Aromatik uglevodorodlar benzol - Химия - Рефераты

Aromatik uglevodorodlar benzol

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.1728515625 KB

Aromatik uglevodorodlar benzol Benzolning tuzilishi, aromatik xususiyat. Xyukkel qoidasi. Aromatik uglevodorodlarni izomerlanishi, nomlanishi va olish usullari. Aromatik birikmalarning o‘rin almashinish reaksiyalari. Aromatik elektrofil o‘rin almashinish reaksiyasi mexanizmi. O‘rin almashinishning yo‘nalishi, o‘rinbosarlar. Yo‘naltirish sabablari Aromatik uglevodorodlar uglerodga boy, molekulasi halqali tuzilgan, o‘ziga xos kimyoviy bog‘lanishga hamda fizikaviy va kimyoviy xossalarga ega bo‘lgan birikmalardir. Aromatik uglevodorodlarning birinchi vakillari tabiiy, o‘ziga xos uzoq saqlanuvchi hidga ega bo‘lgan aromatik deb nom olgan birikmalardan ajratib olingan. M-n, shunday birikmalardan biri vanilin bo‘lib, u benzoy kislotaga o‘xshash tuzilishga ega: Agar bu ikkala moddani benzol molekulasi bilan solishtirsak, bularning orasidagi o‘xshashlik bilan «aromatiklik» orasidagi bog‘lanish yaqqol ko‘rinadi. Hozirda esa «aromatiklik» iborasini ishlatganda ba’zi to‘yinmagan birikmalarning birikish reaksiyasiga emas balki o‘rin almashinish reaksiyalariga kirishishi, haroratga va oksidlovchilar ta’siriga chidamliligi tushuniladi. Aromatik uglevodorodlarning birinchi vakili benzolni 1825 yil Faradey sintez qilgan. Kekule esa 1865 yilda benzolning tuzilishini aniqlab, u olti uglerod va olti vodoroddan iborat ekanligini ko‘rsatgan va unga quyidagi formulani taklif qilgan:НС НС СН СН СН СН

Benzol va uning gomologlari CHH 2n-6 formula bilan ifodalanishi mumkin. Bu formulaga asosan benzol alkenlar kabi birikish reaksiyasiga kirishishi kerak edi. Lekin odatdagi sharoitda benzol molekulasi brom yoki oksidlovchilar ta’siriga chidamli. Benzol molekulasida hamma uglerod va vodorod atomlari ekvivalentdir. Birorta vodorod atomi boshqa guruhga almashtirilsa bitta hosila olinadi:+ НХ + АХ А Keltirilgan formula benzol molekulasining tuzilishini to‘liq aks ettirmaydi. M- n, benzol molekulasining quyidagi ikkita o‘rinbosarli hosilasi ikki xil modda bo‘lishi lozim edi: Х УХ У Lekin, ma’lumki bunday izomerlar yo‘q va ikkala formula ham bitta moddani ifodalaydi. Agar o‘rinbosarlar ikkita bo‘lganda ularning benzol halqasida joylashishi turlicha bo‘lsa, u holda uchta benzol hosilasi mavjud bo‘ladi: Benzol molekulasining alohida o‘ziga xos tabiati 100 yildan ko‘proq vaqt ichida kimyogarlar diqqatini jalb etib keldi. Nihoyat 30- yillarda eng zamonaviy fizik usullar va matematik hisoblashlarni qo‘llash natijasida hozirgi vaqtda qabul qilingan tushuntirishlarni ishlab chiqishga muvaffaq bo‘lindi. Rentgen tuzilish analizi benzol molekulasidagi C - C bog ‘ uzunligi 0,139 nm , burchaklar qiymati esa 120 0 va molekulaning bir tekislikda yotishini ko ‘ rsatdi . Molekuladagi C-C bog‘lar ekvivalent qiymatga ega. Uglerod atomlarining 6 ta sp 2 ãèáðèäëàíãàí îðáèòàëëàðè bo‘lib, ular o‘zaro to‘g‘ri olti burchak hosil qiladi. Molekulaning simmetriyasi tufayli har bir uglerodning r-orbitali ikki tomondagi qo‘shni uglerod atomlari r-orbitallari bilan bir xil ehtimollikda qoplanadi. Bu esa

benzol halqasi tekisligi tepasida va pastida r-elektronlar bulutini hosil bo‘lishiga va ularning tutashib ketishiga olib keladi. Bu elektronlar uglerod atomlari orasida lokallashgan bo‘lmay, benzol molekulasi tekisligining ustki va ostidagi  - elektronlar orbitallarida delokallashadi. Har bir S-S bog‘  - elektronlar jufti va  - bog‘ni tashkil qiluvchi elektronlarning 1‘6 qismidan tashkil topganligini hisobga olinsa, shu bog‘ uchta elektrondan tashkil topganini ko‘rish mumkin va bog‘ning tartibi 1,5 ekanligi aniq bo‘lib qoladi. Har bir C - C bog‘ining uchta elektrondan tashkil topganligi elektron bulutlarini tutashib ketishi va natijada benzol halqasi tekisligining ustki va pastki qismida tutashgan  - elektronlar buluti hosil bo‘lishi hamda molekulaning barqaror bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. Benzol molekulasining energiya jihatidan barqaror bo‘lishini quyidagi misollardan yaqqol ko‘rish mumkin. Siklogeksan molekulasi vodorod bilan to‘yintirilganda issiqlik ajralib chiqadi, chunki to‘yingan uglevodorod to‘yinmagan uglevodorodga nisbatan barqaror. Demak, qo‘sh bog‘ va oddiy bog‘ elektronlarining tutashib yagona  - elektronlar sistemasini tashkil qilishi molekulani barqarorlashtiradi. Bundan tashqari benzol molekulasi alkenlar kabi reaksiyaga kirishishi uchun esa qo‘shimcha energiya (odatda yuqori harorat) sarflash lozim bo‘ladi, bu energiya delokallangan elektron bulutlarni lokallaydi.

Shunday qilib, aromatiklikning eng oddiy tushunchasi sistema  - elektronlarining delokallanishi tufayli molekula energiyasining eng past bo‘lishidir. 1931yilda Xyukkel kvanto-mexanik hisoblashlar natijasida yopiq zanjirli, tekislikda yotuvchi umumlashgan 4n+2 ta  -elektroni bo‘lgan molekula aromatik xususiyatga ega bo‘ladi degan xulosaga kelgan (n=0,1,2,3):.. _ + + n=0 n=1 n=1 n=2 n=3 Aromatik uglevodorodlarni olish usullari. Benzol qatori aromatik uglevodorodlari ba’zi neftlarning tarkibida uchraydi. Shuning uchun ularni neftdan olish mumkin. Benzol va uning gomologlarini ko‘mirni kokslash jarayonida hosil bo‘luvchi smoladan olish mumkin. Toshko‘mirni quruq haydash (piroliz) havosiz sharoitda, 1000 0 S da amalga oshiriladi. Bunda 75-80% koks (metallurgiya sanoati uchun), va koks gazi olinadi (benzol, toluol, ksilollar va metan, vodorod, CO 2 , etilen va atsetilenlardan iborat). Toshko‘mir smolasi: benzol, toluol, ksilollar, etilbenzol va h.k. dan iborat. Og‘ir fraksiyasi naftalin, antratsen, fenantren va ularning hosilalaridan iborat aralashma bo‘lib, qayta ishlanadi va komponentlarga ajratiladi.

Aromatik uglevodorodlarni quyidagi usullar yordamida sintez qilish mumkin: 3 . Degidrogenlash va halqalash Izomerlanishi va nomlanishi Aromatik birikmalarning elektrofil o‘rin almashinish reaksiyalari Benzol va uning gomologlari elektrofil (E + ) reagentlar bilan reaksiyaga kirib aromatik halqadagi bir yoki bir nechta vodorod atomini hujum qilayotgan elektrofil guruhga almashtiradi:

Elektrofil o‘rin almashinish reaksiyasi mexanizmi Elektrofil o‘rin almashinish reaksiyasining umumiy ko‘rinishini ifodalash uchun elektrofil zarrachani E Қ deb belgilaymiz. Aromatik qatorda yuqorida keltirilgan barcha o‘rin almashinishlar bir xilda ya’ni elektrofil zarrachani aromatik  -elektron sistemaga hujumi bilan boradi va aromatik birikma bilan elektrofil zarracha orasida kuchsiz bog‘langan  -kompleks hosil bo‘ladi. Bu kompleksda aromatik birikma donor, elektrofil zarracha esa akseptor vazifasini bajaradi: Hosil bo‘lgan  -kompleks -kompleksga aylanadi va bu aylanish jarayonida aromatik  -sistema buzilib hujumga uchragan uglerod atomi sp 2 gibridlanishdan sp 3 gibrid holatiga o‘tadi, elektrofil YE Q uglerod bilan haqiqiy kovalent bog‘ hosil qiladi:Е+ Н Е Н Е + + Eelektrofil almashinish reaksiyasi  -kompleksdan proton ajralib chiqishi va aromatik  -elektronlar sistemasini tiklanishi bilan tugaydi: + НВE В - + E H

O‘rin almashishning yo‘nalishi. Aromatik yadroda o‘rin almashinish reaksiyalari quyidagi qoidaga bo‘ysinadi: 1. Kirib keluvchi guruhning aromatik yadrodagi o‘rni yadrodagi o‘rinbosar(lar) xarakteri bilan belgilanadi; 2.O‘rinbosarlar ikki guruhga bo‘linadi: a) birinchi guruh o‘rinbosarlari, bular yadroga kirib keluvchi zarrachani o‘ziga nisbatan orto-, para- holatlariga yo‘naltiradi, bular:-ON, -NR 2 , -NHR, -NH 2 , -OR, -NHCOR, CH 3 , -R, -Cl, -Br, -I. b) ikkinchi guruh o‘rinbosarlari, bular kirib keluvchi zarrachani meta- holatga yo‘naltiradi: -N + R 3 , -NO 2 , -CN, -SO 3 H, -CX 3 , -CHO, -COR, -COOH, -COOR Yo‘naltirish (oriyentatsiya) sababi: agar biz elektrofil almashinishda reaksiya mahsuloti  - va  -komplekslar orqali hosil bo‘lishini eslasak va ularda elektron taqsimlanishini ko‘rsak:+ + - H + X+ X2 + + : : : .. : NH2 X H NH2 X NH2 X H NH2 H X NH2 NH2 H X NH2 - H + :NH2 X  -kompleks hosil bo‘lgan vaqtda musbat zaryadni neytrallashda o‘rinbosarlar ham ishtirok etadi. Agar o‘rinbosarda elektron jufti bo‘lmasa (CH 3 -,R-, kabilar) u holda bular hosil bo‘lgan musbat zaryadni neytrallash uchun C-C bog‘ elektronlarini induktiv ta’siri hisobiga sodir bo‘ladi. Galogenlarning yo‘naltirish ta’siri . Aromatik yadroda o‘rinbosar galogen bo‘lganda, u kuchli manfiy induksion va kuchsiz musbat mezomer ta’sirga ega. Reaksiya vaqtida esa mezomer ta’sir kuchli ta’sir qiladi. Meta yo‘naltirish. Yuqorida keltirilgan o‘rinbosarlarning ko‘plarida  bog‘ bor bo‘lib, ular kuchli manfiy mezomer ta’sirga ega. Qolgan o‘rinbosarlar esa musbat zaryadlangan bo‘lib, kuchli manfiy induksion ta’sir qiladi. Aromatik yadroda ikkinchi guruh o‘rinbosari bo‘lsa o- va p-holatga yo‘nalgan elektrofilning hujumi  -kompleks zaryadini yanada oshishini talab qiladi, bu esa

o‘rin almashinishning o‘tish holati energiyasini yuqori bo‘lishini talab qiladi. Agar elektrofil zarrachaning hujumi m-holatga yo‘nalgan bo‘lsa bunda o‘rin almashinish reaksiyasi amalga oshishi mumkin:C+ Cl Cl Cl NO2+ HNO3, H2SO4 CCl3 H NO2 CCl3 H NO2 CCl3 H NO2 + + + Ikkinchi tur o‘rinbosari aromatik yadro elektron buluti zichligini o‘ziga tortib elektrofil almashinishni qiyin lashtiradi.

Adabiyot:1. O.YA.Neyland Organicheskaya ximiya. M.: «Viysshaya shkola». 1990. S.17-19, 212-217. 2. A.Terney Sovremennaya organicheskaya ximiya. M.: «Mir». 1981. T.1. S.559-640. 3. Dj. March Organicheskaya ximiya. M.: «Mir». 1987. T.2. S.304-407. 4. K.N.Axmedov, H.Y.Yo‘ldoshev Organik kimyo usullari. 2 qism. T.: «Universitet». 1993. 3-22.

Похожие

Aromatik alisiklik uglevodorodlar

Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar (arenlar) va aralash tuzilishdagi birikmalar

Aromatik galoidbirikmalar

Aromatik aminlar

Aromatik oksobirikmalar