Aromatik alisiklik uglevodorodlar - Химия - Рефераты

Aromatik alisiklik uglevodorodlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Aromatik alisiklik uglevodorodlar REJA USLUBI 1.Tarqatma materiallar Tehnik vositalar. Tayanch iboralar : Arenlar, fenil, orta-,meta va faraizomerlar, SH.Fridel- D.Krafts reaksiyasi, I va II tur o’rinbosarlari, naftalin. Sikloparafinlar, G.G.Gustavson va N.D.Zelinskiy reaksiyalari, halqaning kuchlanishi. Terpenlar. Ta’rifi Izomeriya va nomenklatura nomlanishi Hossalari Ahamiyati Nazorat savollari Olinishi Hulosa

Aromatik uglevodorodlar deb molekula tarkibida benzol yoki uning gomologlarini saqlaydigan karbosikllik birikmalarga aytiladi. Ularning birinchi vakili benzol. Bu qator uglevodorodlar S p N 2p-6 umumiy formulaga ega. Benzol qatori uglevodorodlari o’ziga xos aromatik xususiyatga ega ekanligi, birikmalarni almashinish oson kirishishi va oksidlovchilarga nisbatan turgun ekanligi bilan tushuntiriladi. yoki C 6 H 6 yoki 2. NOMENKLATURASI VA IZOMERIYASI Benzol qatori uglevodorodlarni nomlash uchun benzol asos qilib olinib undagi nechta vodorod atomlari qanday radikal almashgan bo’lsa, shu radikallar o’qilib oxiriga benzol so’zi qo’shib yozilada. Benzol xalqasidagi xamma uglerod va vodorod atomlari bir xil qiymatga ega bo’lganligi uchun uning bir atom vodorodi o’rniga almashingan xosilalari bitta izomeriyaga ega bo’ladi. CH 3 CH 2 -CH 3 CH 3 -CH-CH 3 toluol (metilbenzol) etilbenzol n.propilbenzol Benzol xalqasidagi ikkita vodorod atomlari vakillariga o’rin almashsa, ularning joylanishiga qarab uch xil izomer xosil bo’ladi.

CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 o-ksilol m-ksilol p-ksilol (1, 2-dimetilbenzol) (1, 3-dimetilbenzol) (1. 4- dimetilbenzol) OLINISH USULLARI Aromatik uglevodorodlar, asosan toshko’mir va neftni qayta ishlab olinadi. Metallurgiya sanoatida ishlatiladigan koks olish uchun toshko’mir yuqori tempe- raturada quruq xaydaladi. Natijada koks gazi, toshko’mir smolasi, ammiakli suv va koks xosil bo’ladi. Reaksiyalarni qayta ishlab benzol toluol, ksilol, neftalin, antratsen, fenantren va boshqa aromatik uglevodorodlar olinadi. 1.Bundan tashqari Sh.Fridel - D. Krafts usuli boyicha xam laboratoriyada xam sanoatda aromatik uglevodortlar aromatik yadro alyuminiy xlorid ishtirokida alkil xlorid ta`sir ettirib olinadi. CH 3 + CH 3 Cl AlCl 3 +HCl R. Fittig usuli. Xlorbenzol va metilxlorid aralashmasiga natriy ta`sir ettirib olinadi. CH 3 +2Na + CH 3 Cl +2NaCI

3.Aromatik karbon kislotalarining tuzlariga oyuvchi natriy ta`sir ettirib olinadi. C 6 H 5 COONa + NaOH t 0 C 6 H 6 + Na 2 CO 3 KIMYOVIY XOSSALARI Biz asosan elektrofil o’rin olish reaksiyalariga misollar keltiramiz. 1.Benzolga nitrat va sulfat kislotalar aralashmasini ta`sir ettirib nitrobenzol olinadi. NO 2 + HONO 2 H 2 SO 4 + H 2 O Benzol gomologlari yoki xosilalari o’rin olish reaksiyasiga kirishib xar xil izomerlar xosil qilishiga sabab, benzol xalqasidagi o’rinbosarlarni yo’naltiruvchi xususiyatidir. O’rinbosarlarni yo’naltiruvchanligiga qarab ikki turga bo’linadi: birinchi tur o’rinbosarlariga – ON NH 2 R- OR H a L lar o’zidan keyin benzol xalqasiga kelayotgan atom yoki atomlar gruppasini xalqaning orta va para - xolatlarida yo’naltiradi. Shuning uchun xam ular orta - para oriyentatlar deb ataladi.

Cl Cl Cl HNO 3 NO 2 -H 2 O NO 2 I-tur Ikkinchi tur o’rinbosarlarga —NO 2 ,– SO 3 H – SH, CHO , - COOH lar kirib kelayotgan atom yoki atomlar gruppasini xalqaning meta xoliga yo’naltiradi shuning uchun ular meta oriyentatlar deyiladi. NO 2 NO 2 SI 2 -HSI Cl II-tur Birikish reaksiyasi. 1) maxsus sharoitda katalizatorlar (NI , Rt, Rd) ishtirokida benzol molekulasiga uch molekula vodorod birikib siklogeksan xosil bo’ladi. + 3N 2 100 – 150 0 S Pt 3.Quyosh nuri yoki ultrabinafsha nurlari ostida benzolga xlor tasir ettirilganda geksaxlorsiklogeksan (geksaxloran) xosil bo’ladi. Cl Cl Cl + 3 Cl 2 hy Cl Cl Cl

Geksaxloran insektitsid xususiyatiga ega bo’lib qishloq xo’jaligida zararkunanda xashoratlar- yo’q qilish uchun ishlatiladi. Benzol gomologlari yon zanjir xisobiga kaliy permanganatning suvli eritmasida oson oksidlanib bir asosli aromatik kislota xosil bo’ladi. C OOH CH 3 +3(0) Oksidlanish reaksiyasi yordamida aromatik uglevodorodlarni tuzilish formulasini aniqlash mumkin. 3. ALISIKLIK UGLEVODORODLAR Uglerod atomlaridan tashkil topilgan siklik birikmalarga (aromatik uglevodorodlardan tashqari) alisiklik uglevodorodlar deyiladi. Bu ulevodorodlarning kimyoviy xossalari parafin (alkan) larga o’xshash bo’lganligi uchun sikloparafinlar deb ataladi. Ularning umumiy formulasi S p N 2p etilen uglevodorodlarni eslatadi, ammo ularda uglerod atomlari toyingan uglevo- dorodlar kabi oddiy boglar orqali boglangan. Nomenklaturasida va izomeriyasi. Alitsiklik uglevodorodlarning nomi sistematik nomenklatura boyicha tegishli toyingan uglevodorodlarni nomi oldiga "siklo"so’zini qo’shib o’qishdan xosil bo’ladi. CH 2 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 CH 2

siklopropan siklobutan siklopentan Alisiklik uglevodorodlarda vodorod atomi bitta kam yozilishi xisobiga radikallar xosil bo’ladi. .Ularning nomi tegishli alitsiklik uglevodorodlar nomidagi "an" qo’shimchasi o’rniga "il" qo’shimchasini yozish bilan xosil bo’ladi. CH - CH - CH - siklopropil siklobutil siklopentin Alisiklik uglevodorodlar quyidagi izomeriya xillariga ega: 1).Halqaniig katta - kichikligiga qarab izomerlar xosil bo’ladi: CH 3 Siklobutan metilsiklopropan 2).Halqadagi o’rinbosarlarining xar xilligi va ularning joylanishiga qarab izomerlar xosil bo’ladi. CH 3 C 2 H 5 C 2 H 5 CH 3 4444 CH 3 H 1 C 2 CN 3 SN 3 1 2-dimetil 1.4 dietil 1,2-dimetil-

siklobutan siklobutan 4-etilsiklobutan OLINISHI Sikloparafinlar va ularning xosilalari asosan, neft va o’simliklar tarkibida uchraydi. Birinchi bo’lib rus olimi V. V. Markovnikov o’z shogirdlari bilan Boku neftidan siklopentan, siklogeksan va ularning xosilalarini ajratib olgan xamda quyidagi usullar bilan sintez qilgan: 1).G.G.Gustavson digaloid birikmalarga rux ta’sir ettirib (Vyurs reaksiyasiga o’xshash) oladi. CH 2 -B 2 H 2 C +Zn +Zn Br 2 CH 2 -B 2 H.D.Ziliniskiy benzol va uning gomologlarini gidrogenlab siklogeksan va uning gomologlarini xosil qilgan: CH 3 CH 3 3N 2 Ni 150 0 C 2).Ikki asosli karbon kislotalarning kalsiyli tuzlarini pirolizga uchratilib xosil bo’lgan siklik ketonni qaytarilish yo’li bilan tegishli sikloparafin olinadi. O C O +2H 2 (CH 2 ) N Ca 350 (CH 2 ) P C=O (CH 2 ) 2 CH 2

C O -H 2 O O Sikloparafiplarniig fizik xossalari. Sikloparafinlarning xossalari alkanlar xossasiga o’xshash bo’lib, ularning dastlabki ikki vakili gaz, qolganlari suyuqlik va qattiq moddalardir. KIMYOVIY XOSSALARI. Sikloparafinlardan faqat siklopropan va siklobutan xalqa uzilishi xisobiga birikish reaksiyasiga kirishadi qolganlarining xususiyati toyingan uglevodorod- larga o’xshash o’rin olish reaksiyasiga ega. +Br 2 BrCH 2 -CH 2 -CH 2 Br +H 2 CH 3 -CH 2 -CH 2 -CH 3 +Br 2 Br +HBr Siklopropan va siklobutan birikish reaksiyasiga kirishadi, qolganlari esa o’rin olish reaksiyasiga ega ekanligi sababini nemis k imyogari Adolf Bayer o’zining "Kuchlanish nazariyasi" bilan tushuntiradi.

AXAMIYATI 1.Aromatik uglevodorodlar ayrimlari erituvchi xilma xil organik moddalarni sinteziga (adepin kislota, kaprolakton) geksaxloran olishda va x/k va fiziologik aktiv moddalar olishda ishlatiladi. Sikloparafinlarning yoqilgi sifatida ishlatilishidan tashqari sintetik tola amino- kapron, poliamid smola (naylon tolasi) olishda; 3.Xar xil organik sintezlarda ishlatilishlarini tushuntiriladi. XULOSA 1.Demak aromatik uglevodorodlar biriktirish reaksiyaga ko’ra o’rin almashish reaksiyalariga oson kirishadi. Benzol xalqasidagi CH teng kuchli undagi C=C atomlari gibridlanishda σ boglar uzunligi -1,4 A teng ekanligidadir. 3.1 tur o’rinbosarlar benzol xalqasiga elektron bulutlarni yo’naltirsa.II tur o’rin- bosarlar esa xalqadagi elektron bulutlarini tortadi. 4.Aromatik uglevodorodlarni ayrim repilent, gerbitet, aspirin va xokazo olishda ishlatiladi.

ADABIYOTLAR 1. А.Ф.Бочков, В.А.Смей. “Органический синтез ” М. “Наука” 1987. 2. Н.К.Кочетнов, Г.В.Кондратова. “Тонкий органический синтез, его значения, особенности развития”. М. “Знание”. 1984. 3. О.С.Чижов, А.О.Чижов. “Рациональное планирование сложного органического синтеза”, М. “Знание” 1988. 4. Ч.Лейн, Л.Пейт. “Как выбрат путь синтеза органического соединения”. М. “Мир”. 1973. 5. К.Вюллер, Д.Пирсон. “Органические синтезы” М. “Мир”. 1973. 6. А.Н.Несмеянов. «Начало органической химии». М. 1974. 7. Гауптман З., Грефе Б., Реманс Х. «Органическая химия». М.: Мир. 1979. 8. Моррисон Р., Бойд Р. «Органическая химия». М.: Мир. 1974. 9. Аҳмедов Қ.Н., Йўлдошев Ҳ.Й. «Органик киме усуллари». Т.: «Университет». 1998 – 2003. 10. Аҳмедов Қ.Н., Абдушукуров А.К., Тожимуҳамедов Х.С., Йўлдошев А.М. «Органик Киме умумий курсидан маърузалар матни». Т.: «Университет». 2000. 11. Х.М. Шахидоятов , Х.У. Хо д жаниязов «Функционально- з амешенн ые пиримидины» Ташкент-2010 ФАН.

Похожие

Aromatik uglevodorodlar benzol

Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar (arenlar) va aralash tuzilishdagi birikmalar

Aromatik galoidbirikmalar

Aromatik aminlar

Aromatik oksobirikmalar