Elektrolitik dissotsiyalanish - Химия - Рефераты

Elektrolitik dissotsiyalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Elektrolitik dissotsiyalanish Reja: 1. Elektrolitik dissotsiyalanish va tuzlar gidrolizi. 2. Maktab kimyo kursida elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasini o‘qitish metodikasi. 3. Kimyo kursida elektrolitlar nazariyasining o‘rni va ahamiyati. 4. Turli tuzilishga ega bo‘lgan moddalarning elektrolitik dissotsiyalanish mexanizmini ochib berish. 5. Elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasi asosida o‘quvchilarning kislota, asos, tuzlar haqida olgan bilimlarini rivojlantirib, umumlashtirish. 6. Tuzlar gidrolizini o‘qitish metodikasi.

Kimyo kursida elektrolitik - dissotsiatsiya nazariyasini o‘rganish O‘rta maktab kimyo kursida elektrometik dissotsiatsiya qonuni 9-sinfda o‘tiladi. Kimyoviy bog‘lar qonuniyatlariga asoslanib, u davriylik bilimni rivojlantiradi, moddalar tuzilishi bilimlariga yangi tushunchalar kiritadi. Elektrolitlarning xossalari tushuntirib beriladi. Bu mavzuni o‘tishda o‘quvchilarning oldingi kimyoviy muvozanat bilimlari asos qilib olinadi. Darsning maqsadgai bu dissotsiatsiya jarayoni, sharoiti, mexanizmi, elektrolit moddalar haqida tushuncha, eritmadagi ionlar harakati va ular orasidagi reaksiyalarni o‘rganishdir. Elektrolitlarning har xil zaryadi ionlarga parchalanishi uning ichidagi ziddiyat qarama-qarshilik falsafasidir. Bu mavzu tarkibi quyidagicha: Elektrolitlar, eritmadagi ionlar, dissotsiatsiya mohiyati, eritmalardagi ionli reaksiyalarning borishidan boshlanadi. Mavzu tuzilishi tarkibi eng asosiy markaziy masala bu modda haqida va elektrolit tushunchalar haqida boradi. Avval elektrolit va elektrolitmaslar farqlanadi, keyin dissotsiatsiya hodisasi tushuntiriladi. Elektrolit dissotsiatsiya gidratlangan ionlar jarayoni kimyoviy ekanligi aytiladi eritma ichidagi ion almashinish hamda oksidlanish-qaytarilish misolida kimyoviy reaksiyalar tushuntiriladi. Bunda 3 muhim yo‘nalish: 1. Ionlar bog‘lanishi yo‘nalishidagi almashinish reaksiyasi boradi 2. Elektrolit tuzining suv bilan ta’siri (gidroliz). 3. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eritmalarda boradi, tarkibi va ion zaryadlari o‘zgarishiga olib keladi. Bunda oksidlanish - qaytarilish tushunchasi bilan elektrolitik dissotsiatsiya orasida bog‘lanish o‘rnatiladi. Mavzu o‘tayotganda demonstratsiya laboratoriya eksperimentlarini ham ko‘rsatish kerak. Elektorlitlardan elektr toki o‘tkazilganda ionlarga dissotsialanishni tushuntirish kerak. O‘quvchilarga qaytar-kaytmas reaksiyalarni borishi va mohiyati ham tushuntirib boriladi. Umuman bu mavzu ancha dolzarb. Bu temani o‘rganish jarayonida erish va eritmalar haqida o‘quvchilarning VII sinfda olgan bilimlari yanada rivojlantiriladi. Ishqorlar va tuzlarning ionli tuzilishga ega ekanligi, ularning zritmalari hamda kislotalarning eritmalari elektr o‘tkazuvchan ekanligi asos qilib olingan holda o‘quvchilar elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasi bilan tanishtiriladi. O‘quvchilar temani o‘rganish jarayonida quyidagilarni: eritmalarda ionlar hosil bo‘lish mexanizmini; dissotsilanish darajasi va unga suyultirishning ta’siri haqidagi

tushunchani; kuchli va kuchsiz elektrolitlar hakidagi tushunchani; ayni bir element atomlari va ionlarining xossalaridagi farqni; elektrolitlar orasidagi almashinish reaksiyasining mexanizmi va uning oxiriga borish shart-sharoitlarini; ionitlar haqidagi tushunchani; tuzlar gidrolizi; elementlar oksidlari gidratlarining xossalari markaziy atomniig radiusi va valentligiga bog‘liqligini; eritmalar va suyuqlanmalar elektrolizi; elektron nazariya nuqtai nazaridan olganda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari va ularning almashinish reaksiyalaridan farqini bilib olishlari lozim. Bu temaning ayniqsa muhim ahamiyati shundaki, unda anorganik birikmalarning sinflari haqidagi ma’lumotlar elektron-ion tasavvurlar asosida yanada kengayadi va chuqurlashadi. Elektrolitlar va elektrolitmaslar O‘quvchilar fizika kursidan biladilarki, elektr toki elektr zaryadlarining ma’lum tomonga yo‘nalgan harakatidir. Bu zaryadlarni tashuvchilar turli zarrachalar: birinchi xil o‘tkazgichlarda — elektronlar, ikkinchi xil o‘tkazgichlarda esa ionlar bo‘lishi mumkin. Dars boshida qilinadigan suhbatda kimyoviy bog‘lanishning turlari haqidagi bo‘limlarni o‘quvchilar xotirasiga tushirish zarur. Ular oksidlar va kislorodsiz kislotalarning tuzlari ionlardan tuzilganligini biladilar. Endi bunga oksidlarning gidratlari va kislorodli kislotalarning tuzlari ham ionlardan tuzilganligini qo‘shimcha qilish kerak. U yoki bu asos va kislorodli kislotaning tuzi qanday ionlardan tuzilganligi o‘quvchilar ishtirokida ba’zi misollarda tahlil qilinadi, murakkab ionlarning zaryadlari aniqlanadi. Shundan keyin o‘qituvchi kimyoviy bog‘lanishning turi moddalarning xossalarida, chunonchi elektr o‘tkazuvchanlikda qanday aks etishi to‘g‘risidagi muammoni hal qiladi. Distillangan suv va eruvchan tuzlar, asoslar va kislotalarning vakillaridan natriy xlorid kristali, natriy xlorid, sulfat kislota, o‘yuvchi natriy eritmalarining, so‘ngra qand va boshqa moddalarning elektr o‘tkazuvchanligi tajribada sinab ko‘riladi. Har bir tekshirish natijasini o‘qituvchi doskaga, o‘quvchilar esa daftarlariga yozib boradilar. Bu tajribalardan moddalarni elektrolitlar va elektrolitmaslarga bo‘linadi degan xulosaga kelinadi. Uquvchilar bu tushunchalarning qoidalarini yozib oladilar va moddalarning faqat uch sinfi: tuzlar, ishqorlar va kislotalar elektrolitlar ekanligini qayd qiladilar. Uqituvchi bunga qo‘shimcha qilib tuzlar va ishqorlar faqat erigan holatdagina emas, balki suyuqlangan holatda ham elektr tokini o‘tkazishini aytadi . Elektrolitik dissotsiatsiya. Ionlarning gidratlanishi Darsning vazifasi elektrolit eritmasida zaryadli xarakatchan zarrachalar — ionlar paydo bo‘lishida suvning rolini tushuntirib berishdan iboratdir. Qattiq holatdagi tuzlar va ishqorlar

elektr o‘tkazmasligining boisi shutsdaki, garchi ularda ionlar mavjud bo‘lsada, ular kristall bo‘ylab bir joydan boshqa joyga siljiy olmaydi. Ishqorlar va tuzlar eritilganda ( yoki suyuqlantirilganda) ionlar bir-biridan ajraladi va erkin harakatlanadigan bo‘lib qoladi. Ukuvchilar daftarlariga bunday yozib qo‘yadilar: elektrolitlar suvda eritilganda yoki suyuqlantirilganda ionlarga ajralishi elektrolitik dissotsiatsiya deb ataladi. Dissotsiatsiya ajralish demakdir. Elektrolitik dissotsiatsiya mexanizmi muhokama qilinayotganda suv molekulasining tuzilishini ko‘rib chiqish zarur. Kislorod atomining tashqi qobig‘ida juftlashmagan ikkita r- elektron bo‘ladi. r - elektronlar hosil qiladigan elektron bulutlarining o‘qi o‘zaro bir-biriga tik yo‘nalgan. Demak r-elektronlar hosil qiladigan kovalent bog‘lanishlar ham bir-biriga nisbatan 100° ga yaqin burchak hosil qilib joylashgan bo‘lishi kerak. Binobarin, suv molekulasi « burchak» shakliga ega. Uning molekulasidagi atomlar orasidagi bog‘lanish qutbli kovalent bo‘lib, umumiy elektron juftlar kislorod atomi tomon siljigan. Vodorodning ikkala atomi kislorod atomining bir tomoniga joylashgan. Atomlarning bu tariqa joylashganligi va O—N bog‘lanishning nihoyatda qutbli ekanligi tufayli suv molekulalarining o‘zi ham qutbli bo‘lib koladi: kislorod atomi tomon manfiy, vodorod atomlari joylashgan tomon esa musbat qutb hisoblanadi. Qutbli molekulalar sxematik tarzda ichiga + va — belgilar qo‘yilgan oval bilan tasvirlanadi. Mabodo suv molekulalari birmuncha simmetrik tuzilishga ega bo‘lganda edi, ular kutbli bo‘lmagan va unday holda yer sharining butun qiyofasi o‘zgarib ketgan bo‘lardi: okeanlar bug‘lanib ketib, yer shari atrofida ozroq boshqa gazlar aralashgan suv bug‘idan iborat atmosfera hosil qilgan bo‘lardi. Bu o‘rinda suvning qutbli molekulasini magnit bilan taqqoslasa bo‘ladi. Agar magnitlanmagan po‘lat strelkalar solingan qop ag‘darilsa, strelkalar yerga sochilib ketadi. Bordi-yu, strelkalar magnitlangan bo‘lsa, ular turgan gapki, yerga yaxlit bir uyum bo‘lib ag‘dariladi, chunki yerga tushganda yonma-yon turgan strelkalarning karama-qarshi kutblari bilan bir-biriga tortilganicha qoladi. Qutbli molekulalardan tuzilgan suyuqliklarda ham qo‘shni molekulalar qarama-qarshi zaryadli qutblari bilan tortiladi, bu esa ularning bir-biridan uzilishiga, ya’ni suyuqlikning bug‘lanishiga xalaqit beradi. Shu sababli molekulalari qutbli bo‘lgan moddalar molekulalari qutbsiz bo‘lgan suyuqliklardan (molekulyar og‘irliklari bir-biriga yaqin bo‘lganda) o‘zining birmuncha qiyinroq uchuvchanligi bilan farq qiladi. Masalan, natriy xloridning kichkina kristali suvga tushganda, shu kristallga tegib turgan suv molekulalari uning sirtiga chiqib turgan ionlarga o‘zining qarama-qarshi zaryadlangan qutblari bilan tortiladi va binobarin, ionlarning o‘zaro tortilishini bo‘shashtiradi: ular kristalldan ajralib chiqib erkin bo‘lib qoladi. Suvsiz mis (P)-xloridni hamda uning eritmasi rangini ko‘rsatish mumkin: eritmada mis ionlari suv molekulalari bilan bog‘langan holda, ya’ni gidratlangan holatda qoladi. Endi

kislotalardagi kovalent bog‘lanishning ular suvda eriganda ion bog‘lanishga o‘tishi mexanizmi ochib beriladi va gidratlangan vodorod ionidan iborat gidroksoniy ioni haqida tushuncha beriladi. Uqitishning bu bosqichida gidroksoniy ioni gidratlangan proton sifatida ko‘rib chiqiladi va shunday qilinganda kislotalarning dissotsilanishi va ular ishtirokida boradigan reaksiyalarning tenglamalarini yozishning bundan keyin qo‘llaniladigan soddalashtirilgan usuli (Н 3 О + o‘rniga Н + ) yozish o‘rinli bo‘lib chiqadi: axir birgina vodorod ionlari emas, balki umuman boshqa barcha ionlar ham suvli eritmalarda gidratlangan bo‘ladiku, elektrolitlarning kimyoviy reaksiyalarida suv molekulalari odatda qatnashmaydi, shu sababli ionlarga bog‘langan suv molekulalari reaksiyalarning tenglamalarida hisobga olinmaydi deb kelishib olamiz. Modomiki gidroksoniy ioni haqida o‘kuvchilarga tushuncha berilgan ekan, bundan keyin vaqt-vaqti bilan o‘tkaziladigan mashqlarda uni eslatib turish zarur. O‘quvchilar elektrolitik dissotsiatsiya reaksiyasidan tashqari neytrallanish reaksiyasini ham gidratlanishni hisobga olmagan holda : Н + + ОН - = Н 2 О gidratlanishni xisobga olgan holda : Н 3 О + + ОН - = 2Н 2 О ko‘rinishida yozib, hozirgi zamon protolitlar nazariyasi tiliga «tarjima qila oladigan» bo‘lishlari kerak. Tema oxirida o‘qituvchi elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasining asoschisi shved olimi Svante Arrenius ekanligini qayd silishi zarur. Elektrolitik dissotsiatsiya tenglamalari qanday o‘qilishini o‘qituvchi, masalan, sulfat kislota, kalsiy gidroksid, alyuminiy sulfatda ko‘rsatadi. Shundan keyin doskaning chap tomoniga boshqa kislotalar, ishqorlar, tuzlarning formulalarini bir ustunga yozib qo‘yadi, o‘quvchilarga har bir elektrolitning elektrolitik dissotsilanish tenglamalarini mustaqil ravishda yozib chiqishni taklif qiladi va bu ishni bajarishga bir oz vaqt beradi. Doska yoniga, chaqirilgan o‘quvchi tenglamani yozib tugallaydi va uning yechimi batafsil muhokama qilinadi: tenglama o‘qiladi, mazkur elektrolitning molekulasi nechta ionga dissotsilangani, eritmada qaysi ionlar boshqa ionlarga qaraganda necha marta ko‘pligi, nima uchun bir xil zaryadli ionlar, masalan, vodorod ionlari, vodorod atomlaridan farq qilib, bir-biri bilan birikmasligi qayd qilinadi, hosil bo‘lgan musbat va manfiy ionlar zaryadlarining yig‘indisi teng yoki teng emasligi tekshirib ko‘riladi. O‘quvchilarga « uy sharoitida quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadigan reaksiyalarni kanday amalga oshirgan bo‘lardingiz» mazmunidagi masalani yechish taklif kilinadi : Nа+Сl- = Nа+ + Сl-; Nа++ Сl- = NаСl Birinchi holda ionlarni ajratish talab etiladiki, bunga osh tuzini suvda eritish yo‘li bilan erishish mumkin, ikkinchi holda esa ajralib ketgan ionlarni bog‘lanishga majbur etish, ya’ni

eritmani bug‘latish lozim. Ko‘p asosli kislotalarning dissotsilanishi bosqichli bo‘lishi qayd qilinadi. Bu masala keyingi temalarda yana mukammalroq ko‘rib chiqiladi. O‘rganilgan masala yuzasidan sinfdan tashqi o‘qish uchun o‘quvchilarga «Kimyodan o‘qish kitobi» nomli qo‘llanmaning ikkinchi qismidan «Elektr va kimyo» va « Eritmalar nazariyasini rivojlantirishda rus olimlarining roli» maqolalarini o‘qishni tavsiya etish mumkin. Ionlarning xossalari Bu masala o‘quvchilarning darslik bo‘yicha bajariladigan mustaqil ishi tariqasida yoki ular bilan suhbat o‘tkazish orqali o‘rganilishi mumkin. Buning uchun o‘quvchilarga savollar beriladi: 1. Natriy ionlarining xossalari natriy atomlarining xossalaridan nima bilan farq qiladi? Buning sababini natriy ionlari va atomlarining tuzilishiga asoslanib qanday tushun- tirish mumkin? 2. Xlor ionlarining xossalari atomlarining xossalaridan nima bilan farq qiladi? Buning sababini xlor atomlari va ionlarining tuzilishiga asoslanib qanday tushuntirish mumkin? 3. Ba’zi tuzlarning eritmalari rangli bo‘lishi nimaga bog‘liq? Javobingizni misollar keltirib tushuntirib bering. 4. Yod eritmasining kraxmalga ta’sir etishi, ammo yodidlarning eritmalari kraxmalga ta’sir kilmasligini qanday tushuntirish mumkin? Suhbat davomida o‘quvchilar zarrachaning tuzilishidagi har qanday o‘zgarish uning xossalari o‘zgarishiga sabab bo‘lishini esga oladilar. Shundan keyin natriy, xlor va boshqa element atomlari va ionlarining tuzilishi ko‘rib chikiladi. Chunonchi, natriy atomi uning ionidan farq qilib, oksidlanadi va boshqa elementlarning atomlarini (masalan, vodorodni) qaytaradi. Xlor atomlari va ionlarining xossalarini ham shu tariqa taqqoslash zarur. Ionlarda elektr zaryadi borligini isbot qilish uchun darslikda tavsif etilgan tajribani yoki K. Y. Parmenov kitobida yozilgan tajribalardan birini qilib ko‘rsatish kerak . Dissotsilanish darajasi. Kuchli va kuchsiz elektrolitlar Elektrolitlarning dissotsilanishi bilan tanishib chiqilgandan keyin shunday savol tug‘iladi: eritmadagi elektrolitning hamma molekulalari ionlarga ajralarmikan? Biror modda dissotsilanganda hosil bo‘lgan ionlar to‘xtovsiz harakatda bo‘ladi, ular bir-biriga to‘qnashganda qaytadan birikishi mumkin. Binobarin, elektrolitik dissotsiatsiya qaytar protsessdir: eritmada hamma vaqt bir-biriga qarama-qarshi ikki jarayon : molekulaning ionlarga ajralishi (dissotsiatsiya) va ionlarning birikib molekula hosil qilishi (molizatsiya) sodir bo‘lib turadi.

Shuning uchun eritmada elektrolitning qandaydir bir qismi molekula holatida bo‘lishi mumkin. Masalan, mis (II)-xlorid eritmasi uzoq saqlanganda ham uning rangi o‘zgarmaydi, chunki eritmada kimyoviy muvozanat mavjuddir, ya’ni dissotsilanish reaksiyasining tezligi mollanish reaksiyasining tezligiga teng bo‘ladi: ayni bir vaqt oralig‘ida molekula va ionlarning har bir turidan nechtasi sarf bo‘layotgan bo‘lsa, o‘shanchasi qaytadan hosil bo‘lib turadi. Mis (II)-xlorid eritmasiga suvning har bir ulushi qo‘shilganda eritma rangi asta-sekin emas, balki to‘satdan o‘zgaradi, chunki to‘g‘ri va teskari reaksiyalarning tezliklari nihoyatda katta bo‘lib, muvozanatning siljishi bir onda ro‘y beradi. Bundan keyin o‘qituvchi eritmadagi elektrolit molekulalarining ionlarga ajralish darajasining miqdoriy ifodasi dissotsiatsiya darajasi ekanligini aytadi va bu tushunchaning qoidasini ta’riflaydi. Turli elektrolitlarda ayni bir sharoitda dissotsiatsiya darajasi bir xil bo‘larmikin? Bu savolga javob topish uchun turli elektrolitlarning bir xil konsentratsiyali eritmalari, masalan, xlorid kislota va sirka kislotaning 2M eritmalarining elektr o‘tkazuvchanligini taqqoslab ko‘rish mumkin. Bunda elektr lampochkasining turli darajada cho‘g‘lanishini shu bilan izohlash mumkinki, tekshirilayotgan eritmalarda zaryadlangan zarrachalar ( ionlar) miqdori har xil bo‘ladi, binobarin kislotalarning dissotsiatsiya darajalari ham turlichadir. Ravshanki, disotsiatsiya darajasi elektrolit molekulalaridagi ionlar orasidagi bog‘lanish qanchalik mustahkamligiga, ya’ni elektrolitning tabiatiga bog‘liqdir. Elektrolit eritmasi qanchalik ko‘p suyultirilsa, uning tarkibidagi ionlar bir-biridan shunchalik uzoqlashadi, ularning uchrashuv va qayta birikib molekula hosil qilishi shunchalik kamayib ketadi. Demak, dissotsiatsiya darajasi eritma suyultirilgan sari ortib borishi kerak. Konsentrlangan sirka kislota suyultirilgani sari uning elektr o‘tkazuvchanligi ortib borishini tajribada ko‘rsatib bu xulosani tasdiqlash mumkin. Bu tajriba ko‘rsatilgandan so‘ng o‘quvchilar elektrolitning dissotsiatsiya darajasi eritma konsentratsiyasiga bog‘liqdir; eritma suyultirilganda dissotsiatsiya darajasi ortadi, chunki teskari jarayon — molizatsiya kamayadi, degan xulosaga keladilar. Sinf yozuv taxtasiga eng muhim kislotalar va asoslarning dissotsiatsiya darajalari haqidagi ma’lumotlarni aks ettiradigan jadval tuzish yoki katta qog‘ozga yoxud ko‘chma yozuv taxtasidan yozib tayyorlangan shunday jadvalni osib qo‘yish maqsadga muvofiqdir. 2- j a d v a l 18°S da 0.1 M eritmalarda dissotsiatsiya darajasi Elektrolitning nomi Formulasi Dissotsiatsiya darajasi (% hisobida) Kislotalar. Nitrat НNО 3 100 ga yaqin Xlorid НС1 100 ga yaqin

Sulfat Н 2 SO 4 100 ga yaqin Fosfat Н 3 Р0 4 20 Sulfit Н 2 SO 3 20 ftorid НF 8 Sirka Н(Н 3 С 2 О 2 ) 1,4 Sulfid Н 2 S 0.1 Asoslar Kaliy gidroksid КОН 100 ga yaqin Natriy gidroksid NаОН 100 ga yaqin Kalsiy gidroksid Са(ОН) 3 100 ga yaqin Bundan keyin elektrolitlar kuchli va kuchsiz elektrolitlarga bo‘linishi tushuntirib berilishi kerak. Ba’zan darsliklarda kuchli, o‘rtacha kuchli va kuchsiz elektrolitlarni alohida ajratib qo‘yish kabi hollar uchraydi. Ularni bunday ajratish asossizdir, shuning uchun o‘quvchilarga bu to‘g‘rida ma’lumot bermasa ham bo‘ladi. Hozirgi zamon kuchli elektrolitlar nazariyasi eritmalarda, ularning to‘liq dissotsilanganligiga asoslanganidir. Shu tushunchadan keyin keltirib chiqariladigan boshqa bir tushuncha — tajribada topilgan dissotsiatsiya darajasi haqidagi tushuncha fizikaviy ma’noga ega emas. Keyingi tushunchaning kuchli kislotalar uchun miqdoriy qimmatlari ularning nazariy hisoblangan dissotsilanish darajalaridan butunlay farq qiladi. Masalan, :sulfat kislota eritmalarining konsentratsiyasi 0,1 mol/l bo‘lganda ularning tajribada aniklangan dissotsiatsiya darajasi deyilganda 60% sulfat kislotaning bosqichli dissotsiatsiyasi hisobga olinmagan bo‘ladi: haqiqatda esa bu eritmalarda sulfat kislota birinchi bosqichda deyarli 100% va ikkinchi bosqichda esa ozroq darajada dissotsilangan bo‘ladi. Yuqorida aytilganlarni va o‘rta maktabda tajribada topilgan dissotsiatsiya darajalarining kelib chiqishini tushuntirish imkoniyati yo‘qligini hisobga olib, ularning son qiymatlariga asoslanmasa ham bo‘ladi. Deyarli hamma yaxshi eriydigan tuzlar kuchli elektrolitlar qatoriga kiradi, nihoyat shuni qayd qilish zarurki, elektrolitlarning kimyoviy reaksiyalardagi aktivligi ularning dissotsilanish darajasiga bog‘liqdir. Ayni bir modda qaysi kislota bilan, xlorid yoki sirka kislotalarning qaysi biri bilan tezroq reaksiyaga kirishadi? Buni aniqlash uchun o‘qituvchi quyidagi tajribalarni namoyish qiladi: 1. U ikkita silindrga yoki kattaroq probirkalarga bir xil miqdordagi magniy yoki rux solib, ularning biriga xlorid kislotaning 2. n li eritmasidan 15—20 ml, boshqasiga esa xuddi shunday hajmda, shunday konsentratsiyali sirka kislota eritmasidan quyadi. 2. Boshqa ikkita silindrga bir xil mikdordagi marmar bo‘laklari solib, uning ustiga yuqorida ko‘rsatilganidek hajmlarda o‘sha kislotalardan quyadi. Uquvchilar kimyoviy reaksiyalarning har xil tezlikda borishini reaksiya sirka kislotaga qaraganda xlorid kislota bilan tezroq borishini kuzatadilar.

Demak xlorid kislotaning dissotsiatsiya darajasi katta, eritmada vodorod ionlari konsentratsiyasi ham katta, shuning uchun reaksiya tezroq boradi. Metallarning elektr tokini o'zkazish xususiyati borligini siz yaxshi bilasiz. Boshqa moddalar ham elektr tokini o'tkazadimi? Buni qanday bilish mumkin? Quyidagi tajribani o'tkazish bilan turli moddalarning elektr tokini o'tkazish xususiyati haqida bilib olamiz. 14- rasmda tasvirlanganidek asbob yig'ib olamiz va asbob elektrodlarini quruq osh tuziga qo'yamiz. Lampochka yonmaydi. Asbobning elektrodlarini distillangan suvga tushiramiz, bunda ham lampochka yonmadi. Demak, quruq osh tuzi va distillangan suv elektr tokini o'tkazmaydi. Osh tuzini suvda eritib, eritmaga asbobning elektrodlarini tushiramiz. Bunda lampochka yonadi. Demak, osh tuzining suvdagi eritmasi elektr tokini o'tkazadi. Istalgan moddani shu yo'l bilan elektr tokini o'tkazish yoki o'tkazmaslik xususiyatini tekshirib ko'rish mumkin. Moddalar elektr tokini o'tkazish yoki o'tkazmasligiga qarab ikki guruh --- elektrolitlar va noelektrolitlarga bo'linadi. Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o'tkazadigan moddalar elek trolitlar deyiladi. Elektrolitlarga suvda eriydigan kislotalar, ishqorlar va tuzlar kiradi. Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o'tkazmaydigan moddalar elektrolitmaslar (noelektrolitlar) deyiladi. Elektrolitmaslarga qutbsiz kovalent bog'lanishli moddalar, metan, karbonat angidrid, shakar, spirtlar va distillangan suv kiradi. Elektrolitlar faqat suvda eritilganda yoki yaxshilab suyuqlantirilgandagina elektr tokini o'tkazadi. Kristall holda ular elektr tokini yomon o'tkazadi yoki butunlay o'tkazmaydi. BKM elementlari. Elektrolit, noelektrolit, har xil moddalar eritmalarini elektr tokini o'tkazishini sinay olish. Elektrolitlar (tuzlar, kislotalar hamda ishqorlar) - suvda eritilganda yoki suyuqlantirilganda ionlarga ajraladi: KCl → K + +Cl -- yoki NaOH → Na + + OH -- Ionlar musbat zaryadlangan (kationlar) yoki manfiy zaryadlangan (anionlar) zarralardir. Ular bitta atomdan yoki bir necha atomdan iborat atomlar guruhi bo'lishi mumkin. Ammo atomlar bilan ionlar bir-biridan keskin farq qiladi. Masalan, natriy o'yuvchi xossaga ega bo'lib, kuchli qaytaruvchi, xlor esa kuchli zahar bo'lib, oksidlovchidir. Natriy va xlor ionlaridan iborat bo'lgan osh tuzi sizga juda yaxshi tanish (20- jadval).

Ion bog'lanishli birikmalarning suvda eritilganda ionlarga ajralishiga dissotsiatsiya deyiladi. Uni quyidagicha tushuntirish mumkin. Ma'lumki, osh tuzi qattiq holatda elektr tokini o'tkazmaydi. Suvda eritilganda esa ionlarga ajraladi. Buning sababi: 1. Osh tuzi kristallari ion bog'lanishli birikma bo'lib, kristall panjara tugunlarida ionlar bo'ladi (15- rasm). 2. Suv molekulasi esa qutbli kovalent bog'lanishli modda bo'lib, 16- rasmda ko'rsatilgandek tuzilgan. 3. Osh tuzi suvda eritilganda 17- rasmda tasvirlangan sxema asosida dissotsiatsiyalanadi. Demak, eritmada osh tuzi kristallari suvning qutblangan molekulalari ta'sirida erib, gidratlangan ionlarni hosil qiladi. Vodorod va metallar elektron berib, ammiak esa o'zining xususiy juft elektroni hisobiga proton biriktirib olib kationlarga aylanadi (H + , Na + , Zn 2+ , Al 3+ , NH 4 + ). Kislota qoldiqlari, gidroksid guruhlari anionlar ko'rinishida bo'ladi. Ionlar elektr maydonida 18- rasmda ko'rsatilgandek harakat qiladi. Musbat zaryadlangan ionlar elektr manbaining katodi tomon harakatlanadi (shuning uchun biz musbat ionlarni kation deymiz). Manfiy zaryadlangan ionlar elektr manbaining anodi tomon harakatlanadi (shuning uchun biz manfiy zaryadlangan ionlarni anion deymiz). Elektrolitlar (tuzlar va ishqorlar) suyultirilganda ham ionlarga ajraladi. Buning sababi modda suyultirilganda zarrachalarning tebranma harakati kuchayib, ular orasidagi bog'lanish zaiflashib qoladi va eletrolit ionlarga osonlik bilan ajralib ketadi. Kislotalar kuchli qutblangan molekulalardir, ular ham suvda eriganda ionlarga ajraladi, ammo tuzlar va ishqorlarning suvda erishida sodir bo'lgan hodisadan farq qiladi. Vodorod xlorid suvda eriganda molekulasidagi vodorod elektronini qoldirib, suv molekulasiga ko'chib o'tadi. Natijada xlorda 1 ta elektron ortiqcha bo'lgan xlor ioni va 1 ta proton ( vodorod atomining yadrosi ) qo ' shilgan H 3 O + ( gidroksoniy ) ioni hosil bo ' ladi . Demak, suvda

HCl, HBr, H 2 S, HNO 3 , H 2 SO 4 va boshqa kislotalar eriganda H 3 O + (gidroksoniy) ioni hosil bo'ladi: H 3 O + → XH + + H 2 O Gidroksoniy ioni suv va vodorod ionini hosil qiladi. Donor-akseptor bog'lanish mavzusini o'rganish davomida siz H 3 O + ni donor- akseptor bog'lanishli modda ekanligini bilib olgansiz. Kislotalarning dissotsiatsiyalanish tenglamasini qisqaroq ko'rinishda yozish odat tusiga kirgan. HCl → H + +Cl -- ; HNO 3 → H + +NO 3 -- ; H 2 SO 4 →X 2H + + SO 4. 2-- Kislota, ishqor va tuzlarning dissotsiatsiyalanishi Qanday moddalarning dissotsiatsiyalanishidan vodorod ionlari hosil bo'ladi? 1. Kislotalar. Suvda eriydigan barcha kislotalar dissotsiatsiyalanadi. Bunda vodorod ioni bilan kislota qoldig'i ioni hosil bo'ladi: HBr → H + +Br -- NO 3 → H + +NO 3 -- Ko'p negizli kislotalar bosqichli dissotsiatsiyalanadi: Birinchi bosqich: H 2 SO 4 →H + + HSO 4 -- Ikkinchi bosqich: SO 4 -- → H + + SO 4 2-- Kislotalarning umumiy xossalari, ya'ni nordon ma'zaga ega bo'lishi, indikatorlar rangini o'zgartirishi, asoslar va asosli oksidlar, tuzlar bilan reaksiyaga kirishuvi ularning dissotsiatsiyalanishi natijasida vodorod ionini hosil bo'lishi bilan tushuntiriladi. Shunga ko'ra kislotalar uchun quyidagicha ta'rif beriladi. 2. Asoslar. Suvda eriydigan barcha asoslar dissotsiatsiyalanganda metall kationiga (ammoniy gidroksidi NH 4 + ioniga) va gidroksid anioniga (OH--) ajraladi. NaOH → Na + +OH -- Ca(OH) 2 → Ca 2+ + 2OH -- Suvda eriydigan asoslar uchun xos bo'lgan barcha umumiy xossalar indikator rangini o'zgartirishi, kislotalar, kislotali oksidlar va tuzlar bilan reaksiyasi ularning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo'lgan OH-- ionlari tufaylidir. 3. Tuzlar. Tuzlar dissotsiatsiyalanganda metall kationi (ammoniy tuzlarida ammoniy kationi NH4+) ga va kislota qoldig'i anioniga ajraladi: NaNO 3 → Na + + NO 3 -- , K 2 SO 4 → 2K + + SO 4 2-- Al 2 (SO 4 ) 3 →2Al 3+ + 3SO 4 2-- Dissotsiatsiyalanganda kation sifatida faqat vodorod ioni hosil qiladigan murakkab moddalarga kislotalar deb aytiladi. Dissotsiatsiyalanganda anion sifatida faqat gidroksid ioni (OH -- ) hosil qiladigan murakkab moddalarga asoslar deb aytiladi.

Nordon tuzlar dissotsiatsiyalanganda esa kation sifatida metall ioni bilan birga vodorod ioni ham hosil bo'ladi: NaHSO 4 → Na + + HSO 4 – HSO 4 -- → H + + SO 4 2-- Tuzlar dissotsiatsiyalanganda, tuzlar uchun umumiy ion hosil bo'lmaydi. Shunga ko'ra tuzlar uchun umumiy xossalar ham yo'q.

Похожие

O’rta maktab kimyo kursida elektrolitik dissosiasiya nazariyasi elektrolitik dissosiasiya nazariyasi

Elektrolik dissotsionalish. Dissotsiyalanish konstantasi. Suvning dissotsilanisi

O’quvchilarni moddalar bilan tanishtirish va kimyoning asosiy qonuniyatlarini o’qitish uslubiyoti

Birinchi guruh kationlari analizining nazariy asoslari

O‘quv dasturlari va dars ishlari