Antibiotiklar ishlab chiqarishda mehnat gigyenasi - Химия - Рефераты

Antibiotiklar ishlab chiqarishda mehnat gigyenasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114 KB

Antibiotiklar ishlab chiqarishda mehnat gigyenasi Reja: 1. Kimyo farmatsevtika korxonalaridagi mehnat gigiyenasi 2. Dorilarni ishlab chiqarishdagi mehnat sharoitini belgilovchi ishlab chiqarish omillariga umumiy ta’rif 3. Antibiotiklar ishlab chiqarishda mehnat gigyenasi

Kimyo farmatsevtika korxonalaridagi mehnat gigiyenasi Kimyo-farmasevtika sanoati - xalq xo’jaligining yetakchi sohalaridan biridir. Uning tarkibiga bir qator korxonalar kompleksi kirib, unda materiallarga kimyoviy usullarda ishlov berish bilan bir qatorda, dorivor preparatlarni biologik sintezlash keng qo’llanadi. 1990-yildan boshlab tibbiyotga oid korxonalarga sil kasalligi, virusli kasalliklar, o’tkir bacterial, yuqumli, yurak-tomir va boshqa kasalliklarni oldini olish va sifatli davolash maqsadida o’zimizda ishlab chiqariladigan dori reparatlari, antibiotiklar, vitamin va garmonlarga doir preparatlarni ko’plab ishlab chiqarish vazifasi yuklatildi. Zamonaviy kimyo-farmasevtika korxonalari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, uning rivojlanish spetsfikatsini belgilaydi, jumladan, chiqariladigan maxsulotni kimyoviy tozaligini ta’minlash. Bundan tashqari mushak ichiga yuboriladigan, vena ichiga kiritiladigan, teri ostiga yuborilish uchun mo’ljallangan preparatlarning to’liq sterillanganligini ta’minlashi kerak. Ishlab chiqariladigan maxsulotning sifat ko’rsatkichlari O’zR farmokopiya Davlat standartlari talablariga muvofiq kelishi kerak. Kimyo-farmasevtika korxonalarining ikkinchi o’ziga xos xususiyati, ko’pgina dorivor preparatlarni ishlab chiqarish hajmining kichiqligi xisoblanadi. Kimyo- farmasevtika korxonalarida faqat sulfanilamidlar, salitsilatlar, barbituratlar, analgetiklar va ayrim antibiotik, hamda silga qarshi vositalar katta miqdorlarda ishlab chiqiladi. Mazkur korxonalar uchun xom-ashyo va boshqa yordamchi materiallarni katta hajmlarda sarflanishi xarakterlidir, chunki dorivor vositalarni sintezlash ko’p bosqichli va murakkabliligi bilan fraksiyalanadi: Nixoyat, kimyo-farmasevtika korxonalari dorivor preparatlarning nomenklaturalarini tez-tez almashinib turishi bilan ta’riflanadi. Korxonaning mazko’r xususiyati, hamda dorivor; preparatlarni ishlab chiqarish hajmining kamligi, - bu korxonalarda aralashgan texnologik sxemalarni keng qo’llashga sababchi bo’ladi va bu yil davomida 2-3 va undan ortiq, dori turlarini ishlab

chiqishga imkon beradi. Bundan tashqari, mazko’r soha bo’yicha ishlab chiqiladigan moddalar tayyor dori shakllarini olish uchun qayta ishlovdan o’tkazilishi kerak. Kimyo-farmasevtika korxonalarining ko’rsatilgan xususiyatlari gigiyena fani va amaliyoti oldiga, korxonada sog’lomlashtirish tadbirlarini tashqil qilish va o’tkazish chog’ida yangi-yangi va murakkab vazifalarni qo’yadi. Kimyo-farmasevtika korxonalarida asosiy texnologik jarayonlarga gigiyenik ta’rif Kimyo-farmasevtika sanoatida bir nechta guruh korxonalarni farqlash mumkin. Ularning ichida eng asosiylari, sintetik dorivor preparatlarni tayyorlovchi, antibiotiklarni ishlab chiqarish bo’yicha zavodlar va tayyor dori shakllari va preparatlarini ishlab chiqaradigan zavodlar xisoblanadi. Sintetik dori vositalarini sanoat asosida ishlab chiqarish asosida organiq sintezlashni keng ko’lamda qo’llash yotadi va bu mazko’r korxonalari asosiy kimyo sanoati korxonalariga yaqinlashtiradi. Antibiotiklarni ishlab chiqarish korxonalari alohida guruhni tashqil qiladi. Bu shu preparatlarni olishdagi asosiy texnologik jarayon biologik " sintez bo’lganligi bilan bog’liqdir. Galenli farmasevtik va tayyor dori shakllarini ishlab chiqarish bo’yicha bo’lgan zavodlarning o’ziga xos xarakterli xususiyatlari shundan iboratki, ular qancha miqdorlardagi turli xil dorivor vositalarni suyuq ekstrakt va damlamalar, ampulalarga solinadigan in’yeksiya eritmalari, tabletkalar, drajelar, plasterlarni ko’rinishida ishlab chiqarish xisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarishidagi kimyo-farmasevtika preparatlari turli xilda xom- ashyo sifatida qo’llanib, ular o’simlik va hayvon mahsulotlari va kimyoviy sintez yo’li bilan olinadi. Kimyoviy xom-ashyo eng keng tarqalgan maxsulot turi xisoblanadi. Mineral xom-ashyolar anorganiq tuzlar, hamda turli organiq birikmalarni sintezlash uchun ingridirent sifatida qo’llanadi. Bu yo’nalishda mineral kislota va ishqorlar katta miqdorlarda ishlatiladi. Birlamchi organiq

xomashyoni toksokimyo, neft-kimyo, anilin bo’yoqli korxonalar va asosiy organiq sintez korxonalari yetkazib beradi. Dori preparatlari ishlab chiqarishda hayvon maxsulotlari keng qo’llaniladi, jumladan, hayvonlarni qonidan gistidin, bo’ylrak usti bezlaridan adrenalin, oshqozon osti bezidan insulin, qalqonsimon bezlardan tireodin va b.q. - Dori-preparatlarni olishdagi texnologik operatsiyalarning xamma, turlarini tayyorlov, bevosita dori preparatlarini olish jarayoni, yakuniy va qo’shimcha operatsiyalarga bo’lishi mumkin. Tayyorlov operatsiyalari —qattiq, suyuq, gazsimon materiallarni saqlash, ularni boshqa turga o’zgartirish; qattiq xom-ashyoni maydalash va yanchish, qattiq moddalarni ajratib olish, ularni tindirish, filtrlash, sentrifugalash, sovutish, kristallarga aylantirish, vakuumlash usullarini qo’llash orqali ishlovdan o’tkazib. tarkibidagi suv va gazlardan holi qilinadi. Dorivor preparatlarni bevosita olish jarayonining asosida almashinish, termik, elektrokimyoviy ishlov berish, biologik jarayonlar, elektroliz kabi jarayonlar yotadi. Texnologik jarayonning mazko’r bosqichida: sulfirlash. nitrolash va galogenlash, aminlash va oksidlash, qaytalanish va oksidlanish reaksiyalari keng qo’llanadi. Yakuniy bosqichda dori preparatlari quritish, maydalash yoki yanchish, tabletka xoliga keltirish, ampulalash va idishlarga joylash jarayonlardan o’tkaziladi. Tayyorlov operatsiyalari. galenli va sintetik dorivor preparatlarni olish uchun ishlatiladigan birlamchi xom-ashyolarning ko’p qismi qattiq holda bo’ladi va shuning uchun xom-ashyo maydalanadi va yanchiladi. Bu operatsiyani o’tqazishning zaruriyati shundaki, ulardan asosan dori shakllarini olish (tabletkalar, drajelar va b.k.) texnologiyasi bilan bog’liqdir. Xom-ashyoni maydalash; yassi, valiksimon, konussimon, bolg’achasimon va boshqa maydalash mexanizmlarida amalga oshiriladi. Yanchish esa, sharsimon va chinnili tegirmonchalar, dezintegratorlar yordamida bajariladi. Kichiq hajmdagi dori maxsulotlari mexaniq qayishli xovonchalar, Islamqulov tegirmoni, «Eksselsyor» kabi mexanizmlar yordamida yanchiladi.

Birlamchi xom-ashyolarni maydalash, yanchish va tarkibiy qismlarga ajratishdagi kasbiy zararlar chang, intensiv shovqin va umumiy tebranish xisoblanadi. Changlar birlamchi xom-ashyolarni tushirish, ularni maydalash va yanchish va maydalanga, yanchilgan maxsulotlarni chiqish joylarida kuzatiladi. Gigiyena nuqtai-nazaridan materiallarni fraksiyalarga (tarkibiy qismlarga bo’lish) ajratish eng nomuvofiq operatsiya xisoblanadi. Unda qo’llanadigan havo separatorlari va mexaniq elaklar changlarni ajralishida asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Kichiq hajmli dorivor preparatlarni ishlab chiqarishda (garmonal preparatlar) - maxsulotlari elakdan, o’tkazishda ko’pincha qo’lda ishqalashga to’g’ri kelinadi, bu o’z o’rnida changning ajralishi va ishchilarning badan terilari va maxsus kiyimlarining ifloslanishiga sababchi bo’ladi. Changning ajralishiga qarshi ko’rashish uchun texnologik jarayonlar va jihozlarni to’g’ri tashqil qilish, chang hosil bo’ladigan joylarni berkitish bilan changlangan havoni aspiratsiya qilish kerak. Dori xom-ashyolarini maydalash va yanchish mexanizmlarida shovqin va tebranish darajasi ruxsat etilgan qiymatlardan ortib ketishi mumkin. Shuning uchun bu mexanizmlarni alohida ajratiladigan ishlab chiqarish xonalarida joylashtirish jihozlarning ostidagi fundamentar bino konstruksiyasi bilan bog’liq bo’lmasligi lozim. Shovqin va tebranishga qarshi tadbirlar qatoriga bu, xonalarda shovqin yutuvchi va tebranishni so’ndiruvchi moslamalarni o’rgatishni kiritish mumkin. Xom-ashyolarni maydalash va yanchish mexanizmlarini masofa orqali boshqarish maqsadga muvofiqdir. Tayyorlov bosqichida ishlab chiqarish zonalari havosining ifloslanish darajasiga birlamchi komponentlarni transportirovka qilish jarayoni sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu kommunikatsiya inshootlariga katta xajmdagi yuklamalarni tushishi, xom- ashyoviy moddalarni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish mexanizmlari va jihozlarining mavjudligi, mexanizm va jihozlarning germetik zichlanmasligi va havo surish mexanizmlarining samarali ishlamasligi bilan bog’liqdir. Dori olishdagi xom-ashyolarni transportirovka qilishda ishchilar faqat bug’ va gazlar bilangina aloqada bo’lmay, balki suyuq va to’qiluvchi-sochiluvchi zararli

moddalar bilan ham aloqada bo’ladilar. Ayrim hollarda maxsulotlarni qo’lda ortish, tushirishga to’g’ri keladi (o’simliklarga doir xom-ashyolar). Suyuq moddalarni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish truboprovodlar orqali nasoslar, havo bosimi yoki siqilgan bug’ yordamida, suyuqliklarning oqimi va vakuum xisobiga amalga oshiriladi. Gazsimon moddalarni transportirovka qilishda siqish va vakuumdan foydalaniladi. Birlamchi maxsulotni siqilgan havo yordamida uzatish kommunikatsiya tarmog’ida bosimni oshirish bilan bog’liq bo’lib, uzatuvchi trubalar, apparatlar va ularni saqlash idishlaridagi nosozliklar (germetik yopilmaslik) tufayli zararli bug’ va gazlarning ajralishiga sababchi bo’lishi mumkin. Alohida ta’kidlash lozimki, gigiyena nuqtai-nazaridan suyuq maxsulotlarni nasoslar yordamida transportirovka qilish, havo muhitini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishga olib keluvchi qo’shimcha omil hisoblanadi. Shuning uchun suyuq maxsulotlarni o’z oqimi yoki vakuum yordamida transportirovka qilish eng muvofiq usuldir. Bu jarayonlarga bo’lgan asosiy gigiyenik talablar qatoriga truboprovodlarning mustaxkamligi, trubalarning ulanish oralig’iga qo’yiladigan prokladkalarnik suyuqlik ta’siriga chidamliligi, salnikli nasoslari salniksiz nasoslar bilan almashtirish kabilarni quritish mumkin. Qattiq holdagi dori xom-ashyolarni xom-ashyo omborxonalaridan tayyorlov sexlariga uzatish (o’simliklarga doir maxsulotlar, organiq va mineral moddalar), bir turdagi jixozdan ikkinchi jixozga o’tkazish lentasimon transportyorlar, elevatorlar, shnekli hamda pnevmatik va gidravlik sistemalar orqali amalga oshiriladi. Xom ashyolarni transportirovka qilish usullari moddalarning agregat holati, zaxarliligi, korxonaning xarakteriga qarab belgilanadi. Mazkur texnologik jarayonlarga gigiyenik baho berilar ekan, maxsulotlarni lentasimon transportyorlar va shneklar orqali uzatish katta miqdordagi changlarni ajralishi bilan bog’liqdir. Gigiyena nuqtai-nazardan quruq birlamchi maxsulotlarni pnevmotransportyorlar yordamida uzatish eng takomillashgan usul hisoblanadi. Dorivor moddalarni bevosita olish jarayoni, dorivor preparatlarni mazkur texnologik bosqichda olish, texnologik jarayonlar va operatsiyalarning xilma- xilligi, qo’llanadigan jixozlar va kimyoviy moddalarning turli-tumanligi bilan

ta’riflanadi. Dorivor moddalar va yarim mahsulotlarni sanoat asosida sintezlashda, aromatik birikmalar yadrosidagi vodorod atomlarini u yoki bu guruh atomlari yordamida qo’zg’atish, organiq birikma moleqo’lasida sodir bo’lgan o’zgargan birikmaga yangi xususiyatlarni berish va nixoyat moleqo’laning uglerodli tarkibini o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan reaksiyalarning solishtirma og’irligi nitrolash va galogenlash, aminlash va oksidlash, qaytalanish va oksidlanish reaksiyalari keng qo’llanadi. Yakuniy bosqichda dori preparatlari quritish, maydalash yoki yanchish, tabletka holiga keltirish, ampulalash va idishlarga joylash jarayonlardan o’tkaziladi. Tayyorlov operatsiyalari. Galenli va sintetik dorivor preparatlarni olish uchun ishlatiladigan birlamchi xom-ashyolarning ko’p qismi qattiq holda bo’ladi va shuning uchun xom-ashyo maydalanadi va yanchiladi. Bu operatsiyani o’tkazishning zaruriyati shundaki, ulardan asosan dori shakllarini olish (tabletkalar, drajelar va b.k.) texnologiyasi bilan bog’liqdir. Xom-ashyoni maydalash; yassi, valiksimon, konussimon, bolg’achasimon va boshqa maydalash mexanizmlarida amalga oshiriladi. Yanchish esa, sharsimon va chinnili tegirmonchalar, dezintegratorlar yordamida bajariladi. Kichik xajmdagi dori maxsulotlari mexanik qayishli xovonchalar, Islamqulov tegirmoni, «Eksselsyor» kabi mexanizmlar yordamida yanchiladi. Birlamchi xom-ashyolarni maydalash, yanchish va tarkibiy qismlarga ajratishdagi kasbiy zararlar chang, intensiv shovqin va umumiy tebranish xisoblanadi. Changlar birlamchi xom-ashyolarni tushirish, ularni maydalash va yanchish va maydalangan yanchilgan maxsulotlarni chiqish joylarida kuzatiladi. Gigiyena nuqtai-nazaridan materiallarni fraksiyalarga (tarkibiy qismlarga bo’lish) ajratish eng nomuvofiq; operatsiya xisoblanadi. Unda qo’llanadigan havo separatorlari va mexanik elaklar changlarni ajralishida asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Kichik hajmli dorivor preparatlarni ishlab chiqarishda (garmonal preparatlar) - mahsulot elakdan, o’tkazishda ko’pincha qo’lda ishqalashga to’g’ri kelinadi, bu o’z o’rnida changning ajralishi va ishchilarning badan terilari va maxsus kiyimlarining ifloslanishiga sababchi bo’ladi.

Changning ajralishiga qarshi ko’rashish uchun texnologik jarayonlar va jixozlarni tug’ri tashqil qilish, chang hosil bo’ladigan joylarni berkitish bilan changlangan havoni aspiratsiya qilish kerak. Dori xom-ashyolarini maydalash va yanchish mexanizmlarida shovqin va tebranish darajasi ruxsat etilgan qiymatlardan ortib ketishi mumkin. Shuning uchun bu mexanizmlarni alohida ajratiladigan ishlab chiqarish xonalarida joylashtirish. jixozlarning ostidagi fundamentar bino konstruksiyasi bilan bog’liq bo’lmasligi lozim. Shovqin va tebranishga qarshi tadbirlar qatoriga bu xonalarda shovqin yutuvchi va tebranishni so’ndiruvchi moslamalarni o’rnatishni kiritish mumkin. Xom-ashyolarni maydalash va yanchish mexanizmlarini masofa orqali boshqarish maqsadga muvofiqdir. Tayyorlov bosqichida ishlab chiqarish zonalari havosining ifloslanish darajasiga birlamchi komponentlarni transportirovka qilish jarayoni sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu kommunikatsiya inshootlariga katta hajmdagi yuklamalarni tushishi, xom- ashyoviy moddalarni bir joydan ikkinchi joyga utkazish mexanizmlari va jihozlarining mavjudligi, mexanizm va jixozlarning germetik zichlanmasligi va havo surish mexanizmlarining samarali ishlamasligi bilan bog’liqdir. Dori olishdagi xom-ashyolarni transportirovka qilishda ishchilar faqat bug’ va gazlar bilangina aloqada bo’lmay, balki suyuq va to’kiluvchi-sochiluvchi zararli moddalar bilan xam aloqada bo’ladilar. Ayrim hollarda mahsulotlarni qo’lda ortish, tushirishga to’g’ri keladi (mas., o’simliklarga doir xom-ashyolar). Suyuq moddalarni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish truboprovodlar orqali nasoslar, havo bosimi yoki siqilgan bug’ yordamida, suyuqliklarning oqimi va vakuum xisobiga amalga oshiriladi. Gazsimon moddalarni transportirovka qilishda siqish va vakuumdan foydalaniladi. Birlamchi maxsulotni siqilgan havo yordamida uzatish kommunikatsiya tarmog’ida bosimni oshirish bilan bog’liq bo’lib, uzatuvchi trubalar, apparatlar va ularni saqlash idishlaridagi nosozliklar (germetik yopilmaslik) tufayli zararli bug’ va gazlarning ajralishiga sababchi bo’lishi mumkin. Alohida ta’kidlash lozimki, gigiyena nuqtai-nazaridan suyuq maxsulotlarni nasoslar yordamida transportirovka qilish, havo muhitini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishga olib keluvchi qo’shimcha omil xisoblanadi. Shuning

uchun suyuq maxsulotlarni o’z oqimi yoki vakuum yordamida transportirovka qilish eng muvofiq usuldir. Bu jarayonlarga bo’lgan asosiy gigiyenik talablar qatoriga truboprovodlarning mustaxkamligi, trubalarning ulanish oralig’iga qo’yiladigan prokladkalarning suyuqlik ta’siriga chidamliligi, salnikli nasoslari salniksiz nasoslar bilan almashtirish kabilarni quritish mumkin. Qattiq holdagi dori xom-ashyolarni xom-ashyo omborxonalaridan tayyorlov sexlariga uzatish (o’simliklarga doir mahsulotlar, organiq va mineral moddalar), bir turdagi jihozdan ikkinchi jihozga o’tkazish lentasimon transportyorlar, elevatorlar, shnekli hamda pnevmatik va gidravlik sistemalar orqali amalga oshiriladi. Xom ashyolarni transportirovka qilish usullari moddalarning agregat holati, zaxarliligi, korxonaning xarakteriga qarab belgilanadi. Mazkur texnologik jarayonlarga gigiyenik baho berilar ekan, mahsulotlarni lentasimon transportyorlar va shneklar orqali uzatish katta miqdordagi changlarni ajralishi bilan bog’liqdir. Gigiyena nuqtai-nazardan quruq birlamchi maxsulotlarni pnevmotransportyorlar yordamida uzatish eng takomillashgan usul xisoblanadi. Dorivor moddalarni bevosita olish jarayoni, dorivor preparatlarni mazkur texnologik bosqichda olish, texnologik jarayonlar va operatsiyalarning xilma- xilligi, qo’llanadigan jihozlar va kimyoviy moddalarning turli-tumanligi bilan ta’riflanadi. Dorivor moddalar va yarim mahsulotlarni sanoat asosida sintezlashda, aromatik birikmalar yadrosidagi vodorod atomlarini u yoki bu guruh atomlari yordamida qo’zg’otish, organiq birikma moleqo’lasida sodir bo’lgan o’zgargan birikmaga yangi xususiyatlarni berish va nixoyat moleqo’laning uglerodli tarkibini o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan reaksiyalarning solishtirma og’irligi sezilarli darajada yuqoridir. Bu nitrolash, sulfirlash, galogenlash, qaytarilish, alqillash va b.k. reaksiyalaridir. Mazkur jarayonlar turli turkumdagi reaktorlarda amalga oshiriladi va ularning nomlari u yerda o’tkaziladigan reaksiyalarning nomlari bilan ataladi (xlorator, nitrator, sulfator va b.k. Reaktorlar oshirilgan, normal yoki siyraklashtirilgan atmosfera bosimlari sharoitida ishlashlari mumkin. Ular vaqti-vaqti bilan va uzluksiz ishlash xususiyatiga ega. Bu reaktorlar po’latli, cho’yanli yoki qo’rg’oshinli idishlar

bo’lib, maxsus aralashtirgichlar, qizdiruvchi yoki sovutuvchi moslamalar bilan jihozlangan. Reaktorda ketadigan jarayonlarga bog’liq holda turli turkumdagi aralashtirgichlarni qo’llash mumkin: parrakli, vintsimon, romli, langarli va h.k Reaktor bo’limidagi kimyoviy moddalar asosiy zararli omil hisoblanadi. Reaktorlardan ajraladigan zaxarli moddalarning ajralish joylari aralashtirgichdarning salniklari, reaktorga maxsulotlarni solish va chiqarish teshiklari, o’lchov o’ynakchasi, kuzatish oynakchalari, flansli birlashtirish joylari bo’lishi mumkin. Bunda yaxshi zonasi havosi tarkibida bo’ladigan zararli moddalarning tarkibi va darajasi qo’llanayotgan jixozlarning takomillashtirilganligi, olinadigan tayyor dori preparatlari yoki yarim maxsulotlarning turiga, asboblardan foydalanish tartibi va boshqa omillarga bog’liq. Nomuvofiq gigiyenik vaziyatlarning kelib chiqishi qo’lda bajariladigan operatsiyalarga bog’liq bo’ladi, masalan, reaktordagi suyuqlikning mikdorini o’lchash, namunalar olish kabi apparatlarni vakuumli jarayonga o’tkazish, aralashtirgich dvigatellari ekranlashtirilgan yopiq reaktorni qo’llash, hamda ularning ishini avtomatik holda nazorat qilish usullarini qo’llash xonalardagi ishchi zona havosiga ajraladigan zararli moddalarni sezilarli darajada kamaytiradi. Bu bosqichda kimyoviy komponentlarni ajratish jarayoni katta ish xajmini egallaydi. Bunday operatsiyalarni o’tkazish uchun asosiy jihozlar xaydash apparatlari va retifikatsion moslamalar xisoblanadi. Mazko’r jixozlarga texnik xizmat ko’rsatish ishchilarni zararli kimyoviy moddalar bilan bo’ladigan aloqasi bilan bog’liqdir, chunki kommunakitsion sistemalar, qopqoqlar, jo’mraklar, namuna olish joylari orqali kimyoviy moddalarning ajralishi va havo muxitiga o’tishi mumkin. Suspenziyalarni qattiq va suyuq fazaga bo’lish uchun filtrlash va sentrifugalash jarayonlari keng qo’llanadi. Filtrlashni vaqti-vaqti yoki uzluksiz ishlovchi filtrlarda amalga oshiriladi. Vaqti-vaqti bilan ishlaydigan filtrlar qatoriga nutch-filtrlar, filtr- presslar, listlangan filtrlar, uzluksiz ishlovchi filtrlar qatoriga esa, barabanli, disksimon va lentasimon filtrlarni kiritish mumkin. Nutch filtrlar va filtr- presslarning ishlashida ishchi zonasi havosiga ko’pincha zaxarli moddalarning

ajralishi xolati kuzatiladi, bu xolat qo’l mexnatini qo’llash va qo’llar, maxsus kiyimlarning kimyoviy moddalar bilan jiddiy ifloslanishi mumkinligi bilan bog’liqdir. Gigiyena nuqtai-nazaridan barabanli filtrlar eng muvofiq deb xisoblanadi, chunki ular germetik zichlanishga ega va havo surish moslamalari bilan ta’minlangan. Dorivor yarim maxsulotlarni tezda ajratish uchun vaqti-vaqti bilan yoki uzluksiz ishlaydigan sentrifugalar qo’llanadi. Vaqti-vaqti bilan ishlaydigan sentrifugalar kam takomillashgan va bir kator kamchiliklarga ega bo’lib, ularning eng asosiylari suyuqligi siqib olingan materiallarni uzoqlashtirishning noqulayligi, qo’l mexnatidan foydalanish, ishonchli germetiklik bilan ta’minlanmaganligi xisoblanadi. Bu kamchiliklar ishchi zonasi havosiga zararli kimyoviy moddalarning ajralishiga va badan terisining ifloslanishiga sababchi bo’ladi. Gigiyena nuqtai-nazaridan mexanizatsiyalashtirilgan va yopiq filtrlar, mahsulotlarni sentrifugaga o’zi soluvchi va chiqaruvchi filtrlar, barabanli-vakuum filtrlari va avtomatik filtr-presslar ishonchli xisoblanadi. Yarim mahsulotlar va tayyor dori vositalarining asosiy qismi quritilishga uchratiladi. Bu jarayon galenli, sintetik preparatlar, antibiotiklar, vitaminlar ,va b.k. olish uchun zarurdir. Mahsulot tarkibidagi namlik mexaniq tarzda (filtrlash, presslash, sentrifugalash), fizik-kimyoviy (gigroskopik materiallarga yutilishi) va issiqlik (bug’lantirish, kondensatsiya) usullari yordamida chetlashtiriladi. Dorivor preparatlarni ishlab chiqarishda kamerali, barabanli, changlatgichli, shaxtali va boshqa quritgichlar keng qo’llanadi. Ko’pchilik quritgichlarga xizmat ko’rsatish bo’yicha shplarda bevosita ish joylarida yuqori darajadagi issiqlik va zaxarli moddalarning ajralishi bilan boradi. Quritgichlarning yetarli darajada mexanizatsiyalashtirilmaganligi va moddalarni ularga solish, hamda chiqarish jarayonlarining germetikligini ta’minlanmaganligi ularning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Natijada ishchi zonasi havosining tayyor mahsulot changlari bilan ifloslanishi kuzatiladi. Uzluksiz ishlovchi quritgichlardan foydalanishda ishchi zonasi havosi zararli moddalar bilan kamroq darajada ifloslanadi (eshkakli, changlatgichli, quritish barabanlari kabilar), chunki bu

mexanizmlarda maxsulotlarni solish va chiqarish jarayonlari to’liq germetizatsiya va mexanizatsiyaga egadir. Dori preparatlarini ishlab chiqarishda bug’lantirish va qotirish (kristallash) jarayonlari keng tarqalgan. Bug’latish jarayoni kamroq konsentratsiyalangan eritmalardan yuqori konsentratsiyali eritmalarni olishda (sintetik va galenli preparatlar, antibiotiklar kabi) qo’llanadi. Bu maqsad uchun ko’p xollarda ko’p korpusli bug’latish apparatlaridan foydalaniladi. Gigiyena nuqtainazaridan bu mexanizmlar bilan ishlaganda eritmlarni apparatlarga uzatish va tayyor mahsulotlarni chiqarish jarayoni nomuvofiq, operatsiyalar deb baholanadi, chunki bu jarayonlar ishchi zonasi havosiga zararli birikmalarnn ajratish bilan amalga oshiriladi. Kristalizatsiyalash jarayoni dorivor moddalarni turli aralashmalardan yoki ularni suyuqliklardan ajratishda qo’llanadi. Bu jarayonlar ochiq yoki yopiq turkumdagi kristallizatorlarda bajariladi. Mazkur jihozlarda germetiklikning etarlicha ta’minlamaganligi. va dorivor moddalarni solish va chiqarish jarayonlarining to’liq, mexanizatsiyalashtirilmaganligi ularning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Vakuum-kristallizatorlarga xizmat ko’rsatishda ish joylarida eng muvofiq sanitar sharoitlari yaratiladi. Tabletka, draje, ampula ko’rinishidagi tayyor dori shakllarini olish juda ko’p tayyorlov va asosiy jarayon va operatsiyalardan tashqil topgan bo’lib, shunga muvofiq - jixozlarda ma’lum tartib va ketma-ketlikdagi ishlar amalga oshiriladi. Yakuniy operatsiyalar. Texnologik jarayonning yakuniy bosqichida dorivor moddalar belgalar quyish, idishlarga joylashtirish va qadoqlashga duchor qilinadi. Dori shakllarini plastmassali, qog’ozli va shisha idishlarga joylashadi, mazko’r bosqichdagi juda ko’p operatsiyalar mexanizatsiyalashtirilgan. Shu bilan birga ayrim korxonalardagi qo’l mexnati hanuzgacha saqlanib qolgan. Dori preparatlarini ishlab chiqarishning bu bosqichida gigiyena nuqtai- nazaridan asosiy nomuvofiq omil qatoriga dori changini kiritish mumkin. Qoida bo’yicha ishchilar murakkab tarkibga ega bolgan chang ta’siriga Duchor bo’ladilar,

chunki bir vaqtning uzida bir necha turdagy dori preparatlari qadoqlanadi va idishlarga joylanadi. Yarim mexanizatsiyalashtirilgan ishlarda va ayniqsa tabletkalar, ampulalar, drajelarni qadoqlash va idishlarga qo’lda joylashtirishda, hamda qog’ozli korobkalarni konvalyut kleyli sellofanlar bilan yopishtirish va boshqa bir qator operatsyyalar tananing majburiy xolatida bajarilishi bilan bogliq. Dorilarni ishlab chiqarishdagi mehnat sharoitini belgilovchi ishlab chiqarish omillariga umumiy ta’rif Kimyoviy omil. O’tkazilgan tekshirishlarning ko’rsatishicha, kimyo- farmasevtika korxonalaridagi asosiy nomuvofiq ta’sir etuvchi omillar, ishchi zonasi havosining zararli organiq va anorganiq moddalar bilan ifloslanishi, kiyimlar va badan terisining ifloslanishi hisoblanadi. Havo muhitini zaharli moddalar bilan ifloslanishi texnologik jarayonning hamma bosqichlarida kuzatilishi mumkin: tayyorlov, asosiy va yakuniy operatsiyalarda, ishlab chiqarish havosi tarkibida bo’lishi mumkin bo’lgan zararli moddalarning miqdori jixozlarning takomillashmaganligi, texnologik tartibning buzilishi, ko’pgina opreatsiyalarni bajarishda mexanizatsiyaning yetarli darajada emasligi yoki yo’qligi sababli yuzaga keladi. Bu jarayonlar qatoriga dori materiallarini transportirovkasi, moddalarni apparatlarga solish va chiqarish, nogermetik jixozlardan foydalanish, kimyoviy mahsulotlarni apparatlarga quyish va chiqarishda tuqilish xollarini kiritish mumkin. Dorivor preparatlarni ishlab chiqarishdagi ko’pgina korxonalardagi ishchi zonasi havosini ifloslovchi kimyoviy moddalarning tarkibi murakkab xarakterga ega bo’lib, bir vaqtning o’zida juda ko’p kimyoviy ingridientlarning aerozol, bug’ yoki gaz holida bo’lishi bilan bog’likdir. Texnologik jarayonning bosqichi, olinadigan dorivor preparatning turiga bog’liq holda ishlab chiqarish xonalari havosi birlamchi, oraliq va kimyoviy sintezdagi tayyor maxsulotlar bilan ifloslanishi mumkin. Bunday sharoitda zararli moddalar organizmga asosan nafas yo’llari orqali va kamroq darajada badan terisi va oshqozon-ichak yo’li orqali kiradi.

Organizmga zararli moddaning ta’siri texnologik jarayonning xamma bosqichlarida bo’yash mumkin: xom-ashyolarni tayyorlash bevosita dori preparatlarini olish jarayoni, yakuniy bosqichlarda kuzatiladi. Bunda ishchilar organizmiga kimyoviy omillarning ta’sir etish xarakteri va ta’sir ko’rsatish darajasi texnologiya va Jixozlarning takomillashtirilganligi, dorivor moddalarning retsepturasi, hamda xonalarning qurilish-rejalashtirilish xolatlari va ulardagi havo almashinishining tashqil etilganligi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish- xonalari havosining ifloslanishida texnologik jarayonning va birinchi navbatda vaqti-vaqti bilan uzilib ishlashi katta ro’l o’ynaydi. Vaqti-vaqti bilan ishlash sxemasi bo’ylicha ishlash. jarayonyni amalga oshirish suyuqliklar yoki to’kiluvchi-sochiluvchi materiallarning apparatlar va jixozlarga kun davomida bir necha marta solinishi va chiqarilishi, ishlov beriladigan materialning turli usullarda transportirovka qilinishi bilan bog’liqdir. Bu xolat havo muxitining ifloslanishini oldini olish bo’yicha tadbirlarni samarali tashqil qilishni sezilarli darajada murakkablashtiradi. Shu bilan birga, texnologik jarayonni uzluksiz sxema bo’yicha ishlashini tashqil qilish ishchi zonasi havosini ifloslovchi manbalari hisoblangan bir qator jarayon va operatsiyalarni yo’qotish imkonini beradi (yarim fabrikatlarni apparatlarga. solish, chiqarish, transportirovka qilish kabi). Bundan tashqari, ko’p mexnat talab qiladigan va xavfli qo’l mexnat tularini yuqotish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratishga imkon beradi. Havo muxitini zararli moddalarning bug’lari va gazlari bilan ifloslanish darajasiga apparatlar kommunakatsion tarmoqlardagi bosim qiymati katta ta’sir. ko’rsatadi. Gigiyena nuqtai -- nazaridan eng muvofiq mexnat sharoiti dorivor preparatlarni vakuum ostida sintazlash sharoitida yaratiladi, chunki bunda zaxarli moddalar jixozlardan chiqa- olmaydi. Vakuumli jarayonlarni reaktorlar bo’limida kuzatish mumkin bo’lib, dorivor moddalarni ajratib olish va ko’ritishd'a keng qo’llanadi. Shu bilan birga yarim mahsulotlar va tayyor dori preparatlarini sintezlashdagi juda ko’p kimyoviy jarayonlar oshirilgan va yuqori bosimlarda ketadi. Masalan, anilinning xlorbenzoldan xosil bo’lishi 200°S yaqin harorat va 5,9-9,8 mPa (6.0-

100 atm) bosimida boradi, aminning fenolgacha sintezlanishi esa, 35gradus xarorat va 19,6 mPa (200 atm) bosimda ketadi. Bunday jarayonlar da jixozlarning germetikligini ta’minlash trubalar va apparatlarniflanetsli birikmalar bilan ulash va maxsus konstruksiyam ega bo’lgan ftoroplastLi, asbestko’rgoshish va boshqa prokladkali materiallar qo’llash orqali erishiladi. Maxsus xronometrajli kuzatishlarning ko’rsatishicha, sulfanilamidli preparatlarni ishlab chiqarishda appratchilarning urtacha 10-12% ish vaqti yuqori miqdorlardagi zararli moddalar bo’lgan sharoitda o’tadi. Kimyoviy moddalarning eng yuqori ifloslanish darajasi texnologik jarayonlarning germetikligi buzilgan sharoytlarda kuzatiladi. Masalan, amidopirinni ishlab chiqarishdagi fenilgidrazinsulfatni gidrolizlash bosqichida apparatning zich qopqogi orqali namunalar olish chogida, oltingugurt gazining konsentratsiyasi REK dan 4 martagacha ortiq bo’lishi kuzatiladi. „ Chang. Ishchi xonalar havosini changlar bilan ifloslanishi asosan dorivor moddalarni olishning tayyorlov va yakuniy y bosqichlarida" kuzashlishi mumkin. Tayyorlov bosqichida chang ajratuvchi asosiy manba bo’lib, xom-ashyoni saqlash omborxonalardan ishlab chiqarish sexlariga etkazishda, hamda ularni maydalash, yanchish, elaklardan o’tkazish, tashish, apparatlarga solish jarayonlari xisoblanadi. Chunonchi, changlarning yuqori konsentratsiyalari usimlik xom-ashyolarini yanchish, sintetik vositalarning dastlabki komponenta arini maydalash bosqichidagi ish joylarida kuzatiladi. Bunda ishchi zonasi havosining changlanganlik darajasi ruxsat etiladigan darajalardan 3-5 marta yuqori bo’lishi mumkin. Dori preparatlarini olishning yakuniy bosqichida havo muxitining tayyor dori preparatlarining yuqori darajadagi changlari bilan ifloslanish xolatlari, ko’pincha tabletkalash, drajelash, quritish, yanchish, aralashmalarni elash, qadoqlash va tayyor dori maxsulotlarini o’rash jarayonlarida kuzatilib, chang konsentratsiyasi ruxsat - etiladigan qiymatlardak bir necha marta oshib ketishi mumkin. Vibratsiyali elaklar va ayniqsa mahsulotlarni qo’lda elash jarayonidagi ishlarda ishchi havosi tarkibidagi chang konsentratsiyasi ruxsat etiladigan qiymatlardan 5, va undan ortiq marta oshib ketishi kuzatiladi. Masalan, tayyor mahsulotlarni qo’lda qadoqlash

vaqtida ishchilarning nafas olish zonasidagi havo tarkibida chang konsentratsiyasi 100mg/m3 va undan ortiq bo’lishi mumkin Ma’lumki, changlarning organizmga ta’sir etish tabiati va biologik o’zgarishlarning ko’zga tashlanish darajasi ko’p jihatdan changlarning dispersligi bo’yicha belgilanadi. Ayrim dori preparatlarining changi 85- 98% kattaligi 5 mkm kam bo’lgan changlardan tashqil topgan bo’ladi. Bu katta miqdordagi dori changlarini organizmga nafas yo’llari va xazm organlari orqali kirishiga sharoit yaratadi (so’lak bilan). Mikroiqlim. Kime-farmasevtika sanoatining korxonalarida ishlab chiqarish xonalarining mikroikdimi o’rnatilgan CK-245-7I talablariga muvofiq bo’lishi kerak. Ammo, olib borilgan tekshirishlarning ko’rsatishicha, apparatlar va kommunakatsion issiqlik tarmoqlaridagi qizigan yuzalarni etarlicha izolyasiya qilinmagan sharoitlarda ishchilar organizmiga bir vaqtning o’zida kimyoviy omillar bilan qizdiruvchi mikroiklim birgalikda ta’sir ko’rsatadi. Havo muxitining yuqori harorati asosan quritish bo’limlarida va yuqori haroratda boradigan, hamda issiqlik ajralishi bilan kuztiladigan apparatlar (kristallyzatorlar, eritmalar, gidrolizerlar) atrofida bo’lisih mumkin. Masalan, yilning issiq faslida mazkur uchastkalardagi havo harorati 40-60% nisbiy namlikda 34-38°S van undan yuqori bo’ladi. Agar O’zbekistonning : issiq iqlimi sharoitini xisobga olddigan bo’lsak, bu ko’rsatkich 45-50°S ni tashkil etishi mumkin Shunday qilib, kime-farmasevtika sanoati korxonalaridagi ayrim ish joylaridagi isituvchi mikroiqlim kimyoviy omillarning ta’sirini chuqurlashtiruvchi qo’shimcha omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shovqin. Dorivor preparatlarni tayzrlashdagi ishlab chiqarishga oid shovqinning manbai juda keng texnologik apparatlar xisoblanadi. Ular qatoriga kompressor lar, vakuum-filtrlar, barabanli quritgichlar, sentrifugalar, mahsulotlarni maydalash va yanchish asboblari, tebranishli elaklar, vakuum-nasoslar va b.q. kiritish mumkin. Ayrim xolatlarda shovkin daajasi ruxsat etiladshan darajalardan ortib ketadi. Masalan, sentrifugalar atrofidagi ish joylarida shovqin parametrlari ruxsat etilgan kiymatlardan 5 dB, vakuum-nasos lar atrofida 5-6 dB, kompressorlar yonida 14-17

db gacha ortiq bo’ladi, Mashinalar bo’limi eng nomuvofiq uchastkalar hisoblanib, bu joylarda yuqori chastotali shovqinning yigindi darajasi ko’pincha ruxsat etilgan qiymatlardan 20-25 dB ga ortiq bo’ladi. Aytish lozimki, hatto ruxsat etiladigan darajadagi ishlab chiqarish shovqini kimyoviy moddalarning ta’sirini chuqurlashtirib yuborishi mumkin. Mexnat sharoitlarini sog’lomlashtirish tadbirlari. Ishlab chiqarish xonalari havosining ifloslanishiga qarshi ko’rash birinchi navbatda dorivor preparatlarni olishdagi texnologik jarayonlar va jixozlarni takomillashtirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bunda dori retsepturasiga kiradigan zararli moddalarni kam zararli moddalar bilan almashtirish, ochiq texnologik jarayonlarni yopiq turga o’tkazish, yuqori bosimli jarayonlarni past bosimli jarayonlarga o’tkazish, ish jarayonlarini mexanizatsiyalash, agregatlardan chiqadigan issiqliklarni izolyasiya qilish kabi tadbirlarni amalga oshirish kerak bo’ladi. Yangi-yangi texnik vositalarning yaratiLishi umuman olganda kimyo-farmasevtika sanoatidagi havo muxiti va mexnat sharoitlarini sog’lomlashtirishga imkon beradi, germetikligi ta’minlangan uzluksiz texnologiyalarga utishni ko’zda tutadi va agregat va mexanizmlarni masofa orqali boshqarish va nazorat qilish sharoitini vujudga keltiradi. Sanoatni avtomatlashtirish kasbiy zararlar bilan ko’rashishda juda katta axamiyat kasb etib, ishchilar sonini minimumgacha qisqartirish va ularni texnologik jixozlar yonida bo’lishi qisqartirishga imkon beradi. Bunda texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va ularni dastur asosida boshqarish nixoyatda katta ro’l o’ynab ishlab chiqarish agregaglarini o’zaro bog’liqligini yaratishga sharoit yaratadi, belgilangan jarayonlarni mustaqil bajarish va uni zaruriyat tug’ilganda texnologik ketma-ketligini muvofiqlashtiradi. Ammo, hattoki eng zamoniy texnologik jarayonlarni amaliyotga qo’langan sharoitda xam ishchi zonasi havosiga ayrim miqdorlardagi gazlar, bug’lar, chang, issiqlik va namlikni ajralishidan to’liq qutulib bo’lmaydi. Shuning uchun texnologik jarayonlar' va jixozlarni takomillashtirish bilan birga kasbiy zararlarga qarshi ko’rashish uchun xonalarning oqilona shamollatilishi katta axamiyatga ega. Ishlab chiqarish xonalari havosini yuqori samarali shamollatilishiga erishish uchun

xonalar kompleksini to’g’ri rejalashtirish, xonalarning ichki yuzalari va to’siqlarni pardozlash va bunda uziga zararli kimyoviy moddalarni shimib olmaidigan materiallardan foydalanishning axamiyati katta; Zararli moddalarni bevosita ularning ajralish joylaridan chetlatishda, ishlatilayotgan jixozlarning xususiyati va bajariladigan ishlarning tabiatiga muvofiq keladigan maxalliy shamollatish moslamalarini o’rnatish maqsadga muvofiq. Masalan, nutch-filtrlarni pardalari osilib turadigan zontlar bilan jixozlash, namuna oladigan jumraklar havo chiqaruvchi shkaflar ko’rinishidagi pana joylarga o’rnatish kerak bo’ladi. Reaktorlarning vaqti- vaqti bilan ochiladigan koikoklari va boshqa jixozlarning yuqori tarafida engil xarakatlanuvchi engchalari bo’lgan zontli havo so’rish shkaflarini o’rnatish lozim. Namunalar olish, apparatlarning qopqoqlarini ochish, reaktorlardan komponentlarni chiqarish va boshqa operatsiyalarda ko’p miqdorda zararli moddalar xona havosiga chiqishi mumkin, shuning uchun bunday operatsiyalarni bajarishda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish talab etiladi. Shovqinga qarshi ko’rashish tadbirlari o’rtasida texnologik jarayonni takomillashtirish, ishlab chiqarish xonalarini to’g’ri rejalashtirish, shovqin yutuvchi qurilish materiallaridan (penoplast, kigiz, yogoch tolali plitalar) dan foydalayishga katta e’tibor berish lozim bo’ladi. Bundan tashkari shovqin tarqatuvchi manbalar hisoblangan apparaturalar va sistemalarning uz vaqtida profilaktik ko’riklardan o’tkazib turishni nazorat qilish kerak. Ayrim xollarda, shovqin darajasini ruxsat etilgan qiymatlargacha pasaytirishning imkoniyati bo’lmagan sharoitlarda, ishchilarning shaxsiy himoya vositalaridan unumli foydalanishi tavsiya etiladi (angifonlar). Ishchilarning salomatligini muxofaza qilish bo’yicha davolash- profilaktik tadbirlar o’z tarkibiga dastlabki va davriy tibbiy ko’riklarning tashkil qilqnishi va o’tkazilishini oladi. Bundan tashqari belgilangan mexnat va dam olish tartibiga rioya qilish, oqilona ovqatlanishni tashkil qilish, jismoniy tarbiya va sport turlari bilan shug’illanish muxim axamiyatga egadir. Sintetik dorivor moddalarni ishlab chiqarishdagi mehnat gigiyenasi

Sintetik dorivor preparatlarni ishlab chiqarish korxonalari bir necha yuz turdagi xar xil vositalarni chiqarishni amalga oshiradi va ularning xammasi oltita guruxga biriktirilgan: Anorganiq dorivor moddalar (brom4, yod, kaliy permanganati preparatlari). Alifatik qatordagi dorivor birikmalar (spirtlar, oddiy efirlar, aldegidlar, aldegid kislotalari, karbonli kislotalar, alifatik aminlar,aminokislotalar va bd.). Alitsiklik qatordagi dorivor birikmalar (terpinoidlar, vitaminlar - A, K, D, R, E, garmonlar, kon zardobini almashtiruvchi moddalar). Aromatik qatordagi dorivor birikmalar (fenollar va ularning xosilalari, aromatik karbon kislotalari va ularning xosilalari, sulfanilamidli preparatlar, aromatik sulfo kislota xosilalari). 5. Elementoorganiq dorivor moddalar (margumush, surma, vismut, simob, fosfor moddalarining organiq birikmalari. ryontgenkontrast vositalari). 6.Geterotsiklik qatordagi dorivor birikmalar (bir yoki ikki atomli besh- olti a’zoli geterotskkplariir-g xosilalari). Sintetik dorivor vositalarning birlamchi xom-ashyosi bo’lib tosh ko’mir, neft va boshqa moddalarni xaydash va qayta ishlash mahsulotlari xisoblanadi va ularning soni bir necha, yuzni tashqil etadi. Bo’lar turli xildagi organiq va anorganiq kimyoviy moddalar bo’lib, suyuq, qattik va gazsimon xolatlarda bo’ladi. Ularni murakkab texnologyk qayta ishlashlardan o’tkazshib, asosan aromatik, kam darajada geterotsiklik va alifatik organik yarim mahsulotlar olinadi. Ularning asosiylari qatoriga turli xildagi aromatik aminlar va nitrobirikmalar, fenollar va naftollar, ularning sulfo kislotalari va galoid xosilalari kiradi. Sintetik dori preparatlariny ishlab chiqarishda yordamchi xom-ashyo sifatida ko’pgina anorganiq kislotalar (sulfat, azot, xlorid kislotalari, oleum), organiq kislotalar va ularning angidridlari (sirka, chumoli, shovul, sirka angidridi), ishqorlar (natriy ip щ ori, ammiakli suv), tuzlar (natriy, kaliy, magniy va b.k-X ko’pgina metallar va ularning oksidlari, oltingugurt, spirtlar, efirlar, addegidlar, ketonlar qo’llanadi.

Juda, ko’p sintetik preparatlarni olishdagi texnologik sxema bir turli xarakterga egadir. Masalan, sulfanilamidli, garmonal, narkotik va boshqa ko’p preparatlarni tayyorlash bir necha bosqichlardan iboratdir (10 va undan ortiq). Bunda mazko’r korxona turli xildagi asboblar va jixozlar, suv tarqatish tarmoq turi, gaz, elektr, kanalizatsiya va boshqa kommunikatsiya tizimlari bilan yuqori darajada to’yinganligini bilan ta’riflanib, juda katta miqdorlardagi organiq va anorganiq "birikmalardan foydalanish bilan boradi. Dorilarni olish jarayoni kimyoviy reaksiyalarni o’tkazish, filtrlash operatsiyalari, quritish, maydalash, aralashtiri щ , elakdan o’tkazish, tortish, qadoqlash va idishlarga joylash kabilardan tashqil topgan. Dorilarni sintezlashdagi nitrolash, sulfirlash, metillash, etillash, xlorlash va aminlash kabilar eng xarakterli reaksiyalar hisoblanadi. Bu reaksiyalarning xammasi uzining tuzilishi bo’yicha ) ishash bo’lgan apparatlar, aniqrog’i reaktorlarda amalga oshirilib, bajariladigan ishlarninG tabiatiga ko’ra aminatorlar, nitratorlar, sulfuratorlar, xloratorlar deb nomlanadi. Dorivor preparatlarni sintezlashdagi boshlangich jarayonlar juda ko’p tayyorlov, operatsiyalardan tashqil topgan bo’lib, yondosh sohadagi korxonalardan keltiriladigan xomashyolarning - sifati, dorilarni sintezlashga bo’lgan va o’rnatilgan talablarga ko’p xola da javob bermaydi. Bunday xolatlarda birlamchi xom-ashyo yuvish, xaydash, rektifikatsiyalash, maydalash, yanchish, elash, qayta - kristallash kabi birlamchi tozalashlarda o’tkaziladi. Ishchilarning zararli maxsulotlar bilan bo’ladigan birlamchi aloqasi zavod va sexlar qoshidagi omborxonalardan xom-ashyoni olish va ularni apparatlarga solish vaqtidan boshlanadi. Aslida sintetik moddalarni ishlab chiqarish jarayoni u yoki bu yarim mahsulotni olishdan boshlanadi, ulardan keyingi bosqichlarda mumkin bo’lgan turli reaksiyalar yo’li bilan dorivor moddalar sintezlanadi. Oldindan ishlovdan o’tkazilgan birlamchi komponentlar reaktorlarga joylashtiriladi. Mahsulotlarni apparatlarga solish ko’pchilik xollarda nasoslar, havo yoki bug’ bosimi, o’zining oqimi yoki vakkum yordamida yuk uzatgichlar

bo’yicha bajariladi. Tayyorlov sexlaridagi ingridyentlarni transportirovka qilish lentasmion transporterlar, elevatorlar, shneklar, hamda gidravlik va pnevmatik sistemalar yordamida amalga oshiriladi. Bu maqsadlarda sexlar uzlarining mustaqil nasos tsansiyalariga ega, bu stansiyalarda kompressorli, vakuumly yoki markazdan ko’chuvchi nasoslar joylashtiriladi. Texnologik reglamentga muvofiq, ko’pgina komponentlar apparatlarga qizigan yoki qaynoq holda tushiriladi. Reaksiyalarda agressiv, yonginga va portlashga xavfli maxsulotlar ishtirok etishi mumkin. Bu uz o’rnida eng takomillashgan texnologiyalarni qo’ullashni talab qiladi. Mazkur texnologiyalar o’lchov-nazorat, qayd qiluvchi asboblar, yuqori sifatli kommunikatsiya va armaturalar bilan jixozlanish va qo’llashni talab qiladi. Bu jarayonda ishchilar texnika xavfsizligi va mexnat gigiyenasi qoidalariga qat’iyan rioya qilishlari kerak. Sintetik moddalarni olishdagi mazkur bosqichda apparatlarning ochiq qopqoqlari orqali yarim mahsulot va tayyor moddalardan namuna olish, ro’y beradigan reaksiyalarning kislotl-ishqorli muxitini nazorat qilish va suyuqliklarning satxini o’lchash kabilar eng ko’p uchraydigan operatsiyalar hisoblanadi. Bu operatsiyalarning qisqa muddatlar ichida bajarilishiga qaramasdan (3-5 daqiqa), ular ishchi zonasi havosiga katta miqdorlardagi zararli moddalarni chiqarish manbai bo’lib qoladi. Masalan, amidopirinni olishdagi gidroliz bosqichida namunalar olish vaqtida REK ortiq bo’lgan katta miqdordagi oltingugurt gazi , ajraladi. Vakkum usulida apparatlarning shtutserlary yoki maxsus namuna olish jumraklari orqali namunalar olish xollarida havo muxitining ifloslanishi unchalik yuqori bo’lmaydi. Bir apparatdan ikkinchi apparatga reaksiya aralashmasini transportirovka qilish bilan bogliq bo’lgan jarayonlar katta diqqat- e’tiborni va extiyotkorlikni talab qiladi. Qoida bo’yicha, ayrim reaksiyalarning, ketishi va maxsulotlarni sintezlash jarayonlarining aksariyat qismi katta bosim ostida bajarilganligi uchun jixozlarning germetikligi buzilganda ishchi havosi muxitiga zaxarli moddalarning chiqish xolatlari kuzatilishi mumkin. Zarali moddalarning chiqish joylari mustaxkam

zichlikka ega bo’lmagan foanetsli biriktirish joylari va salnikli zichlagilar orqali bo’lishi mumkin. Juda ko’p sintetik dorivor moddalarni olish filtrlash jarayoni bilan bogliq. Kuzatishlarning ko’rsatishi bo’yicha, bu jarayonlarni filtr- presslar, nutch-filtrlarda bajarishda, idishlardagi ochiq filtrlash maydoni sezilarli darajada katta bo’lg’anligi sababli, ishchi zonasi havosiga katta miqdorlardagi azot oksidlari, ammiak, farmaldegid ajarilishi mumkin. Barabanli filtrlar, avtomatik filtr-press, barabanli vakuumly filtrlarga xizmat ko’rsatishda mexnat gigiyenasi eng muvofiq bo’ladi. Dorivor preparatlarni sintezlashda reaksiyali massadan tayyor mahsulotni ajratish va chiqarib olish bo’yicha bajariladigan operatsiyalar ekstraktor-apparatlar, rektifikatsion moslamalar, kristallizatorlar, turli sentrifugalarda amalga oshiriladi. Dorivor preparatlarni shpal b chiqarishning mazko’r bosqichda turli xildagi organiq eritmalar keng ko’lamda qo’llanadi ~ benzol, dixloretan, toluol, xloroform, trilxloretan va b.q-. Ishlab chiqarishning bu uchastkasida ishchilar zararli mahsulotlar bilan jixozlarning germetikligi buzilganda, ko’l mexnatidan foydalanilganda, avariyali vaziyatlarda aloqada bo’lishlari mumkin. Dorivor moddalarni olishning yakuniy bosqichlarida, mahsulotlarni quritish, maydalash, elash, qadoqlash amalga oshiriladi. Bu jarayonlar shunday sharoitlarda bajarilishi kerakki, bunda dorivor vositalarning changlari, bug’lari yoki gazlar ishlab chiqarish havosi muxitiga umuman ajralmasin. Mexnat sharoitini sog’lomlashtirish bo’yicha tadbirlar. Sintetik dorivor vositalarni ishlab chiqaruvchi korxonalaridagi asosiy sog’lomlashtiruvchi tadbirlar qatoriga texnologik jarayonlarni takomillashtirish, avtomatizatsiya va mexanizatsiyani keng qo’llashni kiritish mumkin. Bundan tashqari vaqti-vaqti bilan ishlaydigan texnologik jarayonlarni uzluksiz ishlaydigan texnologiyalar bilan almashtirish, texnologik jixozlarni masofa orqali boshqarish muxim so’lomlashtirish tadbirlari hisoblanadi. Profilaktyk sog’lomlashtirish tadbirlar, tizimida ishlab chiqarish xonalarini turi rejalashtirilishi va bu xonalarda texnologik jixozlarni ish tartibiga muvofiq holda to’g’ri joylashtirish, havo beruvchi- chiqaruvchi va maxalliy shamollatish moslamalarini keng qo’llash, boshlang’ich

mahsulotlarni standartlash, shaxsiy himoya vositalari va b.q. muxim axamiyatga egadir. Dori preparatlarini ishlab chiqarishda kasbiy zararlarga qarshi ko’rashishda davolash-profilaktika tadbirlari va birinchi navbatda dastlabki va davriy tibbiy ko’rikning tutgan o’rni yuqoridir. Ishchilarning oqilona ovqatlanishini tashqil qilish, ilmiy asoslangan va dam olish tartibini joriy qilish, mehnat va texnika xavfsizligi bo’yicha tushuntirishlar va ishlab chiqarish sanitariyasi muxim axamiyatga ega. Antibiotiklar ishlab chiqarishda mehnat gigyenasi Axolini zaruriy dori vositalari bilan etarli darajada ta’minlashdagi muxim vazifalardan biri kasalliklarni oldini va davolash maqsadida keng qo’llanadigan antibiotiklarni ishlab chiqani yanada kengaytirish hisoblanadi. Bugungi kunga kelib tibbiy korxrnalarda 40 dan ortiq turdagi antibiotiklar va 100 ortiq dori shakllari ishlab chiqarilmoqda. Ularning umumiy solishtirma og’irligi tibbiyotga doyr sanoat- mahsulotlari ichida 18-20% tashqil etadi. Antibiotiklar - mikroorganizmlar, yuqori bosqichdagi o’simlik va xayvonlarning xayot faoliyati jarayonida ishlab chiqiladigan va bakteritsid yoki bakteriostatik ta’sir xususiyatiga ega bo’lgan moddalardir. Bugungi kunga kelib dunyo miqyosida turli xildagi kimyoviy birikmalar sinfyga taa’llukli bo’lgan 500 ga yaqin antibiotiklar ishlab chiqaridmoqda. Antibiotiklarning antibakterial xususiyatlari tibbiyotda, xususan yuqumli kasalliklar va yallig’lanish jarayonlari terapiyasi va ularni oldini olish amaliyotida keng qo’lamda qo’llanishi uchun asos bo’ldi. Antibiotiklar tibbiy amaliyotda qo’llanishidan tashqari, oziq-ovqat va sut-go’sht sanoatida xam keng qo’llanadi. Ularni xayvonlar va qushlarning vaznini tezrok oshirIsh maqsadida ovqatlariga qo’shib beriladi va x-k. Antibiotiklarni olishdagi texnologik jarayon shunga muvofiq jixozlarda ketma- ket bajariladigan bir nechta bosqichlardan iborat: a)ekish materialini uetirish va antibiotiklarni biosintezlash (fermentatsiyalash); b) qo’ltural suyuqliklarni birlamchi ishlovdan o’tkazish; v) filtrlash; g) ajratish va kimyoviy usulda tozalash

(ekstraksiya, ionalmashinish usuli, cho’ktirish usuli); d) tayyor dori shakllarini tayyorlash; e)qadoqlash va idishlarga joylash (raem). Birlamchi texnologik jarayonlar ekish materialini kolbalar va fermenterlarda ustirishga asoslangan (produtsent). Ustirilgan ishlab chiqarish produtsent shtammi, uni yanada boyitish maqsadida maxsus apparatlar-inoqo’lyatorlarga o’tkaziladi. Inoqo’lyatorlarda mu gorlar, bakteriyalarni o’stirish jarayoni qattiq belgilangan sharoitlarda amalga oshirilib, ular isitish va sovutish tizimlari, havo berish, ustirilayotgan va boyitilayotgan massani aralashtirish uchun maxsus jixozlar bilan ta’minlanadi. Shundan so’ng produtsent fermentatsiya jarayoniga o’tkaziladi. Fermentatsiya deb - produtsentni qo’ltivatsiya qilish (uetirish) va maksimal darajada antibiotikni xosil qilinishyga aytiladi. Antibiotiklar mikrorganizmlar tanasida sintezlanadi yoki qo’ltural suyuqlikda biosintez jarayonida ajraladi. Fermentatsiya jarayoni uchun asosiy jixoz bo’lib fermenterlar hisoblanadi. Ularning xajmlari turlicha, hatto 100 000 litrgacha bo’lishi mumkin. Fermenterlar isitish va sovutish sistemalari , sterillangan havo aralashmasini berish, aralashtirgich, hamda ovqatli muxit va qo’ltural suyuqlikni kiritish va chiqarish mexanizmlari bilan jixozlangan. Texnologik jarayonning mazko’r bochqichi qo’llanadigan jixozlarning germetikligi bilan ta’riflanadi. Bunda havo muxitining antibiotiklarni biosintezlash uchun qo’llanadigan moddalar, hamda fermentatsiya jarayonining yakuniy bosqichi bo’yicha hosil bo’ladigan biomassa bilan ifloslanish mumkinligi amalda bartaraf qilingan. Antibiotiklarning qo’ltural suyuklikda bo’ladigan juda ko’p moddalar bilan birikib, erimaydigan braikmalarki l.osil qilishi. Konsentratsiyani oshirysh uchun, hamda undagi aralashmalarni tulik chukishini ta’minlash maqsadida, suyuqdikning rN 1,5-2,0 bo’lguncha ptovul va xlorid kislotasi bilan nordonlashtiriladi. Ishlov berilgan qo’ltural suyuqlikni mitseliyalar va chuqtirilgan ballast moddalardan xoli qilish uchun «nativ eritma» deb ataluvchi tinik filtrat olinguncha suziladi (fyltirlanadi). Ishlov berilgan filtiral suyuqlik suzish ochiq turkumdagi romli filtr- presslarda amalga oshiriladi, natijada nativ eritmaning sochilishi yuzaga keladi. Filtr-presslarga maxsulotni qo’lda solishda shiprislar, tarkibida antibiotiklari bo’lgan qo’ltural suyuqlik bilan aloqada bo’lishi mumkin.

Antibiotiklarni olishning keyingi bosqichi ajratish va kimyoviy tozalash hisoblanadi. Mazkur bosqichda antybiotikli eritmani konsentrlash va tozalash shunday xolgacha olib boriladiki, toki undan tayr dori preparatini olish mumkin bo’lsin. Nativ eritmada antibiotiklarning miqdori juda kam, shuning uchun uni toza holda ajratib olish, tozalash va tayyor dori shakliga keltirish - juda murakkab va ko’p mehnat qiladigan jarayondir. Masalan, 1 kg antibiotik olish uchun 600 litrga yaqin qo’ltural suyuqlikni qayta ishlash kerak bo’ladi. Antibiotiklarni ajratib olish va kimyoviy tozalashdan o’tkazishda quyidagi' usullardan birini qo’llash mumkin: 1) turli eritmalardan, foydalanish bilan ekstraksiya qilish usuli; 2)chuqtirish usuli; 3)ion almashtirish usuli. Antibiotiklarni biosintezlashda ekstraksion va ion almashtirish usuli keng qo’llanishga egadir. Oxirgi yillarda antibiotiklarni ajratish va tozalashdagi ion almashtirish usulidan boshqa turdagy dori preparatlarini olishda xam foydalanilmoqda. Bu usulning asosiy ustunligi shundan iboratki, bunda zaxarli va portlashga xavfli eritmalardan foydalanishga umuman xojat qolmaydi: Usul iktisod tomonidan xam foydali, chunki uning texnologiyasi oddiy va qimmat baho jixozlar va xom-ashyoyolarni talab qilmaydi. Natiyli eritmadan antibiotiklarni ekstraksiya qilish ekstraktor- separatorlarda amalga oshirilib, uning asosiy kamchiligi ekstraktorlarga mahsulotni qo’lda solinadi, natijada mazko’r sex havosi eritmalar bilan ifloslanishi mumkin. Masalan, tetratsiklin va oksitetratsiklikni ishlab chiqarishda izooktanol moddasi bilan havo muxiti ifloslanishi mumkin. Antibiotiklarni ajratish va kimyoviy tozalash jarayonida qo’llanayotgan jixozlarning yax'shi takomillashtirilmaganligi tufayli havo muxitiga eritmalardan tashqari olein kislotasi, natriy ishqori, shovul kislotasi, butil va etil spirtilari, butilatsetat va b.q tushishi mumkin. Ionli sorbsiyalash usuli shundan iboratki, natiy eritma sulfokationit SBS-3 solingan ion almashtiruvchi kolonnalarga markazdan ko’chuvchi nasoslar yordamida uzatiladi. Ion almashinishi natijasida antibiotik ionitlarga sorbsiyalanadi, so’ngra uni ammak- boratli bufer eritmada desorbsiya qilinadi. Bu usul cho’ktirish va ekstraksiya qilish usuliga qaraganda bir qator ustunliklarga ega. Cho’kmalar bilan ishtashda qo’l mehnatini talab qilmaydi, bu u3

o’rnida ishchilarni konsentrlangan eritmalar va cho’kmalar va antibiotik qoldiqlari bilan bo’ladigan aloqaga chek qo’yadi. Bundan dashqari bu usulda zaxarli organiq eritmalardan foydalanilmaydi. Kimyoviy tozalash jarayonida olingan pastasimon mahsulot, keyinchalik quritiladi va elashdan o’tkaziladi. Antibiotiklarni ishlab chiqarishdagi quritish jarayoni juda muxim ro’l o’ynaydi, chunki uni to’g’ri tashqil qilish ishlab chiqariladigan mahsulotning sifatini belgilaydi. Kristal xolida olinadigan va ma’lum namlikka ega bo’ladigan termostabil" antibiotiklar odatda vakuumli quritish shkaflarda quritiladi. Kimyoviy tozalashdan keyin suvli konsentratlar ko’rinishida olinadigan antibiotiklar bug’lantiruvchi-quritish agregatlar va vakuum-sublimatsiyali quritgichlarda quritishga duchor qilinadi (raem). Quritish bo’limida maxsulotlarni shkaflarga solish va chiqarishda qo’l mehnatining ishlatilishi, bu bo’limdagi texnologik jarayonning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Bu operatsiyalarni bajarish, hamda kukunsimon dori massasini aralashtirish va quritish agregatlarining, ish tartibini nazorat qilish, ishchilarni antibiotik changlari bilan aloqada bo’lishi mumkinligidan dalolat beradi. Quritish shkaflarining etarlicha gyormetik yopilmaeligi ishlab chiqarish xonalari havosiga ayrim zaxarli moddalarning chiqarilishiga yordam beradi va bu moddalarning qoldiq konsentratsiyalari antibiotiklar tarkibida xam bo’lishi mumkin. Masalan, tayyor holdagi xlortetratsiklin tarkibida metanol qoldig’i, tetrotsiklinda - izooktil spirta, xlorgidratli tetratsiklin va oksitetratsiklinda- p- butanol va xlorid kislota qoldig’ini uchratish mumkin. Steril holda quritilgan antibiotiklarni sterillangan shisha idishlariga (flakon) qadoqdanadi. Flakonlarlardagi quruq antibiotiklarni dozalash, tikinlab berkitish, berkitish va pishitish avtomatlarda bajariladi. Ayrim xollarda bu maqsadda «Texnolog» yarim avtomata dullanishi mumkin. Bunda faqat flakonlarni antibiotiklar bilan to’ldirishgina avtomatlashtirilgan.- qolgan- barcha operatsiyalar qo’lda bajariladi, shuning uchun bunday sharoitda ishlab chiqarish xonalarining havosi antibiotiklar changi bilan ifloslanishi mumkin. Bir vaqtning o’zida bir necha turdagi antibiotiklarni qadoqlash vaziya'tida ishchilar bu maxsulotlarning kombinatsiyalashgan ta’siriga uchrashi mumkin.Ichish maqsadlari uchun

antibiotiklarni tabletka yoki draje shaklida chiqariladi, Antibiotiklarni tabletkalash jarayoni quyidagilardan iborat: antibiotik tarkibiga kiruvchi xamma komponentlar – to’ldiruvchilar (shakar tolqoni, kalsiy stearat, talk) aralashtirgichga solinadi, aralashtiriladi va va shakarli qiyom, jelatina, xlorid kislota va etil spirti aralashmasi bilan namlantiriladi. So’ngra hosil bo’lgan massa granula holiga o’tkaziladi va quritishga yo’naltiriladi. Quritish, odagda kaloriferli quritgichlarda amalga oshiriladi. Granulalar quritilgandan so’ng, sochiluvchanlik xossasini oshirish uchun talk, kalsiy stearat va kraxmal aralashmasi talqoni bilan ishlovdan o’tkazladi, keyin rotatsion tabletkalash mashinalarida jipslashtiriladi va konvalyutalarga joylanadi, Gigiyena nuqtai-nazaridan tabletkalash jarayoni bo’linib tutuvchanligi, germetiklikning etarlicha emasligi va , qo’lda bajariladigan operatsiyalarning ko’pligi bilan ta’riflanadi. Shu sabablar bilan antibiotik changlari amalda tabletkalash operatsiyasining barcha bosqichlarida ishchi zona havosiga tushishi mumkin: Antibiotik ishlab chiqarish korxonalari ishchilarining mehnat sharitlari va salomatlik holatlariga gigiyenik ta’rif Antibiotiklarni ishlab chiqarish korxonalaridagi mehnat sharoiti havo muxitiga yuqori dispersili antibiotik changlari, texnologik jarayonda ishlatiladigan kimyoviy moddalarning bug’ va gazlarlar va ortiqcha xaroratning chiqarilishi bilan ta’riflanadi. Fermentatitsiyalash bosqichida ishchilar xonalar va jixozlarni sterilizatsiya qilishda o’llanadigan fenol va formaldegid, hamda produtsent changlari ta’siriga duchor bo’lishlari mumkin. Maxsulotlarga birlamchi ishlov berish va filtrlash bosqichlarida ishchilar shovqin va sirka kislotasi bug’lari bilan aloqada bo’ladilar, qo’lda bajariladigan operatsiyalar ko’pincha badan terisi va maxsus kiyimlarni qo’ltural suyuqlik va antibiotiklarning - natiy eritmalari bilan ifloslanishiga olib keladi. Antibiotiklarni ekstraksiyalash va cho’ktirish usullari yordamida ajratib olish va kimyoviy tozalashdan o’tkazish jarayonlarida ishchilar organizmi bu bosqichda qo’llanadigan butil, izopropil va metil spirtlari, butilatsetat, shovul, sirka, sulfat va xlorid kislotalari ta’siriga uchrashi mumkin. Bu moddalarning ishchi havosidagi

konsentratsiyasi ayrim xollarda ruxsat etiladigan qiymatlardan ortib ketishi mumkin. Zararli moddalar bilan ishchi zonasi havosining ifloslanishiga sababchi bo’ladigan jarayonlar appratlarni nogermetikligi, qo’l operatsiyalarining mavjudligi, shamollatish u skupalarining past samarada ishlashi xisoblanadi. Gekshirishlarning ko’rsatishicha, yakuniy bosqichda antibiotiklarni quritish, elash, tabletkalash, qadoqlash va idishlarga joylashda atrof muxit tayyor maxsulotning kichiq dispersli changlari bilan ifloslanishi bilan kuzatiladi. Bundan tashqari, tayyorlov sexlari, quritish, fermentatsiyalash bo’limlarining ishchilari kimyoviy omildan tashqari, bir vaqtning o’zida teploizolyasiyasi etarlicha puxta bo’lmagan inoqo’lyatorlar, fermenterlar, quritish agregatlari, hamda kommunikatsion tarmoqlarining yuzasidan ortiqcha issiqlik ta’siriga duchor bo’ladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. K. SH. Baltaeva, SH. T. Iskandarova, N. S. Tadjibaeva, M. I. Xasanova. Sanoat gigienasi va sanitariyasi. Farmatsevtika va tibbiyot oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. - T., 2010 y. 2. Nurmuhamedova M. X., Nazarova X. A. Gigiena. Toshkent, 2007 y. 3. Uayt V. “Технология чистыхпомещеный” – M. Klinrum, 2002y. 4. A. E. Fedotov. “Чистыe пoмeщeния” - M. ASINKOM, 2003y. 5. Dade W. Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England. 2005. 652 pag 6. A.M.Bolshakov, I. M. Novikova Umumiy gigiena. Farmatsevtika oliy yurtlari talabalari uchun darslik. 2 chi nashri. – M.: Meditsina, 2002 y. 7. Bolshakov A. M. Umumiy gigienadan laboratoriya mashg’ulotlari uchun o’quv qo’llanma. M . Meditsina , 2003. 8. SH.T. Iskandarova, K.SH.Baltaeva, M.I. Xasanova, D. SH. Ziyaviddinova Umumiy gigienadan amaliy mashg’ulotlar. O‘quv qo‘llanma – T., 2011 y. 9. Solixodjaev S. S. Gigiena. Toshkent, 1992 y. 10. O’zbekiston Respublikasida farmatsevtik faoliyat. Huquqiy me’yoriy xujjatlar va ma’lumotlar majmuasi prof. f. f. d. Yunusxodjaev A. N tahririyoti ostida -1 tom T. 2001, 2 tom T. 2001, 3 tom T. 2003. Internet resurslari 1. www. Ziyonet. uz 2. www. edu. Uz 3. Infocom.uz elektron jurnali: www.infocom.uz

Похожие

Galen neogalen va tayyor dori shakllarini ishlab chiqarishda mehnat gigienasi

Kimyoviy ishlab chiqarish

Radiatsion gigiyena asoslari

Karbamid ishlab chiqarish asoslari

Ammiakli selitra ishlab chiqarish