logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Radiatsion gigiyena asoslari

Radiatsion gigiyena asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB
Скачать
Radiatsion gigiyena asoslari Reja: 1. Radiatsion gigiyena asoslari 2. Radiofarmatsevtik dori vositalarini ishlab chiqarishdagi mexnat gigyenasi. 3. Tibbiy gazlar ishlab chiqarishdagi ishchi xodimlar gigienasi Radiatsion gigiyena asoslari Radiatsiya termini lotinchadan radius - nur ma’nosini anglatadi. To’lqin nurlari, infrakizil nurlanish, yorug’lik, ultrafiolet va ionizatsiyalovchi nurlar -tabiatdaga nurlar tarqatish turlariga kiradi. To’lqin uzunligi, energiya va chastatasi, nurlanish bu elektromagnitlik tabiatidir. Nurlanishning boshqa turi esa xar xil tezlikda, ko’rsatgichda bo’ladigan alfa, beta va neyronlardir. Nurlar uz tusiklarini energiya ketkizish yuli bilan bosib o’tadilar. Buning xisobiga organizmga xar xil nurlar kiradi va yutiladi. Misol tariqasida yozdagi qorayish zagar xisoblanadi. Sog’lom odam uchun ionlanish turlarini axamiyati katta. To’kimalardan o’tgan ionlar energiya va molequlyar ion zarrachalarini kiritadi, biologik xolatni uzgartiradi. Shuning uchun nurlanishning xar qanday turi odam sogligiga zarar ko’rsatmay qolmaydi. Bularga; alfa nurlari-2ta proton va 2ta neytronlardan mustaxkam tuzilgan, bu musbat ta’sirlangan zarrachalar. Ogir atomlarning parchalanishi (masalan; uran, radiy. toriy) natijasida tabiatda hosil bo’ladi. Havoda alfa nurlari 5sm gacha, qog’ozda to’liq ushlanib qoladi. Organizmga havo orqali nafas yo’llariga, oziq ovqatlar orqali ichak sistemasiga kirishi juda xafli xisoblanadi. Beta nurlari-elektronlar bo’lib, alfa nurlari dan xam mayda va organizmga chuqurroq, bir necha santimetr kirishi mumkin. (Yupqa temir to’siq, oyna, kiyimlar bilan undan himoyalanish mumkin. Ochiq joylarga kirishi natijasida kuchli kuydiruvchi ta’sir ko’rsatadi.1986 yili Chernobyl avariyasida ko’pgina odamlar orasida kuyish kuzatilgan. Ichki a’zolarga kirib, nurlantiradi. Gamma nurlar-fatonlar, energiya tarqatuvchi elektromagnit to’lqinlardur. Havoda tarqalashida o’z energiyasini yo’qotadi. Beto’xtov tasiri faqat terini emas, ichki a’zolarni xam zaralaydi Qattiq va og’ir materiallar, temir, qo’rg’oshin to’siqlarli himoya qila oladi. Rentgen nurlari- gamma nurlariga juda o’xshash, sun’iy rengen trubkalari orqali hosil qilinadi. Rengen trubkalari elektr energiya orqali ishlagani uchun bu nurlarni yoqish va o’chirish mumkin. Neytron nurlari - atom yadrosining parchalanishi orqali paydo bo’lib, kuchli kira olish xususiyatiga ega. Neytronlarni suv, parafin va beton to’siq bilan ushlab kolinadi. Yadroli reaktorlardan tashqari neytronlarni sanoatda ishlatilmaydi. Rentgen va gamma nurlarga nisbatan qattiq, yumshoq ishlatiladi. Bu ularning energiya xarakteriga va nurlantirishiga bog’liq. Qattiq- katta energiya va kirish xususiyati, yumshoq kam energiya kam organizimga kira olishi. Radiaktivlik-yadrodagi neytronlar soni aniqdanib, ko’rsatgich xisrblanadi. Prtonlardan ko’p bo’lishi kerak. Normal xolatda proton va neytronlar bir biriga mustaxkam bog’langan, shuning uchun ularning ajralishi qiyin. Bunday yadro tinch bo’ladi. Agar neytronlar soni ko’p bo’lsa energiyaning ko’payishi, tashqariga chiqishi kuzatiladi. Turli yadrolar eneriyasini turlicha ajratadi, buenergiyani nurlanish deyiladi. Radiaktiv bo’linish-nestabil atomlar o’z energiyasini chiqarishi va atomlarni o’zi radionuklyoidlardur. Uran parchalanishi nurlanishni bu nur esa parchalanishi yangi yadro nurlarini hosil qiladi. Radiatsiyaning odam organizmiga ta’siri. Radiatsiyaning foydali ta’siri ikki kategoriyaga bo’linadi. 1. samatik (tanaga)- odam organizmiga nurlantishi bilan boradi. 2. Genetik(irsiy) irsiy apparatning zararlanishi keyingi avlodga xam ta’sir ko’rsata olishi, nevara ,evaralarga. Radiatsiyaon nurlanishning odam organizmiga ta’siri: Samatik genetik Nurlanish kasalliklari. Irsiy mutatsiyalar. Aniq nurli shikastlanish Xromasomalar o‘zgarishi. Leykoz. Rak xujayralarining o’sishi. Ta’sir doirasiga qarab ikki guruhga bo’linadi. 1. Nurlanish orqali to’qimalar qayta tiklanib normal xolatga qaytadi. Odam organizmiga ta’sir ko’rsatuvchi dozalar: 0,7-2 YU3 Tabbiy manbalar orqali bir yilda odinadigan miqdor. 0,05 Professional nurlanish, miqdori etardi. 0,1 Miqdori ko’p, genetik o’zgarishga olib keluvchi doza. 0,25 Noqulay vaziyatlarda bir marta olish mumkin bo’lgan doza. 1,0 O’tkir nurlanish kasalligini keltiruvchi doza. 3-5 50% davolanmasa 1-2 oyda ulim bilan tugaydigan, suyak Ko’miklari shikastlanadigan doza. 10-50 1-2 xafta ichda ulim, oshkozon ichak sistemasi shikastlanish bilan boradigan doza. 100 Bir necha soat ichida markaziy nerv sistemasi buzilsh orqali kuzatiladi. Odam organizmiga nafas yoki ichak sistemasidan kirgan nurlar asosan qalqonsimon bezda, jigar, suyaklarni va musqullarda ushlanib to’planadi. Qalqonsimon bezda 30 % radiaktiv izotoplar yig’yladi. Jigarda keyin to’planadi. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki- Xirosima, Nagasakidagi atom portlash 100000 odamlarni o’limiga sabab bo’lgan, xozir paytdagi o’sma rak kasallgi shuning asorati hisoblanadi. Hozirda ko’krak bezlari raki, qalqonsimon bezlar raki radiatsiya natijasida deyilmoqda. Genetik nurlanishda 1 Grey bilan 30 yil davomida nurlanish 2000 ta genetik kasalliklarni keltirib chiqara olar ekan. Xozir vaqtgacha Zta katta yadro avariyasi bo’lgan, 1957 yil Uendskelda (Angliya), Amerika Qo’shma shtatlarida gi Tri Maye va Chernobil Ukrainada. Buning oqibatida bir necha million kyuri radiaktiv moddalar havoga tashqi muxitga tarqalgan. Nuralanishda sosna, karagay daraxtlari kuzsborib buturlay qurigani, kemiruvchilar oldin ozuqa ko’pligi uchun Yaxshi ko’paygani bahorga borib soni tez kamaygani 6 oyda, o’t ulanlarda hashoratlar yo’qolgani yovoyi o’tlar soni ortgani, o’rmon xayvonlar papulyasiyasi soni 4 martaga kamaygani kuzatilgan. Er unumdorligi pasayib ketgan. Ionlovchi nurlanishlarga rentgen u-nurlanish, shuningdek, a-, r-, pozitron va neytron nurlanishlar kiradi. Ion hosil qiluvchi radiatsiya manbalaridan hozirgi vaqtda xalq xo’jaligining turli sohalarida: sanoatda — metall strukturasini va ishlab chiqishini o’rgannishda, turli moddalarni ajratish va ximiyaviy birikmalar sintez qilish va boshqa maqsadlar uchun; meditsina va biologiyada — moddalar almashinuviny urganish, xavfli usmalarni diagnostika qilish va aniqlash, usimliklarning rivojlanishini tekshirish uchun keng foydalanilmoqda. Ionlovchi nurlanish organizmga rentgen yoki u -nurlar bilan tashqi nurlantirishda (umumiy, maxalliy) va radioaktiv moddalarning nafas organlari, xazm apparati, shikastlangan teri orqali tushishi natijasida ichki nurlantirishda ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ionlovchi radiatsiyaning biologik ta’sir avvalo suv molequlasining ionlanib, nukleoproteidlar va nuklein kislotalar sintezi uchun zarur qon, limfada oksid radikallar hosil bo’lishiga, tiol fermentlarining aktivligi buzilishiga olib keladigan N, ON", N20~2 ozod radikallari hosil qilishiga bog’liq. Bundan tashqari, radiatsiya a lipoidlarga bevosita ta’sir ko’rsatib, ularni denaturatlaydi. Ionlovchi radiatsiyaning organizmga ta’sir effekti asosan yutilgan dozalar darajasiga, nurlanish vaqtiga va dozalarning kuchliligiga, nurlangan to’qymalar va organlar xajmiga, nurlanish turiga bog’liq. Zararlanish darajasiga ko’ra patologik protsess nur kasalligining o’tkir va xronik formasi ko’rinishida yuzaga chiqishi mumkin. O’tkir nur kasalligi avariya sharoiti oqibatida ko’p miqdordagi bir martalik nurlanish ta’sirida vujudga keladi. O’tkir formasi uchun umumiy toksinli simptomlar va qon yaratish organlari, nerv sistemasi va boshqalarning spetsifik_zararlanishi xos. Xronik nur kasalligi yo’l qo’yiladigan darajadan (PDU) 10 va bundan ko’p marta oshadigan dozalarda uzoq vaqtgacha tashqi yoki ichki nurlanishda rivojlanadi. Xronik formasi asteniyaning o’rta borishi, dk-va keyinroq qizil qon kurtagining rivojlanishdan qolishi, leykoz rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Ionlovchi radiatsiya organizmning generativ funksiyasiga pasaytiruvchi ta’sir qiladi va zurriyotga salbiy ta’sir ko’rsatishi extimol. Radiatsion xavfsizlikni ta’minlash ionlovchi nurlanish manbalari bilan ishlash sharoitlariga va birinchi navbatda nurlanish manbai tipiga bog’liq bo’lgan himoya tadbirlar kompleksini amalga oshirishni talab etadi. Ionlovchi radiatsiyaning yopiq va ochiq manbalari farq qilinadi. 1Tuzilishi radiaktiv moddalarning atrof muxitga tushishiga yo’l qo’ymaydigan ionlovchi radiatsiya manbalari yopiq manbalar nomini olgan (telegammaterapiya uchun moslamalar, rentgen apparatlar, radioaktiv moddalari bo’lgan po’lat ampulalar, metall bo’ylumlarni yoritib ko’rish uchun u - moslamalar). Ular tashqi nurlantirish nuqtai nazaridan xavf tug’diradi, xolos. Yopiq manbalarni qo’llanishda himoya tadbirlar ionlovchi nurlanishlarning tarqalish qonunlariga va ularning modda bilan o’zaro ta’siri xarakteriga asosan; tashqi nurlanish dozasi nurlanish intensivli proporsional; nuqtali manbadan nurlanish intensiligiga unda vaqt birligida paydo bo’ladigan zarrachalar mikdoriga proporsional va masofa kvadratiga teskari proporsional; nurlanish intensivligi ekranning qalinligiga muvofiq holda eksponensial qonun bo’ylicha kamayadi. Shunga asoslanib, quyidagilar radiatsion xavfsizlikning asosiy prinsiplari xisoblanadi: manbalar quvvatini kamaytirish («miqdor bilan himoya qilish»), manbalar bilan ishlash vaqtini qisqartirish («vaqt bilan himoya qilish»), manbalardan ishlovchiga bo’lgan masofani uzaytirish («masofa himoya qilish»), nurlanish manbalarini nurlanishni yutadigan materiallar bilan ekranlapggirish («ekranlar bilan himoya qilish ») Aksariyat ko’rsatib utilgan tadbirlarning butun kompleksidan foydalaniladi — avtomatlashtirish va distansion boshqarish, konteynerlarni u — . nurlantirgichlari bo‘lgan to’g’ri hisob qilingan himoya bilan ta’minlash shular qatoriga kiradi. Statsionar apparatlarning ichki qismini materiali va devorlari, poli, shiftining qalinligi qo’shni xonalarda va muassasalar territoriyasida nurlanishni yo’l qo’yiladigan miqorlargacha susaytrishni ta’minlaydigan xonada joylashtirish kerak. Foydadanilganda u radioaktiv moddalarning atrof muxitga tushish extimoli bo’lgan va xodimlarning xam qo’shimcha ichki nurlanishiga sabab bo’la oladigan ionlovchi radiatsiya manbalariga ochiq manbalar deyiladi. Ochiq manbalar bilan ishlashda radioaktiv moddalar bilan ishlash uchun xizmat qiladigan xonalarni boshqalardan imkon boricha izolyasiya qilish muxim rol o’ynaydi, Xona devorlari etarlicha qalin va yaxshi ventilyasiya qilinadigan bo’lishi kerak. Devorlar, pol va uskunalarning yuzasi moyli bo’yloq va radioaktiv moddalarni uziga yaxshi tortmaydigan va osonlikcha tozalanadigan boshqa moddalar bilan qoplanadi. Havoning radioaktiv moddalar bilan ifloslanish extimoli bo’lganda xodimlar individual himoya moslamalari — ish klassiga muvofiq keladigan maxsus kiyim-bosh, «gul bargi» tipidagi respirator, LG-2, LG-4 tipidagi pnevmokosiomlardan foydalanishlari lozim. Dozimetrik va meditsina kontroli (oldindan va vaqti-vaqtida meditsina ko‘riklaridan o‘tkazish) himoya qiladigan muxim tadbir sanaladi. Ionli nurlarni moddalarga tasiri natijasida hosil bo’ladigan maxsus fizikaviy prosseslar ionlanish atomlarni qo’zg’alishi , ikkilamchi nurlanishni hosil bo’lishi va boshqalar bo’ylicha aniqlanadi va o’lchanadi. Xamma xolatlarda ionlanish yoki undan kelib chiqadigan ikkilamchi effektlar o’lchanadi. Bevosita ionlanish effekti bo’ylicha aniqlash ionlanish usuli deyiladi. Ionlanish usuli. Ionlanish usulida aniqlashda asbobni asosiy qismini ionlanish kamerasi tashkil etadi. Ionlanish kamerasi havoli yoki gazli kondensato bo’lib to’yinganlik xolatda ishlaydi. Agar gaz bilan to’ldirilgan va ichida kichik elektromaydonli kondensatordan ionli nurni o’tkazsak, u erda hosil bo’lgan birlamchi ionlarni kondensator elektrod yigish va hosil bo’lgan ionli tokni o’lchash mumkin. Kondensatordagi ionlarni kelib chiqadigan tokni kuchi kuchlanganlik bilan bog’liq. Kondensatorga juda kichik nurlanganlik berilsa ionlar zaryadlangan elektrodlarga xarakatlanganda ularni bir qismi rekombinatsiyaga uchraydi. Kuchlanganlik ko’paytirilsa rekombinatsiyaga uchrash kamayadi va shu bilan birgalikda ionli tokni kuchi xam ortab boradi. Geyger -Myuller xisobchisida tokni shunday kuchlanganli- gini bo’ladiki xar bir hosil bo’lgan ionlar kamerada ionlarni kuchli oqimini chakiradi va u o’z navbatida razryadga olib keladi. Havoni radiaktivligiga gigiyenik baxo berish usullari. Electromagnetic Radiation All human beings are constantly exposed to natural radiation, artificial radiation, or both. What is formally known as electromagnetic radiation is propagated through space in the form of packets of energy called photons, which travel at the speed of light (3 _ 1010 centimeters per second). Each photon has an associated frequency and wavelength. Its energy is directly proportional to its frequency and is expressed in units of electron volts (eV)—the energy that an electron would acquire in being accelerated across an electrical potential difference of one volt. Higherenergy photons, such as cosmic rays, have frequencies of 1021 hertz (Hz, or cycles per second) or more and energies of 107 eV or more; lower-energy photons, such as those associated with electric and magnetic fields, have frequencies of 1– 103 Hz and energies only a tiny fraction of an eV. Photons in the intermediate- energy range (10_2–10 eV), such as those associated with infrared and visible light, have frequencies of 1012–1015 Hz. Highenergy photons are extremely penetrating and can have effects far from their source; the effects of lower-energy photons are concentrated near the source. Only intermediate-range electromagnetic radiation can be detected by the human senses. The energy ranges for the various types of radiation (Figure 12.1) have not been precisely defined in every case; overlaps are common. Earth at a particular location increases with altitude. Since the stratospheric ozone layer also serves as a protective barrier, its depletion is a matter of considerable interest. Today, as a result of technological developments, there are many artificial sources of UVR. These include the electric arcs used in lights, welding torches, plasma jets, germicidal lamps, and tanning lamps. High short- term (acute) exposures to UVR can produce marked systemic effects, including fever, nausea, and malaise. Cumulative (chronic) effects include aging of the skin and premalignant or malignant changes. The effect of most concern is the development of malignant melanoma, the most serious form of skin cancer, the incidence of which doubled in the United Kingdom between 1979 and 1994. In seeking to provide guidance on avoiding such cancers, detailed studies have been conducted on the protection afforded against UVR by various types of clothing. Although ordinary window glass will remove most of the higher frequencies, the protection afforded by clothing depends on its composition and color. Whereas cream-colored cloth woven of 100 percent cotton provides a protection factor of less than 10, the same cloth in bright pink or turquoise provides a protection factor of more than 30. This is important because a protection factor of less than 10 is not considered adequate for exposures occurring during the summer. The protection factor also depends on whether the material is stretched, which reduces its effectiveness, and whether it is wet, which can either increase or reduce the effectiveness (Agnew et al., 1998). Because studies show that exposure to tanning lamps, especially by young people, can lead to a doubling of the risk of several types of skin cancer, including basal-cell and squamous-cell cancers, some health officials have recommended that tanning salons be closed infrared radiation health be closed to minors. All objects emit infrared radiation to other objects that have a lower surface temperature. One example is the heat that reaches the Earth from the sun; another is the heat produced by a stove or by the radiant heating units used in many dwellings. Fortunately, the sensation of heat quickly provides adequate warning of extreme conditions. Ionizing Radiation Ionizing radiation (Figure 12.1) includes machine-produced x rays, discovered by Wilhelm Roentgen in 1895, and alpha, beta, and gamma rays, first observed when Antoine-Henri Becquerel discovered naturally radioactive materials in 1896. Since the development of the nuclear reactor in late 1942, multitudes of artificially produced radioactive materials have been added to these sources. Biological effects in living organisms exposed to ionizing radiation involve a series of events. The first is the previously discussed ionization, which ejects electrons from the atoms in the molecules. The residual molecule, left with a positive charge, is highly unstable and will rapidly undergo chemical changes. One such change is the production of “free radicals,” which are extremely reactive chemically. The ensuing reactions may in turn lead to permanent damage of the affected molecule, or the energy may be transferred to another molecule and the free radicals may recombine. The time required for this chain of physical and chemical events to take place is on the order of a microsecond or less. Units Of Dose On the basis of knowledge about the deposition of energy and its associated biological effects, units have been developed for expressing the doses that result from exposures to ionizing radiation (Table 12.3). The most common is that for the equivalent dose, the sievert (Sv). Since this unit is far in excess of the doses usually encountered in the workplace and the ambient environment, subunits have been developed, such as the millisievert (mSv), which, as the name indicates, is one thousandth of the Sv. As commonly applied, the Sv and mSv express the dose to an individual. For certain purposes, such as comparing the relative societal impacts of several sources of ionizing radiation, the International Commission on Radiological Protection (ICRP, 1991) has developed what is called the collectivedose. As noted (Table 12.3), it is calculated by multiplying the total number of people exposed (expressed in units of persons) by their average individual dose (expressed in units of the sievert). As noted later (Chapter 15), however, care must be exercised in the application of the concept of collective dose, particularly in terms of assessing the risk to large population groups who have received very small doses. On the basis of total dose and dose rate, the effects of radiation exposure can be classified as either deterministic or tochastic. Deterministic effects are those for which the severity of the effect varies with the dose, and for which a threshold may therefore exist. Such effects are generally associated with acute exposures involving doses in the range of a Sv or more, delivered to part or all of the body within a short period of time. From the standpoint of exposures to individual portions of the body, deterministic effects may include cataracts, sterility, and tissue damage (for example, erythema). In terms of acute doses to the whole body, such effects range from nausea, vomiting, and diarrhea in the lower dose ranges to severe effects, including death, at higher levels (Table 12.4). Acute doses Roentgen The roentgen, now obsolete, was first introduced at the Radiological Congress held in Stockholm in 1928 as the special unit for expressing exposure to ionizing radiation. It was based on the quantity of electrical charge produced in air by x or gamma radiation. One roentgen (r) of exposure will produce about 2 billion ion pairs per cubic centimeter of air. Later it was noted that the exposure of soft tissue or similar material to 1 r resulted in the absorption of about 100 ergs of energy per gram. By multiplying the amount of energy absorbed by what is called a radiation-weighting factor (which takes into consideration the nature of the radiation, plus other factors), it is possible to estimate the accompanying biological effects. For x, gamma, and beta radiation, the radiation-weighting factor is Gray The gray is the unit of absorbed dose and is equivalent to the absorption of 104 ergs per gram. If soft tissue or similar material is exposed to 100 roentgens, the amount of energy absorbed is equivalent to about 1 gray. Sievert The sievert is the unit of equivalent dose (often simply called the dose). One sievert (Sv) is equal to 1,000 millisievert (mSv). It was designed to provide a means of expressing the biological effects of all types of ionizing radiation on an equivalent basis and is commonly used for expressing the dose to all or a portion of the body of an individual. Person-Sv After the development of the sievert, the need for a unit for expressing the societal risk associated with doses to more than one person was recognized. The resulting unit is the collective dose, the product of the number of people exposed and their average dose. Basic to the use of this unit is the assumption that the relationship between the dose and the accompanying health effects is linear. Accordingly, a dose of 0.10 Sv to 100,000 people (yielding a collective dose of 10,000 person-Sv) would, by definition, have the same societal impact as a dose of 0.05 Sv to 200,000 people. (1) Havoni radiaktivligini tekshirish uchun sedimentatsiya va aspiratsiya usullari qo’llaniladi. Sedamentatsiya usulida havodagi radiaktiv moddalarni cho’kish tezligi bo’ylicha aniqlanadi (Km/sm2). Havodan namuna olish uchun kyuvetalar, banka, baklar yoki boshqa idishlar ishlatiladi. Namuna olish vaqti havoni radiaktiv ifloslanganligi va yoging archilik bilan bog’liq. Yogilgan namuna chinni idishga solinib ko’riladi. Kyuvetalar marlyali salfetkalar bilan artiladi. Marlyali salfetka 400- 500°s xaroratda kuydiriladi. Namunani qoldig’i va marlyali salfetkani qo’li radiometrik usulda tekshiriladi. Aspiratsiya usulida havodagi radiaktiv aerozollar filtrlovchi materiallar bilan yig’iladi. AFA tolali filtrlar keng qo’llanadi. Olingan namunani radiaktivligi radiometrik asboblar bilan bevosita filtirlarda o’lchanadi. Suvni radiaktivligiga gigiyenik baho berish usullari Xavzalardagi suvni radiaktivligini tekshirish quyidagi bosqichlarda olib boriladi: 1. Xavzalarni sanitar-topografiyasini tekshirish; 2. Radiometriya tekshirishlarni shu joyda olib borish; 3. Suvni, plankton, cho’kmalardan namuna olish; 4. Namunani laboratoriyada radiometriya usullari yordamida tekshirish; 5.Olingan natijalarni analiz qilish va ularni sanitargigiyenik baxolash. Oxirgi bosqichda tekshirilgan joy yaqinidagi axol щ sh nurlangan dozasi aniqlanishi zarur. Suvdan namuna olish. Ochiq havzalardan suv quyidagi tartibda olinadi: chiqindi suvlar tashlanadigan joydan yuqori (kontrol); bevosita chiqindi suvlar tashlanadigan joydan (suvni oqimi bo’ylicha) pastroq-0,25;0,5 va 1km. Tekshiriladigan joyni xar biridan bir necha namuna olinadi (chuqurligi 0,5 dan, qirg‘oq yonida va xavzani o‘rtasida). Chuqur xavzalarda namunalar xar-xil chuqurliklardan olinadi. Radiometrik tekshirishlarga 0,5-1 l suv olinadi, radiokimyoviy tekshirishlarga esa kamida 10 l. Olingan namunalarni umumiy radioaktivligini aniqlash. Laboratoriyaga etkazilgan namunani porsiyalarga bo’lib, chinni idishlarga kuyib ko’ruk koldikgacha ko’ritladi (105°s.2 ooat). 1 l dagi quruq qoldig’i og’irligi o’lchanadi. Analitik taroz yordamida yupqa pardaga mo‘ljallangan 5-8 mg/sm2 oshmagan miqdorda tortiladi. Tekshirish radiometriya asboblari bilan olib boriladi. Radiaktiv moddalar bilan tashqi ob’ektlarni yuza qismini ifloslanganlik darajasini aniqlash va baho berish. Radiaktiv moddalar ochiq ishlatilganda kiyimi va qo’llari, laboratoriyadagi asboblar, xonalarni poli,devorlari vahavosi ifloslanadi. Tekshirishlar statsionar va ko’chma radiometrik asboblar va surtma usuli bilan olib boriladi. Surtma usuli asboblar bilan tekshirish mumkin bo’lmagan joylarda yoki ifloslanganlikga baho berish kerak bo’lgan xollarda qo’llaniladi. Bu usulda ifloslangan obektlardan filtrlovchi yoki oddiy qog’oz, marliya, paxtali va boshqa materiallar bilan radiaktiv moddalar surtilib olinadi. Keyinchalik bu materiallarni radiaktivligi o’lchanadi. Ifloslangan obektlarni zarvarsizlantirishda quydagi dezaktivatsiya usullari qo’llaniladi.. 1. Mexanik; 2. Fizikaviy; 3. Kimyoviy; 4. Biologik. Suvni zararsizlantirishda quyidagi sxema keng qo’llaniladi: koagulyatsiya - tindirish - mexanik usulda filtrlash- kationit - anionitli filtrlash. (sintetik organiq smolalar- espatit- 1; EDE- 10., sulfougol, vermiqo’lit). Havoni zararsizlantirishda turli filtrlash sitstemalari qo’llaniladi (elektrochuktirish yukori effektiv tolali filztrlar- FPP-15). Xona , bo’ylum, asboblar, induvidual himoya vositalari va qo’llar quruq radiaktiv moddalar bilan ifloslanganda namlangan latta bilan artiladi . Suyuq radiaktiv moddalar bilan ifloslangan joylarga quruq yutuvchi qum materiallar sepiladi. Asosiy radiaktiv modsalar oligandan so’ng ifloslangan joy maxsus yuvish moddalari bilan yuviladi. Radiaktiv toriy va fosforga qarshi trilon B qo‘shilgan sovun, "Novost" kir yuvish parashoki ishlatiladi, radiyga esa - kaolinli sovun va boshqalar. Kasalliklarga tashxis qo’yishda va davolashda (rentgenodiagnostikada, nurli terapiyada, och щ radiofarmatsevtik preparatlarni qo’llashda) uzidan nur ajratadigan manbalardan keng foydalanilmoqda, bunda xodimlar va insonlar yuqori dozada nurlanish olishlari mumkin. Xuddi ana shu nurlanish ta’siridan insonlar qattiq himoya qilish choralarini ko’rish va sanitar normalarini ishlab chiqish talab qilinadi. Bu normativ xujjatlarda ion nur ajratuvchi manbalaridan foydalaniladigan ob’ektlarni ko’rishda va arxitektura loyixalarni ishlab chiqishda quyidagi talablar qo’yiladi: - - apparat va jixozlarni tugri joylashtirish; - radiatsion texnikalarning konstruksiyasi; - texnologik jarayonni, shuningdek ishchi xodimlar va patsientlarni ochiq va yopiq nur ajratish manbalaridan himoyalashni ta’minlashga qaratilgan. Amaliyotda radioizotop diagnostika usulini keng qo‘llanilishi ko’pgina sabablarga: yuqori informatsiya va kerakli ma’lumotlar olish, minimal miqdorda travmaga olib kelish, takror ishlab chiqarish, tekshirishning soddaligiga bog’liq. Radiodiagnostik tekshirishlar xavfsizlik qoidalari bilan tanishtirilgan xodimlari) va maxsus bo’linmalari bo’lgan, radiodiagnostik apparatlari va ion nurlarini tarqatuvchi manbalari bilan jixozlangan, ishlash_xuquqi berilgan sanitar pasporti bo’lgan bo’limlardagina olib boriladi. Klinikada qo’llashga ruxsat etilgan radiofarmatsevtik preparatlarnigina tekshirishda ishlatish mumkin. Rentgenodiagnostik ishlarini olib borilishida kelgan insonlar va xodimlar organizmiga nurlanish salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun rentgenologik bo’limlarni ko’rishda va ko’rilish loyixasini tuzishda inson va ishchi xodimlarni nurlaniitdan ximoya bilish talablari e’tiborga olinishi lozim. Talablarga javob beradigan bino bo’lganidan sung, rentgen apparatlariyi joylapggirish, xodimlarning ish joyini jixozlash, shuningdek tekshirish jarayonini ta’minlash katta axamiyatga ega. Insonlar va tibbiy xodimlarning mehnat sharoitini yaxshilash va nurlaiishdan himoya qilish sogliqni saqlash vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan № 2780 — 80 sonli «Tibbiyotda rentgenologik tekshirish ishlarini olib borishda sanitar qoidlari»da keng yoritilgan. Bunda barcha javobgarlik davolash — profilaktik muassasa, ilmiy — tekshirish va tibbiyot instituti va boshqa tibbiyot muassasalari raxbarlyari zimmasiga tushishi aytib o’tilgan. Ular ustidan nazoratni esa sog’liqni saqlash vazirligi qoshida tashkil etilgan radiatsion bo’lim va davlat sanitar epidemiologik nazorat bo’limlariga yuklatiladi. Radiatsion nazoratni boshqarish. Radiatsion sharoitli korxonalar va ularning maydonlaridagi atrof muxitini radioaktivligini, alohida ichki va tashqi nurlanishni nazorat Qilish asosiy vazifa bo’lib xisoblanadi. Ko’rsatilgan vazifalardan kelib chiqqan holda nazorat qilish: odatdagi (xar kuni) operativ va maxsus nazorat qilish turlariga bo’linadi. Odatdagi nazoratda normal ish rejimida radiatsion sharoitga baxo beriladi. Bu nazoratning asosiy maqsadi talab qilingan radiatsion sharoitni va qo’llanilayotgan asboblarning ish texnikasi qoidalariga rioya qilinayotganini tekshirib turishdan iboratdir. Operdtiv_radiatsion nazorat qisqa operatsiyalarda radiatsion sharoitga baho berish, normal mehnat sharoitni ta’minlash va nurlanish dozasini kamaytirish masalalarini xal qilishdan iboratdir. Maxsus nazorat falokat, kelib chiqqan xollarda radiatsion sharoit haqida chutko’r yoki yangi ma’lumot olishda olib boriladi. Radiatsion nazorat ishlarini tashkil qilinishiga ko’ra: rejali, inspeksion (nazorat qiluvchi), keng ommaviy, oralatib, laborator turlarga bo’linadi. Rejali nazorat — radiatsion himoya xizmati yoki davlat sanitar epidemiologik nazorat bopshqarmasining radiologik bo’limi tomonidan rejalashtirilgan holda olib boriladi. Inspeksion nazorat - yuqori tashqilotlar tomonidan radiatsion himoyalash muassasalari, davlat sanitar epidemiologik nazorat boshqarmasi radiologik bo’limlari ish faoliyatining tufiligini nazorat qilishidan iboratdir. Oralatib nazorat qilish chegaralangan aholi va xodimlar qismida, aholi va xodimlar orasidagi radiatsion vaziyat haqida tez ma’lumot olish kerak bo’lganda, oziq — ovqat maxsulotlarni yaroqsizligini aniqlashda oralatib tekshiriladi. Radiatsion himoya xizmati va DSEN radiatsion bo’limlari atrof muxit ob’ektidagi udelniy va aktiv xajmini aniqlashda, aholi yoki xodimlar organizmidagi radionukleidlar miqdoriga baho berishda laboratoriya nazorati o’tkaziladi. Radiatsion nazoratning uslubi va xajmi texnik jixozlarning ishonchliligi, radiatsion sharoitni doimiyligi, favqulotda xolat va turli xil maxsus omillar yuz berishi mumkinligi, boshqa barcha masalalarni xal qilishda radiometrik va dozimetrik appartlar, nazorat nuqtalari va tez — tez nazorat qilish bilan aniqllanadi. Radiofarmatsevtik dori vositalarini ishlab chiqarishdagi mexnat gigyenasi. Umumiy holatlar Radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarish GMP dori vositalarini ishlab chiqarish va sifatini nazorat qilish qoidalariga (mazkur standartning 1 va 2 qismlari) muvofiq tashkil etilishi lozim. Mazkur hujjat radifarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishga xos bo’lgan spetsifik talablarni belgilaydi. Eslatma: 1. mazkur hujjat ixtisoslashtirilgan dorixonalarda (davolash muassasalarida yoki tijorat muassasalarida) radionuklidli generatorlar va reagentlar to’plamidan foydalanib litsenziyaga asosan rediofarmatsevtik preparatlarni tayyorlashga tatbiq etilmaydi. 2. Radiatsion xavfsizlik talablariga muvofiq radiatsiyadan tibbiy maqsadlarda foydalanish uchun javomgarlik davolash muassasasi (vrachlar)ga yuklatiladi. Radifarmatsevtik preparatlardan diagnostik va terapevtik maqsadlarda foydalanilganda tibbiy fizika bo’yicha mutaxassisning ishtiroki ta’minlanishi va boshqa talablar bajarilishi kerak. 3. Mazkur hujjat shuningdek klinik sinovlarda qo’llaniladigan radiofarmatsevtik preparatlarga ham tatbiq etiladi. 4. Radiafarmatsevtik preparatlarni tashish Atom energetikasi bo’yicha xalqaro agentlik (MAGATE)ning hamda radiatsion xavfsizlik bo’yicha talablariga hamda milliy talablarga muvofiq amalga oshiriladi. 5.Mazkur hujjatda keltirilgan usullardan farq qiladigan, ammo mahsulot sifatini ta’minlash bo’yicha talablarni bajarish imkonini beradigan usullardan ham foydalanilishi mumkin. Bunday usullardan foydalanilganda ular hech bo’lmaganda mazkur hujjat talablariga ekvivalent bo’lgan sifat darajasini ta’minlashini ko’rsatish kerak. 1. Radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarish va ular bilan ishlash muayyan xavfga ega. Xavf-xatar darajasi nurlanish tipiga, nurlanish energiyasiga va radionuklidlarning yarim parchalanish davriga bog’liq. Alohida e’tibor qarama- qarshi ifloslanishni oldini olishga, radioaktiv materiallar qoldiqlari mavjudligiga va chiqindilarni yo’q qilishga qaratilishi darkor. 2. Radionuklidlarning saqlash muddati qisqa bo’lgani bois, ba’zi bir radiofarmatsevtik preparatlarni sifatni nazorat qilish tugamasdan oldin ishlab chiqarishga yo’l qo’yilishi mumkin. Bu holda maxsus yo’riqnomada preparatlarni tayyorlash tartibini, jumladan xodimlarning mas’uliyatini va sifatni ta’minlash tizimi samaradorligini uzluksiz baholash tartibini aniq va batafsil belgilab qo’yish zarur. 3. Mazkur hujjatni qo’llash sohasi sanoat korxonalari, yadro markazlari, shuningdek: radifarmatsevtik preparatlarni; PET (pozitron-emission tomografiya)lar uchun radiofarmatsevtik preparatlarni; radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarish uchun radioaktiv moddalarni; radionuklidli generatorlar tayyorlash va sifatini nazorat qilish bo’yicha PET-markazlar va institutlar faoliyatidir. Ishlab chiqarish turiga GMP qoidalari tatbiq etilmaydi. Mazkur standart talablari bajarilishi kerak (ishlab chiqarishning tayyor mahsulotga yaqinlashishiga qarab 2 va 1 qismlar va tegishli ilovalar). Radiofarmatsevtik preparatlar. PETlar uchun radiofarmatsevtik preparatlar. Radioaktiv ajdodlar. Reaktorlar va tsiklotronlar mahsuloti. Kimyoviy sintez. Tozalash bosqichlari. Ishlov berish, shakllantirish, qadoqlash (to’ldirish, o’rash). Aseptik ishlab chiqarish yoki oxirgi sterilizatsiya. Radionuklidli generatorlar. Reaktorlar va tsiklotronlar mahsulotlari. Texnologik jarayon. Tsiklondan sintez qurilmasiga uzatish nishoni va tizimi aktiv farmatsevtik substantsiyalarni ishlab chiqarishning birinchi bosqichi sifatida qaralishi mumkin. Tayyor radiofarmatsevtik preparat ishlab chiqaruvchisi aktiv farmatsevtik substantsiyani, tayyor dori vositasini ishlab chiqarishning texnologik jarayoni bayoniga ega bo’lishi va mazkur standartning qanday GMP talablari (1 yoki 2 qismlar) turli texnologik operatsiyalar/bosqichlarga tatbiq etilishini ko’rsatishi kerak. Radiofarmatsevtik preparatlar radiatsion xavfsizlik me’yorlari talablariga muvofiq holda ishlab chiqariladi. Parenteral yo’l bilan qabul qilishga mo’ljallangan radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishda bunday preparatlarning sterilligiga qo’yiladigan talablar bajarilishi, zarur hollarda, mazkur standartning 1-ilovasiga muvofiq aseptik ishlab chiqarish sharoitlariga rioya etilishi zarur. Radiofarmatsevtik preparatlar va ularni nazorat qilish usullariga talablar farmakopeya moddalarida yoki boshqa hujjatlarda belgilangan. Klinik sinovlar Klinik sinovlar uchun mo’ljallangan radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishga mazkur standartga 13-ilova talablari ham tatbiq etiladi. Sifatni ta’minlash Radifarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishda, ularning o’ziga xos xususiyatlari, seriyalar kichik xajmda chiqarilishi va ayrim hollarda sifatni nazorat qilish bo’yicha operatsiyalar tugamasdan qo’llash zarurligi munosabati bilan, sifatni ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi. Mahsulotni ifloslanishlardan va qarama-qarshi ifloslanishdan himoya qilish boshqa har qanday dori vositalarini ishlab chiqarishdagidek ta’minlanishi zarur. Ammo mazkur holda xodimlarni ionlovchi nurlanishdan himoya qilish bo’yicha qo’shimcha talablar qo’yiladi. Ushbu sharoitlarda sifatni ta’minlash tizimi mutlaqo muhim ahamiyatga ega. Xonalar va uskunalarni nazorat qilishni va ularning natijalarini baholash va qayd etishni ularning texnologik jarayondagi ahamiyatiga muvofiq olib borish zarur. Radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishda, xavf-xatarlarni tahlil qilish bilan birga, mazkur standart va radiatsion xavfsizlik bo’yicha me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq attestatsiyalar (sinovlar) zarur hajmlarda o’tkazilishi darkor. Xodimlar Barcha texnologik operatsiyalar radiatsion xavfsizlik bo’yicha tayyorgarlikka ega xodimlar tomonidan o’tkazilishi kerak. Ishlab chiqarishda, sifatni nazorat qilishda va radiafarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlar mazkur preparatlar xususiyatlari bo’yicha maxsus o’qitilishi shart. Mas’ul shaxs radifarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarish uchun to’liq javobgarlikka ega bo’ladi. Radiafarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarish zonalarida ishlovchi xodimlar (jumladan xonalarni tozalash va texnik xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchilar) jarayonlar va mahsulotning spetsifikasi bo’yicha maxsus o’qitilishi zarur. Agar ishlab chiqarish xonalari va uskunalardan tadqiqotlarni olib borish uchun ham foydalanilsa, tadqiqotlarni olib boruvchi xodimlar GMP qoidalariga o’qitiladi. Sifatni ta’minlash xizmati tadqiqotlarning ishlab chiqarishga xavfli ta’sirini istisno etish uchun tadqiqotlarni ko’rib chiqadi va ularga bog’liq ishlarni o’tkazishga ruxsat berish masalasini hal qilad . Xonalar va uskunalar Umumiy holatlar Radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarish atrof-muhitga va radiatsion xavfsizlikka talablar bajariladigan nazorat qilinuvchi zonalarda tashkil etilishi zarur. Barcha texnologik operatsiyalar radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishga mo’ljallangan maxsus xonalarda va maxsus uskunalarda bajariladi. Xodimlardan, materiallardan, radioaktiv materiallardan va h.k.lardan qarama- qarshi ifloslanishning oldini olish choralari ko’rilishi lozim. Imkon bo’lgan hamma yerda yopiq yoki izolyatsiyalangan uskunalardan foydalaniladi. Ochiq uskunalardan foydalanganda ifloslanish xavfini minimal darajaga tushirish kerak. Xavf-xatarni baholashda atrof-muhitning tozaligi ishlab chiqarilayotgan mahsulot tipiga qo’yiladigan talablarga muvofiqligi ko’rsatilishi zarur. Ishlab chiqarish zonalariga kiyim almashtirish xonalari orqali kiriladi va faqat ularga kirishi mumkin bo’lgan xodimlar uchun cheklangan bo’lishi zarur. Ish joylari va atrof-muhitda radioaktiv ifloslanishlar, zarrachalar va mikroorganizmlarning bor-yo’qligi (kontsentratsiyasi) nazorat qilishini lozim. Nazoratni olib borish tartibi ish holatida attestatsiyadan o’tkazishda belgilanadi. Xonalar va uskunalarning lozim tarzda ishlashini ta’minlash uchun ularga texnik xizmat ko’rsatishni tashkil etish, kolibrovka va attestatsiya o’tkazish kerak. Ushbu ishlar tayyorganlikka ega bo’lgan xodimlar tomonidan olib borilishi, ularning bajarilgani fakti va olingan natijalar esa hujjatlashtirilishi zarur. Xona va uskunalarni radioaktiv ifloslanishdan himoya qilish choralari ko’rilishi lozim. Radioaktiv ifloslanishlarni nazorat qilish bevosita dozimetrlar yordamida yoki bilvosita yuvishlar usulida tashkil etilishi darkor. Mahsulotga tegib turadigan yuzalar, uning xossalarini o’zgartirib yubormaslik uchun, mahsulot bilan reaktsiyaga kirishmasligi, unga hech narsa kiritmasligi va mahsulotni absorbtsiyalamasligi lozim. Radiofarmatsevtik preparatlar bilan ishlar bajariladigan xonalardan havo retsikulyatsiyasiga yo’l qo’yilmaydi, asoslangan hollar bundan mustasno. Havo tortish tizimlarida atrof-muhitning radioaktiv zarrachalar va gazlar bilan ifloslanishidan himoya nazarda tutilgan bo’lishi kerak. Nazorat qilinadigan zonalarda zarrachalar va mikroorganizmlar bilan ifloslanishdan himoya nazarda tutilgan bo’lishi kerak. Radioaktiv zarrachalarning tarqalishiga yo’l qo’ymaslik uchun ochiq mahsulot saqlanadigan zonalarda manfiy bosimni ushlab turish zarurati tug’ilishi mumkin. Shu bilan bir vaqtda, mahsulotni atrof-muhitdan ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Bunga to’siqli texnologiya va havo shlyuzlaridan foydalanish hisobiga erishish mumkin. Steril mahsulot ishlab chiqarish Steril radiofarmatsevtik preparatlar ikki guruhga bo’linadi: - finishli sterilizatsiya qilinadigan, ya’ni birlamchi oxirgi o’ramada sterillanadigan preparatlar; -finishli sterilizatsiyaga yo’l qo’yilmaydigan, ya’ni aseptik sharoitlarda ishlab chiqariladigan preparatlar. Xonalar tozaligiga talablar mahsulotning qaysi guruhga kirishiga bog’liq. Mahsulot yoki birlamchi o’rama atrof havosi bilan kontaktda bo’lishi mumkin bo’lgan ishchi zonalar tozaligiga talablar mazkur standartning 1-ilovasida berilgan. Bosim farqiga, havo oqimi yo’nalishiga va uning sifatiga talablarni belgilash uchun xavf-xatarlarni tahlil qilish usullaridan foydalanish mumkin. Odatda, issiq kameralarni tashkil qiladigan, ularda kimyoviy sintez qurilmalari, tozalash tizimlari, sterillovchi filtratsiya tizimi joylashtirilgan yopiq avtomatlashtirilgan tizimlarda “liniyada” S zonasi nazarda tutilgan bo’lishi kerak. Yopiq holatda bo’ladigan issiq kameralarga tozaligi yuqori bo’lgan havo uzatiladi. Aseptik operatsiyalar A zonada bajariladi. Ishlab chiqarishni boshlashdan oldin steril uskunalar va komponentlar (trubkalar, sterillovchi filtrlar), steril flakonlarni germetizatsiyalash va tiqinlash aseptik sharoitlarda bajarilishi lozim. Hujjatlar Radiofarmatsevtik preparatlarni ishlab chiqarishga oid hujjatlarni ishlab chiqish, qayta ko’rib chiqish, tasdiqlash va berish tartibi maxsus yo’riqnomada bayon qilinishi zarur. Dastlabki va o’rama materiallari, yorliqlar va boshqa markirovkalash vositalariga, kritik oralik materiallarga va tayyor mahsulotga talablar spetsifikatsiyalarda ko’rsatilishi kerak. Spetsifikatsiyalar shuningdek jarayonda qo’llaniladigan kritik materiallar va komponentlarga (qo’shimcha moddalar, zichlovchilar, sterillash filtrlari to’plamlari va h.k.) ham ishlab chiqiladi. Radiofarmatsevtik preparatlar tavsiflari o’zgarishining yo’l qo’yiladigan chegaraviy qiymatlari, shu jumladan ishlab chiqarish va saqlash muddatlariga talablar (masalan, radioaktiv tozaligi, hajmli aktivligi, radionuklidli tozaligi va solishtirma aktivligiga talablar) belgilanishi zarur. Tibbiy gazlar ishlab chiqarishdagi ishchi xodimlar gigienasi Tibbiy gazlarni ishlab chiqarish Umumiy holatlar Mazkur ilova tibbiy gazlarni sanoatda ishlab chiqarishga tegishli bo‘lib, bunday ishlab chiqarish ixtisoslashtirilgan sanoat jarayonlariga kiradi va odatda, nofarmatsevtik korxonalarda olib boriladi. Ilova tibbiy gazlarni kasalxonalarda ishlab chiqarish va qo‘llash uchun qo‘llanilmaydi, zero ular maxsus me’yorlar bilan tartibga solinadi. SHunga qaramay, mazkur ilovaning tegishli bo‘limlari bunday ishlarni tashkil qilish uchun asos sifatida foydalanilishi mumkin. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarish yopiq uskunalarda olib boriladi. SHu tariqa mazkur mahsulotning tashqi muhit ta’sirida ifloslashishi ehtimoli minimal bo‘ladi. Ammo boshqa gazlar bilan qaramag‘qarshi ifloslanish xavfi mavjud. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarishda barcha ishlar mazkur standartga, farmakopeya talablariga va boshqa hujjatlarga muvofiq olib brorilishi kerak. Izoh - Mazkur ilova faqat tibbiy gazlarni ishlab chiqarishni tashkil qilish va sifatini nazorat qilishga tatbiq etiladi. Ularni ishlab chiqarishdagi sanoat xavfsizligi talablari tegishli me’yoriy hujjatlarda belgilangan. Xodimlar Tibbiy gazlarni berish uchun mas’ul vakolatli shaxs tibbiy gazlarni ishlab chiqarish va sifatini nazorat qilish bo‘yicha maxsus bilimlarga ega bo‘lishi lozim. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlar mazkur standartda tibbiy gazlarga qo‘yilgan talablarni tushunishi, kritik muhti jihatlarni va tibbiy gazlar ko‘rinishidagi dori vositalarining bemorlar uchun xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan tomonlarini bilishi zarur. Xonalar va jihozlar Xonalar Tibbiy gazlar bilan to‘ldirish operatsiyalari notibbiy gazlar bilan to‘ldirish zonalaridan alohida ajratib qo‘yilgan zonalarda amalga oshiriladi. Ushbu zonalar o‘rtasida ballonlar (konteynerlar) bilan almashinish taqiqlanadi. Istisno hollarda tibbiy va notibbiy gazlarning bitta zonada to‘ldirilishiga faqat maxsus ehtiyot choralari ko‘rilgan hollarda va zarur attestatsiya (sinovlar) o‘tkazilganda alohida ishlab chiqarish sikllari tamoyili asosida yo‘l qo‘yiladi. Tibiby gazlarni ishlab chiqarish, sinash, saqlash bo‘yicha operatsichlar olib boriladigan xonalar ularni adashtirib yubormaslik uchun etarlicha maydonga ega bo‘lishi kerak. Xonalar toza saqlanishi, tegishli ishlarni olib borish va mahsulotni saqlash uchun zarur bo‘lgan tartibni ta’minlashi lozim. Gaz bilan to‘ldirish zonalari o‘lchamlari va planirovkasi quyidagilarni nazarda tutishi darkor: a) turil gazlar uchun alohida markirovkalangan zonalar; b) bo‘sh ballonlar (konteynerlar) va ishlab chiqarishning turli bosqichlarida foydalanilayotgan ballonlar (konteynerlar)ni bir xil belgilash va ajratib qo‘yish (masalan, «To‘ldirish uchun tayyorlab qo‘yilgan», «To‘ldirilgan», "Karantin", "Ma’qullangan", "Rad etilgan"). Bunday ajratib qo‘yish uchun qanday usulni qo‘llash texnologik jarayonning xarakteri, hajmi va murakkabligi darajasiga bog‘liq. Ajratish o‘lchovlari sifatida polga belgi qo‘yish, to‘siqlar o‘rnatish va h.k.lardan foydalanish mumkin. Asbob uskunalar Ishlab chiqarish va tahlillarni olib borish uchun mo‘ljallangan barcha uskunalar vaqti-vaqti bilan attestatsiyadan va kalibrovkadan (tekshirishdan) o‘tkazilishi kerak. Gaz faqat unga maxsus mo‘ljallangan ballon (konteyner)ga to‘ldiriladi. Gazlar o‘tadigan quvurlarda, avtomatik to‘ldirishning attestatsiyalangan jarayonlaridan tashqari, birikuv joylari bo‘lmasligi kerak. Taqsimlovchi kollektorlar to‘ldirish uchun biriktiruvchi elementlar bilan jihozlangan bo‘lishi, ular faqat muayyan gaz yoki muayyan gazlar aralashmasi uchun klapanlarga shunday mos kelishi kerakki, bu kollektorga faqat tegishli ballonlar (konteynerlar)ni tutashtirish mumkin bo‘lsin. Taqsimlovchi kollektorlardan foydalanishga va ularning klapanlariga ballonlar (konteynerlar)ni tutashtirishga qo‘yiladigan talablar tegishli milliy yoik xalqaro standartlarda belgilanadi. Uskunalarni ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko‘rsatish ishlari tibiby gazlar sifatiga ta’sir ko‘rsatmasligi lozim. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarishga mo‘ljallangan zonalarda va uskunalarda notibbiy gazlarning to‘ldirilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Notibbiy maqsadlar uchun ishlatiladigan gazning sifati kam deganda tibbiy gaz sifatiga ekvivalent bo‘lganda va mazkur standart talablariga rioya etilgandagina bu qoidadan chekinish mumkin. Bunda tibbiy gazning ifloslanishini oldini olish uchun faqat notibbiy gazlarning to‘ldirish zonasiga xizmat ko‘rsatadigan liniyaga tushib qolishini istisno etadigan attestatsiyalangan usuldan foydalanish zarur. Gazlarni saqlash rezervuarlari va ularni etkazib berish uchun harakatdagi sisternalar faqat muayyan sifatdagi va bir turdagi gaz uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Siqilgan tibbiy gazlarni xuddi shunday notibbiy gazlar uchun ishlatilgan rezervuarlarda saqlash va tashishga shu shart bilan yo‘l qo‘yiladiki, notibbiy gazlarning sifati kam deganda tibbiy gazlar sifatiga ekvivalent bo‘lsin. hujjatlar Protokollarga kiritilgan har bir to‘ldirilgan ballonlar (konteynerlar) seriyasi uchun ma’lumotlarda tegishli to‘ldirish bosqichlarining barcha asosiy parametrlari haqida axborot bo‘lishi kerak. Qadoqlanmagan mahsulot (balk-mahsulot) ishlab chiqarish Tibbiy qo‘llash uchun mo‘ljallangan gazlar kimyoviy sintez usulida yoki tabiiy manbalardan olinadi, zarur hollarda tozalanadi (masalan, havo taqsimlash moslamasini o‘rnatishda). Bunday gazlar farmatsevtik substansiya yoki qadoqlanmagan dori vositalari sifqatida qaralishi mumkin. Zarur hollarda tozalikka talablar, boshqa tarkibiy aralashmalarga hamda tozalash bosqichida boshlang‘ich gazda bo‘lishi mumkin bo‘lgan tasodifiy qo‘shimchalarga talablar hujjatlarda belgilab qo‘yilishi lozim. har bir jarayon uchun tegishli texnologik sxemalar ishlab chiqilishi kerak. Gazlarni ajratish va tozalashning barcha bosqichlari ularning maksimal samaradorligi ta’minlangan tarzda ishlab chiqilgan bo‘lishi lozim. Masalan, tozalash bosqichiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan qo‘shimchalar jarayon boshlanmasidanoq ajratib olinadi. Ajratish va tozalash bosqichlari samaradorlik nuqtai nazaridan attestatsiya qilinishi (sinovdan o‘tkazilishi) kerak hamda attestatsiya (sinovlar) natijalari asosida nazorat qilinadi. Ishlab chiqarish ichidagi nazorat tahlillarni uzluksiz olib borishni o‘z ichiga olishi mumkin. Uskunalarga xizmat ko‘rsatish va sarflangan detallarni (masalan, filtrlarni) almashtirish tartibi nazorat va attestatsiya (sinovlar) natijalariga asoslanishi lozim. Zarur hollarda hujjatlarda texnologik jarayonlar davomida ichki ishalb chiqarish nazorati doirasida o‘lchangan eng chegaraviy harorat ko‘rsatilishi kerak. Jarayonlarni boshqarish va uzluksiz nazorat qilishda foydalaniladigan kompyuter tizimlari attestatsiyadan o‘tkazilgan bo‘lishi lozim. Uzluksiz jarayon uchun hujjatlarda mahsulot seriyasi tushunchasi belgilab qo‘yiladi, u qadoqlanmagan gazni tahlil qilish tartibi bilan kelishtirilgan bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonida gaz sifatini va undagi qo‘shimcha aralashmalarin doim nazorat qilib borish kerak. havoni sifish paytida, uni sovutish uchun foydalanilayotgan suv, agar u tibbiy gaz bilan bevosita tutashsa, mikrobiologik nazorat qilishini zarur. Siqilgan gazlarni dastlabki saqlash joyidan tashish bo‘yicha barcha operatsiyalar, shu jumladan tashishdan oldin tekshiruv o‘tkazish har qanday ifloslanishning oldini olishga qaratilgan yo‘riqnomalarga muvofiq bajarilishi kerak. Gazni tashish uchun quvurlar teskari klapan yoki boshqa shunga o‘xshash moslamaga ega bo‘lishi lozim. YUmshoq biriktiruvchi elementlar, shlanglar va birikuv joylarini tozalashga alohida ehtibor qaratish darkor. Qayta kelib tushgan gazni xuddi shu gaz ilgari saqlangan rezervuarlarga qshishga ruxsat etiladi. Bunda namunani tahlil qilish natijalari, etkazib berilgan gazning sifati belgilangan talablarga mos kelganini tasdiqlashi lozim. Bunday namunani quyidagilardan olish mumkin: - etkazib berilgan gazni aralashtirishdan oldin yoki - aralashtirgandan keyin qadoqlanmagan gazli rezervuardan. Tibbiy qo‘llashga mo‘ljallangan qadoqlanmagan gazlarni mahsulot seriyasi sifatida qarab, ularni tegishli talablarga muvofiq nazorat qilish va ularni to‘ldirishga ruxsatnoma berish zarur. To‘ldirish va markirovkalash (yorliqlash) To‘ldirish operatsiyasidan oldin mahsulot seriyasi ko‘rsatkichlari (parametrlari)ni aniqlab olish lozim. Tibbiy gazlar uchun ballonlar (konteynerlar) belgilangan texnik talablarga javob berishi lozim. Ular to‘ldirilgandan so‘ng klapanlar plombalanadi. Ifloslanishlardan tegishli tarzda himoyalash uchun ballonlarga qolidq bosimni ushlab turadigan klapanlar o‘rnatish tavsiya etiladi. Tibbiy gazlar bilan to‘ldirish uchun taqsimlovchi kollektor va ballonlar (konteynerlar) muayyan bitta gaz yoki gazlar aralashmasiga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak (mazkur ilovaning 3.2.2-bandi). Ballonlar va klapanlar aylanmasi uchun nazorat tizimini tashkil etish zarur. To‘ldirish uchun mo‘ljallangan uskunalarni va quvurlarni tozalash va puflashni tasdiqlangan yo‘riqnomalarga muvofiq bajarish lozim. Bu operatsiyalar tizimlarga texnik xizmat ko‘rsatish yoki uning yaxlitligining buzilishi unqtai nazaridan alohida ahamiyatga ega. Foydalanishga ruxsat berishdan oldin tizimda ifloslanishlar yo‘qligini tekshirish kerak. Uskunalarni tozalash protokollarini yuritish va ularni saqlab qo‘yish maqsadga muvofiq. Ishlab chiqarish uchastkasida ballonlarni (konteynerlarni) vizual tekshirish quyidagi hollarda amalga oshiriladi: - yangi ballonlar kelib tushganda; - gidrostatik bosim bilan sinovlar yoki unga ekvivalent har qanday boshqa sinovlardan oldin va keyin. Klapan o‘rnatilgandan so‘ng ballon (konteyner) ifloslanishini oldini olish uchun uni yopilgan holda saqlash zarur. To‘ldirish operatsiyasini boshlashdan oldin: - ballon (konteyner) to‘liq bo‘shatilmaganini tasdiqlash uchun qoldiq bosimni (3dan 5 bargacha) tekshiriladi; - qoldiq bosim aniqlanmagan ballonlarni (konteynerlarni) ajratish, ularda suv yoki boshqa ifloslovchi moddalar yo‘qligini aniqlashga imkon beradigan qo‘shimcha choralarni ko‘riladi; bunday harakatlarga attestatsiyadan o‘tgan usullarni qo‘llab tozalash yoki vizual nazorat kirishi mumkin; - shikastlangan ballonlar (konteynerlar)ni nazorat qilinadi, ulardan mahsulot seriyasini ko‘rsatadigan yorliqlar va boshqa har qanday yorliqlar olib tashlanadi; - har bir klapan va ballon (konteyner)ning tashqi ko‘rinishini ezilgan joylar, yoyli payvandlashdan keyin kuygan joylar, uchli joylar va boshqa shikastlanishlar, moylar tekkan joylar borg‘yo‘qligini aniqlash uchun tekshiriladi; tegishli tarzda ballonlar (konteynerlar)ni tozalash, sinovdan o‘tkazish va texnik xizmat ko‘rsatish zarur; - har bir ballon (konteyner) yoki kriogen idishning klapanli birikmasini uning mazkur tibbiy gazga mosligi tekshiriladi; - ballon (konteyner)ning «sinash sanasi kodi» tekshiriladi, bunday tekshiruv, ballon (konteyner) gidrostatik bosimda (yoki ekvivalent bo‘lgan usulda) sinovdan o‘tkazilganini hamda uning natijalarining amal qilish muddati tegishli amaldagi me’yorlarga muvofiq tugamanini tasdiqlaydi; - har bir ballonda (konteynerda) tegishli standart bo‘yicha rangli kod borligi tekshiriladi. Qaytadan to‘ldirish uchun qaytarib keltirilgan ballonlar (konteynerlar)ni yaxshilab tayyorlash kerak – siqilgan gazlar uchun to‘ldirish bosimi 200 bar bo‘lganda qo‘shimchalarning maksimal nazariy miqdori bir millionga 500 hajmli qismni tashkil etishi lozim. Boshqa bosimlar uchun ekvivalent qiymatlar belgilanadi. Ballonlarni (konteynerlarni tayyorlash quyidagicha bajariladi: - har bir ballon qoldiq gazdan uni xaydash yo‘li bilan tozalanadi (qoldiq absolyut bosim kam deganda 150 mbar bo‘lishi kerak) yoki - har bir ballonda (konteynerda) bosim chiqarib tashlanadi va attestatsiyalangan usullardan foydalanib puflanadi (7 bar dan kam bo‘lmagan ortiqcha bosim qisman hosil qilinadi va chiqarib yuboriladi). Qoldiq (ijobiy) bosim berilgan klapanlar o‘rnatilgan ballonlar (konteynerlar) uchun vakuum ostida 150 mbar bosimgacha bitta xaydashning o‘zi etarli bo‘ladi, aks holda har bir ballon (konteyner)dagi qoldiq gazni to‘liq tahlil qilish kerak bo‘ladi. Ballonlarning (konteynerlarning) to‘lganini belgilangan tartibda tekshirish kerak. Ballon (konteyner) tegishlicha to‘ldirilganligi ko‘rsatkichlaridan biri - ballon (konteyner)ni to‘ldirish paytida uning tashqi qobig‘iga engil teginganda issiqlikni xis qilishdir. har bir ballon markirovkaga va rangli kodga, seriya raqamiga va/yoki to‘ldirish sanasiga ega bo‘lishi, unda shuningdek yaroqlilik muddati tugashi sanasi alohida yorliqda ko‘rsatilishi mumkin. Sifatni nazorat qilish Sinovlarni gidrostatik bosimda olib borishda foydalaniladigan suvning sifati kam deganda ichimlik suvi sifatiga mos kelishi va doimiy mikrobiologik nazoratda bo‘lishi zarur. Sinovlarni olib borish va har bir tibbiy gazni ishlab chiqarish uchun raxsatnoma berish uning spetsifikatsiyasiga muvofiq tarzda amalga oshiriladi. har bir tibbiy gaz barcha normativ talablarga mosligi yuzasidan sinovdan o‘tkazilishi va bunda ushbu talablarga doimiy rioya etilishini kafolatlash uchun etarli intervallarga rioya etilishi zarur. Qadoqlanmagan gazni to‘ldirish uchun ruxsatnoma olish kerak (mazkur ilovaning 5.2.12-bandi). Agar bitta tibbiy gaz ko‘p silindrli kollektor orqali to‘ldirilsa, u holda gazli ballon kollektor orqali har gal to‘ldirilgandan keyin uning asl ekanligi, miqdoriy qiymati va, zarur bo‘lsa, suv miqdori kollektorda (konteynerda) ballonlar har gal almashtirilganda tekshiriladi. Agar bitta tibbiy gaz yakka tartibda ballonlarga (konteynerlarga) to‘ldirilsa, har bir uzluksiz to‘ldirish siklida hech bo‘lmaganda bitta ballon (konteyner) miqdoriy qiymati va aslliligi yuzasidan tekshirilishi lozim. Uzluksiz to‘ldirish sikliga misol sifatida bitta smena davomida bitta guruh xodimlar tomonidan bir xil uskunalar va balkg‘shakldagi bitta gaz seriyasini ishlab chiqarishni keltirish mumkin. Agar tibbiy gaz ballonda (konteynerda) bitta taqsimlovchi kollektordagi ikkita yoki bir nechta turli gazlarni aralashtirish yo‘li bilan tayyorlansa, kollektor ishining har bir siklida kamida bitta ballon (konteyner)ning ichidagi gaz aralashmasining barcha komponentlari aslligi va miqdoriy qiymati tekshiriladi va zarur hollarda suv miqdori va aralashmadagi gazlar nisbati to‘g‘riligi tekshiriladi. Agar ballonlar (konteynerlar) alohida to‘ldirilsa, har bir ballon (konteyner) gaz aralashmasining barcha komponentlari aslligi va miqdoriy qiymati yuzasidan tekshiriladi va har bir to‘ldirish siklidan kamida bitta ballon (konteyner) aralashmadagi gazlar nisbati to‘g‘riligi yuzasidan tekshiriladi. Agar gazlar to‘ldirishdan oldin liniyada aralashtirilsa (masalan, azot/kislorod oksidi aralashmasi), to‘ldirilayotgan aralashma muntazam tahlil qilib turiladi. Agar ballon (konteyner) bir nechta gazlar bilan to‘ldirilsa, to‘ldirish jarayoni har bir ballonda (konteynerda) gazlarning to‘g‘ri aralashtirilishini va aralashmaning to‘liq gomogenligini ta’minlashi lozim. har bir to‘ldirilgan ballon (konteyner)ni plombalashdan oldin birinchi ochilishni nazorat qilish uchun tegishli usul yordamida uning germetikligi sinab ko‘riladi. SHuningdek tahlillar uchun namunalar olingan ballonlar (konteynerlar) germetikligi ham tekshirilishi lozim. Agar iste’molchilarga etkazib berish uchun kriogen idishlar kriogen gazlar bilan to‘ldirilsa, har bir idishning tarkibi asllilik yuzasidan sinab ko‘riladi va uning miqdoriy tahlili o‘tkaziladi. Agar to‘ldirishni amalga oshirayotgan kompaniya sisternadan olingan namunaning tahliliy pasportini taqdim etsa, kriogen idishlar iste’molchilarda saqlansa va o‘z joyiida ko‘chma sisternalardan takroran to‘ldirilsa, bunday kriogen idishlardan namuna olinmaydi. Iste’molchilarda saqlanadigan kriogen idishlar vaqti-vaqti bilan ularning tarkibi farmakopeya talablariga javob berishini tasdiqlash uchun tekshirib turiladi. Agar hujjatlarda nazarda tutilmagan bo‘lsa, maxsulot seriyasi namunalarini saqlab qo‘yish talab etilmaydi. Saqlash va ishlab chiqarish To‘ldirilgan ballonlar (konteynerlar) vakolatli shaxs tomonidan ruxsatnoma berilmaguncha karantin sharoitda saqlanadi. Atamalar va ta’riflar ballon (cylinder): sig‘imi 150 l suvdan ortiq bo‘lmagan, bosim ostida bo‘lgan tashiluvchi konteyner (mazkur ilova maqsadlarida). Izoh - mazkur ilovada ballon deganda «ballonlar bog‘lamasi» (o‘ramasi) tushuniladi. gaz (gas): 1,013 bar (101,325 kPa) bosimda va 15°S haroratda to‘liq gazsimon holda bo‘lgan yoki 50°S da bug‘lar bosimi 3 bar (300 kPa)dan ortadigan modda yoki moddalar aralashmasi (ISO 10286:1996 Gas cylinders g‘ Terminology. Bilingual edition). zona (area): xonaning tibbiy gazlarni ishlab chiqarish uchun maxsus ajratilgan bir qismi. kriogen gaz (cryogenic gas): 1,013 bar bosimda minus 150°S xaroratdan pastda siqiladigan gaz. tibbiy gaz (medicinal gas): terapevtik, diagnostik yoki profilaktik maqsadlarda farmakologik ta’sir ko‘rsatish uchun bemor organizmiga yuboriladigan va dori vositasi sifatida tavsiflanadigan har qanday gaz yoki gazlar aralashmasi. qadoqlanmagan gaz (bulk gas): tibbiy foydalanishga mo‘ljallangan, oxirgi qadoqlashdan tashqari barcha texnologik bosqichdan o‘tgan har qanday gaz. sisterna (tanker): siqilgan yoki kriogen gazni saqlash uchun ko‘chma konteyner. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. K. SH. Baltaeva, SH. T. Iskandarova, N. S. Tadjibaeva, M. I. Xasanova. Sanoat gigienasi va sanitariyasi. Farmatsevtika va tibbiyot oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. - T., 2010 y. 2. Nurmuhamedova M. X., Nazarova X. A. Gigiena. Toshkent, 2007 y. 3. Uayt V. “Технология чистыхпомещеный” – M. Klinrum, 2002y. 4. A. E. Fedotov. “Чистыe пoмeщeния” - M. ASINKOM, 2003y. 5. Dade W. Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England. 2005. 652 pag 6. A.M.Bolshakov, I. M. Novikova Umumiy gigiena. Farmatsevtika oliy yurtlari talabalari uchun darslik. 2 chi nashri. – M.: Meditsina, 2002 y. 7. Bolshakov A. M. Umumiy gigienadan laboratoriya mashg’ulotlari uchun o’quv qo’llanma. – M. Meditsina, 2003. 8. SH.T. Iskandarova, K.SH.Baltaeva, M.I. Xasanova, D. SH. Ziyaviddinova Umumiy gigienadan amaliy mashg’ulotlar. O‘quv qo‘llanma – T., 2011 y. 9. Solixodjaev S. S. Gigiena. Toshkent, 1992 y. 10. O’zbekiston Respublikasida farmatsevtik faoliyat. Huquqiy me’yoriy xujjatlar va ma’lumotlar majmuasi prof. f. f. d. Yunusxodjaev A. N tahririyoti ostida -1 tom T. 2001, 2 tom T. 2001, 3 tom T. 2003.

Похожие

Radiatsion va termik polimerlanish
Termodinamika asoslari
Elektrоkimyo asoslari
Sanoat gigienasining maqsadi vazifalari va rivojlanish tarixi ITR sharoitida tashqi muhitning muxofaza qilish muammolari
Organik kimyoning nazariy asoslari