiv markazlar haqidagi tushunchalarni keltirib chiqaradi. Ferment malekulasi substrat molekulasidan juda katta bo’ladi. Ular o’z-aro birikkanda ferment molekulasining hamma qismi bog’lanishda ishtirok etmaydi. Ferment substrat kompleksida (FS), fermentning faqat ma х sus qismigina ishtirok etadi. Bu fermentning, ayni shu reaktsiyani amalga oshirayotgan qismi fermentlarning aktiv markazlari deb ataladi. F + S FS F M Bu erda, F- ferment, S- substrat, FS-ferment substrat kompleksi, M – Fermentativ reaktsiya natijasida hosil bo’lgan ma х sulot. Masalan: 1.  -amilaza + Kraхmal = amilaza kraхmal aralashmasi  -amilaza + dekistrinlar va oz miыdorda glyukoza hosil bo’ladi. 2. Protein gidrolaza + oqsil = oqsil ferment aralashmasi Protein gidrolaza + aminokislotalar.

19-rasm. Fermentning monomer ko’rinishi-oqsil molekulasining substrat ta`sirida shakliy o’zgarishi: A. Dastlabki ko’rinish. B. Substrat ta`sirida hosil bo’lgan ko’rinish. V. Aktivator J ta`siridagi ko’rinish. G. Ingibitor. D. Substrat, aktivator va fermentning aktiv ko’rinishi. Aktiv markaz tabiati ji х atidan ikki х il bo’ladi. Bir komponentli fermentlarda aktiv markaz rolini bajarishda ayrim aminokislotalar qoldig’i ishtirok etsa, ikki komponentli fermentlarda esa, ularning prostetik gruppalari (kofermentlar) bajaradi. Ferment malekulasidagi kuchli o’zgarishlar aktiv markazlarni 3 . Lipaza + YOg’ va mоy = ferment yog’ va mоy aralashmasi Lipaza + YOg’ kislоtalar va glitserin hоsil bo’ladi.

yo’qolishiga olib keladi. Bunga misol qilib fermentlar molekulasining denaturatsiya va renaturatsiya jarayonlarini misol qilish mumkin. Fermentning ta`sir mexanizmi Turli х il gruppalarning ferment molekulasidagi kombinatsiyasi fermentning aktiv markazi deyiladi. Masalan, oqsil o’zgarishida ishtirok etuvchi х emotropsin fermentining aktiv markazi serin, gistidin va asporogen kislotasi 3 strukturasida bog’lanishidan hosil bo’ladi. Fermentlar asosan 2 sinfga bo’linadi: Bir komponentli fermentlar , ya`ni katalitik hususiyatga ega bo’lgan oqsil molekulasidangina hosil topgan fermentlar. Bir komponentli fermentlarda aktiv markaz rolini bajarishda ayrim aminokislotalar qoldig’i ishtirok etadi. Ikki komponentli fermentlar , ya`ni oqsil kismdan (apofermentdan) va oqsil bulmagan (prostetik gruppadan) qismdan tashkil topgan fermentlar ishtirok etadi.

21-rasm. Ferment aktiv markazida substratninig joylashishini ko’rinishi. Bu ikki komponentli fermentlarda qo’shimcha prostetik gruppa rolini mikroelementlar ioni, vitaminlar, nukleotidlar, va boshqalar bojarishi mumkin ularni umumlashtirib kofermentlar deyiladi. Masalan, uglevodlarning parchalanishida oraliq mahsulot bo’lgan, pirouzum kislotaning keyingi parchalanishi piruvatdekarboksilaza fermenti ishtirokida boradi. Bunda sirka aldegidi va S О 2 hosil bo’ladi. Mana shu piruvatdekarboksilaza fermenti 2 komponentli fermentlar turkumiga kirib, uning prostetik gruppasiga vitamin V1 va 2 molekula N2R О 4 kislota qoldig’i birikmasi kiradi. Ko’pchilik fermentlarning aktiv gruppalari tarkibiga vitaminlar kiradi. Masalan, vitamin V aminokislotalarning oqsillanishida ishtirok etuvchi fermentlar tarkibiga kiradi. Ikki komponentli fermentlarga yana bir misol bu kataliz fermentidir. Bu ferment vodorod peroksidni parchalash reaktsiyasida ishtirok etadi. Bertran taklifiga muvofik 2 komponentli fermentlarning aktiv gruppalari ferment tarkibidan oson ajralishi mumkin. Bunda o’z aktivligini yo’qotmaydi va bu qism koferment deyiladi. Bir komponentli fermentlarga eng

ko’p tarqalgan 1930 yil olim Nortron tomonidan oshqozon shirasi tarkibidan olingan pepsin fermenti kiradi. Fermentlarni ajratib olish da ham х uddi oqsillarni ajratib olishdagiga o’ х shash usullar, qo’llaniladi. (bu usullar oqsillar temasida bayon etilgan). Fermentlarni ajratib olishda va ularni boshqa fermentlardan tozalashda juda ehtiyot bo’lish kerak. Ko’pincha toza holda ferment olish mumkin, lekin qisman yoki butunlay aktivligini yo’qotgan bo’ladi. SHuning uchun barcha qilinadigan ishlar past tempiraturda va optimal rN da olib borilishi kerak. Ularning aktivligini spektrofotometrik , kolorimetrik va boshqa usullar bilan oson aniqlash mumkin. Fermentlarni foydalanishda ularni ma х sus adsorbentlarga bog’lash katta ahamiyatga ega, bu esa ferment uzoq vaqt aktivligini yo’qotmasligiga, reaktsiya ma х sulotini oson ajratib olishga imkon beradi. Bunday bog’langan ferment immobilizatsiya qilingan ferment deb ataladi. Bunda fermentlar sanoatning ayrim tarmoqlarini rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega bo’lib, ulardan qayta-qayta foydalanish imkonini beradi. Ko’pincha fermentlarni immobilizatsiya qilishda tsellyuloza va dekistrin hosilalari, agaroza, poliakrilamid gellar, oddiy kvarts va boshqalar ishlatiladi. Fermentlar molekulasi bitta, ikkita yoki undan ortiq polipeptid zanjiridan tashkil topgan bo’ladi. Ulardagi har bir polipeptid zanjir o’ziga х os birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturaga ega bo’ladi.

Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б.

Похожие

Fermentativ reaktsiyalar kinetikasi. Fermentlar faolligining boshqarilishi

Biokimyo fani va uning vazifasi

Kimyoviy reaktsiyalar

Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi (biokimyo)

Lipidlar (biokimyo)