logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Alkenlar va alkinlar

Alkenlar va alkinlar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

971.8056640625 KB
Скачать
Alkenlar va alkinlar Reja: 1. Alkenlarning nomlanishi, tuzilishi va bog’lanishi. Alkenlarning izomeriyasi 2. Alkenlarning olinishi 3. Kimyoviy xossalari 4. Alkinlarning nomlanishi va olinishi 5.Alkinlarning fizik va kimyoviy xossalari 1. Alkenlarning nomlanishi, tuzilishi va bog’lanishi. Alkenlarning izomeriyasi Molekulasida qo’sh bog’ yoki uch bog’ tutgan birikmalar to’yinmagan deb ataladi, chunki bunday bog’ni hosil qilgan atomlar nazariy jihatdan bir yoki bir necha o’rinbosarlarni biriktirishi mumkin. Uglerod-uglerod π – bog’ni mustahkamligi (~ 60 kkal/mol) ugleroduglerod δ – bog’ga nisbatan (~ 80 kkal/mol) kamroq bo’lgani sababli, ta'sir etayotgan reagent birinchi navbatda π – bog’ga (yo’naladi) hujum qiladi. Natijada π –bog’ uzilib, ikkita yangi δ – bog’ hosil bo’ladi. ( sp 2 – gibridlangan uglerodni har biri sp 3 - ga gibridlanadi). Alkenlarni tizimli nomenkulatura bo’yicha nomlashda qo’sh bog’ tutgan eng uzun zanjir asos qilib olinadi. Ushbu zanjirni atomalari qo’sh bog’ yaqin turgan tomondan raqamlanadi. Zanjirni nomlashda tegishli alkan nomidagi “an” qo’shimcha o’rniga “en” qo’shimcha ishlatilinadi va raqam bilan qo’sh bog’ni o’rni ko’rsatiladi. CH2 = CH2 CH3CH = CH2 Eten Propen 1 2 3 4 6 5 4 3 2 1 CH2= CHCH2CH3 CH3CH2CH2CH=CHCH3 1-buten 2-geksen 5-metil-4-geksen-1-ol Qo’sh bog’ tutgan funksional guruhlar trivial nom bilan quyidagicha ataladi. CH 2 = CH − masalan, CH 2 = CH−Cl Vinil guruhi etilen xlorid, vinil xlorid CH 2 = CHCH 2 − CH 2 = CHCH 2 OH Allil guruhi allil spirt izopropenil guruhi izopropenil xlorid Oddiy alkenlarga izomeriyani 3 turi xos. Izomeriyani birinchi tur uglerod zanjiri o’zgarishi bilan bog’liq. Ikkinchi turi esa qo’shbog’ni zanjirdagi o’rni bilan bog’liq bo’lib bunda uglerod zanjiri o’zgarmaydi. Uchinchi turi esa fazoviy bo’lib bunda qo’shbog’ga nisbatan o’rinbosarlarni joylanishi bilan belgilanadi va uglerod zanjiri xamda qo’sh bog’ o’rni o’zgarmaydi. sis -2-buten trans – 2 -buten «Sis- va trans-« izomerlarda atomlar yoki atomlar guruhlarining fazoda qanday joylashganligiga (geometriyasiga) bog’liq. Agar uglerod atomlaridagi vodorod atomlari tekislikning bir tomonida joylashgan bo’lsa, sis- izomer, qarama-qarshi tomonida joylashgan bo’lsa trans- izomer deyiladi. H H H CH 3 \ / \ / C = C C = C / \ / \ CH3 CH3 CH3 H sis-buten-2 trans-buten-2 Alkenlarning birikish reaksiyalari barcha tirik organizmlarda va laboratoriyada keng tarqalgan. Asosan bunda 1,2-o’rin almashgan digaloid birikmalar juda muhim hisoblanishadi. 2. Alkenlarning olinishi Alkenlarning olinish usullari. 1. Neftni qayta ishlash vaqtida chiqadigan gazlardan olinadi. Laboratoriyada spirtlardan (harorat ostida) sulfat kislota ishtirokida olinadi: CH 3 −CH 2 OH + HOSO 3 H→CH 3 −CH 2 OSO 3 H + H 2 O CH 3 −CH 2 OSO 3 H→CH 2 = CH 2 + H 2 SO 4 Sanoatda ham olefinlar spirtlardan suvni ajratib olish degidratlanish usuli bilan sintez qilinadi. Spirt alken suv Digaloid alkanlardan rux metalli ta'sirida olinadi: CH 2 Cl – CH 2 Cl + Zn → CH 2 = CH 2 + ZnCl 2 Alkinlarga Pt va Pd katalizatorlari ishtirokida vodorod biriktirib olinadi: CH C–CH 3 + H 2 →CH 2 =CH–CH 3 150ºC CH3 CH3 → CH2 = CH2 + H2 Etan etilen vodorod Monogalogenli hosilalarga o’yuvchi ishqor ta'sir ettirib olinadi: CH 3 – CH 2 Cl + KOH→CH 2 = CH 2 + KCl + H 2 O Ajralish reaksiyalari Bromsiklogeksan siklogeksen (81%) Degidratlanishda odatda kuchli kislota ishlatiladi. Masalan, 1-metilsiklogeksanol sulfat kislota bilan qizdiriladi va bunda erituvchi sifatida tetragidrofuran (TGF) qo’llaniladi. 1-metilsiklogeksanol 1-metilsiklogeksen (91%) tetragidrofuran–umumiy erituvchi 3. Kimyoviy xossalari Alkenlarning galogenlanishi Brom va hlorning alkenlarga birikib 1,2 digaloid mahsulot hosil qilish jarayoni galogenlanish deb ataladi. Masalan, yiliga etilenga Cl 2 qo’shib butun dunyo bo’yicha 17 million tonnadan ortiq 1,2-dihloretan sintez qilinadi. Etilen 1,2-dihloretan (etilen dihlorid) Oldin o’tilgan elektrofil birikish reaksiyalari asosida etilenga bromning birikish reaksiyasi mehanizmi quyidagicha bo’lishi kerak. mehanizm Siklopenten kabi sikloalkenlar galogenlanishda faqat trans izomer olinadi, chunki agar reaksiya mehanizmiga nazar soladigan bo’lsak, u erda karbokationga brom ioni orqa tomondan kelmoqda, shu sababdan bu jarayon anti stehiometriya deb ataladi. sis-1,2- dibromsiklopentan (hosil bo`lmaydi) Siklopenten trans-1,2-dibromsiklopentan (asosiy mahsulot) Bunday reaksiya ketishining sababi 1937 yilda topildi va unda karbokation o’rniga oraliq sifatida bromoniy ioni (R 2 Br + ) hosil bo’ladi. Alken bromoniy ioni Alkenlardan olinadigan galoidgidrinlar. Alkenlarga elektrofil birikishga yana bir misol, gipogaloid kislotalar HOCl yoki HBrO birikib, 1,2-galoid spirt, galoidgidrinlar hosil qilishidir. Biologik jarayonlarga to’htaladigan bo’lsak, bu erda galoidgidrin hosil bo’lishiga juda ko’plab misollar mavjud bo’lib, ular galoidperoksidaza fermenti bilan katalizlanadi. Alken galoidgidrin Alkenlar gidratasiyasi. AQSh sanoatida yiliga 300 ming tonna etanol ushbu reaksiya asosida ishlab chiqariladi. Etilen etanol Alkenlarning qaytarilishi: gidrogenlanish. Alkenlar platina va palladiy kabi metall katalizatorlari ishtirokida H 2 bilan reaksiyaga kirishadi va tegishli alkan mahsulotlarini beradi. Bu jarayon gidrogenlanish yoki qaytarilish deyiladi. Buning sababi qaytarish vaqtida elektron zichlik ortadi va yangi -H bog`i hosil bo’ladi. Alken alkan Katalitik gidrogenlash, boshqa organik reaksiyalarga qaraganda, geterogen jarayon.Chunki gidrogenlanish gomogen eritmada emas, balki erimaydigan katalizator yuzasida olib boriladi. Gidrogenlanish ham sin birikishga bo’ysunadi. 1,2-dimetilsiklogeksen sis-1,2-dimetil siklogeksan Alkenlar, boshqa to’yinmagan birikmalarga qaraganda, gidrogenlanish reaksiyasida faol va shu sababdan reaksiya selektiv ketadi. Boshqa funksional guruhlar, masalan aldegidlar, ketonlar va efirlar alkenlarning gidrogenlanish reaksiyalarida o’zgarmay qolishadi. Siklogeks-2-yenon siklogeksanon (keton qaytarilmaydi) Metil 3-fenilpropenoatmetil 3-fenilpropanoat Qo’shbog`ning qaytarilishi biologik jarayonlarda juda mashhur, ammo mehanizmi laboratoriyadagi katalitik gidrogenlanish reaksiyasidan butunlay boshqacha. Alkenlarning oksidlanishi: epoksidlanish. Oksidlanish vaqtida atom bir yoki birqancha elektronini yo’q`otadi. Alkenlar laboratoriyada peroksikislota RCO 3 H bilan oksidlanib epoksidlar beradi.Epoksid, yoki epoksiran, uch halqali siklik efir hisobalanadi. Siklogepten m-hlorperbenzoy kislota 1,2-epoksisiklogeptan m-hlorbenzoy kislota Peroksid kislotalar kislorod atomini alkenga sin transfer qiladi. Bunda karbonil guruhdan uzoqroqdagi kislorod atomi transfer bo’ladi. Alken peroksikislota epoksid kislota Alkenlarning oksidlanishi: gidroksillanish. Laboratoriya va tirik organizmlarda epoksidlar suv bilan ta'sirlashib 1,2-diollar yoki glikollarni hosil qiladi. Odatda har yili, mashinalarda antifriz sifatida ishlatiluvchi etilenglikol yiliga dunyo bo’yicha 18 million tonna ishlab chiqariladi.Epoksidning faolligini oshirish uchun u kislota bilan katalizlanadi. Demak, alkenlarni epoksidlab, so’ngra gidrolizlanish jarayonida qo’sh bog’ning ikkala atomiga bittadan OH - birikadi va bu jarayon gidroksilanish deb ataladi. Alken epoksid 1,2-diol 1) Galogenvodorodlarni elektrofil birikishi Galogenovodorodni erkin radikal birikishi: CH 2 =CHCH 2 CH 3 + HBr → CH 3 CHCH 2 CH 3 │ Br buten-1 2 – brombutan (90%) CH 2 =CHCH 2 CH 3 + HBr → BrCH 2 CH 2 CH 2 CH 3 buten-1 – brombutan (95%) Kislotalarni birikishi: Alken alkilsulfat Gidratlanish reaktsiyalari: Galogenlar birikishi: II. Oksidlanish reaksiyalari: Alken kislota peroksidi epoksid karbon kislota Alkenlar ozonolizi: Alken ozon ozonid Ozonid ikkita karbonil birikma vodorod peroksid III. Polimerlanish: Polietilen (50%) Etilen oksid (20%) Vinil xlorid (15 %) Sterin (5%) Etilen asosida sintezlar 1- jadval Ba'zi alkenlarning polimerlari va ularning qo’llanish sohasi Monomer Formula Polimerning sanoatdagi nomi Qo`llanilish sohasi Etilen CH 2 = CH 2 Polietilen Qadoqlash, bakalashka Propen(propilen) CH 2 = CHCH 3 Polipropilen Arqon, gilamlar Xloretilen (vinil xlorid) CH 2 = CHCl Poli(vinil xlorid) Izolyator plyonka, quvur Stirol CH 2 =CHC 6 H 5 Polistirol Gubka Тетрафторэтиле н CF 2 = CF 2 Teflon Kasetalar,yonish ga chidamli Akrilonitril CH 2 = CHCN Orlon, akrilan Tolalar Metil metakrilat CH 3 CH 2 = CCO 2 CH 3 Polimetilme takrilat Bo`yoq, organik shisha Vinil asetat CH 2 =CHOCOC H 3 Polivinilaset at (PVA) Bo`yoq, gupka elim 4. Alkinlarning nomlanishi va olinishi Uglerod-uglerod uch bog’ tutuvchi uglevodorodlar alkinlar deb ataladi. Nosiklik alkinlarning umumiy formulasi C n H 2n-2 . Atsetilen (HC CH) eng oddiy alkin. Uglerod zanjirining oxirida uch bog’ tutuvchi alkinlar (RC CH) bir o’rin almashgan yoki terminal alkinlar deb ataladi. Ikkita o’rin almashgan alkinlar ichki uch bog’ga ega bo’ladi. Atsetilen va terminal alkinlar kimyosining eng muhim tomoni bu ularning birikish reaksiyasiga kirisha olishidir. Barcha oddiy uglevodorodlar ichida RC CH kabi birikmalar eng kislotalisidir. Ushbu xossaning tuzilish sabablari, kimyoviy sintezda ishlatilinishidan tashqari, ular ushbu bo’limning eng muhim elementlari hisoblanadi. Atsetilen birinchi bor 1862 yilda fransuz kimyogari P.E.M.Bertlo tomonidan ta’riflangan va XIX asrlar oxirlariga kelibgina kalsiy karbid tufayli katta qiziqish uyg’otdi. Sintezning birinchi bosqichida, ko’mirdan olinuvchi, uglerodga boy bo’lgan koks va kalsiy oksid elektr pechda kalsiy karbid hosil bo’lguncha qizdiriladi. 1800-2100ºC CaO + 3C CaC 2 + CO Kalsiy karbid bu dimanfiy karbid ionning kalsiyli tuzi . Uglerod dianion kuchli asos va suv bilan ta’sirlashib asos hosil qiladi: Qanday qilib kalsiy karbid suv bilan ta’sirlashib atsetilen hosil qilishini egri chiziqlar orqali ko’rsating. XX asr o’rtalariga kelib atsetilen olinishining boshqa yo’llari paydo bo’la boshladi. Ulardan biri etilenning degidrogenlanishiga asoslangan. CH 2 = CH 2 ↔ HC ≡ CH + H 2 Reaksiya endotermik va quyi haroratlarda etilen tomonga siljiydi, ammo 1150 0 C yuqorida muvozanat atsetilen tomonga siljiydi. Yuqori haroratlarda ko’pgina uglevodorodlar, hatto metan ham, atsetilenga parchalanadi. Alkin faqat o’zining xususiyatlari bilan qadrli emas, balki u ko’pgina yuqori alkinlar olinishida boshlang’ich modda hamdir. Diatsetilen (HC ) Uran, Neptun va Pluton kabi sayyoralarning atmosferasida topilgan. U shuningdek Saturn va Neptunning yo’ldoshlari bo’lmish Titan va Tritonda ham aniqlangan. Alkinlarni nomlashda odatiy IYUPAK qoidalariga rioya qilinadi va –an qo’shimchasi –in qo’shimchasi bilan almashtiriladi. Uch bog’ning zanjirdagi o’rni, alkenlardagi kabi, raqamlanadi. HC CCH 3 HC CCH 2 CH 3 CH 3 C CCH 3 (CH 3 ) 3 CC CCH 3 MASALA. C 5 H 8 formulaga ega bo’lgan barcha alkinlarning formulasini yozing va IYUPAK nomenklaturasi bo’yicha nomlang. Agar –C CH o’rin bosar bo’lsa, uni etinil deb ataladi. Atsetilen va terminal alkinlarni alkillab alkinlarni olish Organik sintezda ikki asosiy yo’nalish mavjud: 1. Funksional guruh transformatsiyasi 2. Uglerod-uglerod bog’ hosil bo’lish reaksiyalari. Ikkala yo’nalishni alkinlarni tayyorlashda ishlatsa bo’ladi. Ushbu bo’limda biz uzun uglerod zanjiri qurilayotganda qanday qilib alkinlarni tayyorlash mumkin ekanligini ko’rib chiqamiz. Alkil guruhlarni atsetilenga biriktirib, murakkabroq alkinlarni olish mumkin. H–C C – H → R–C C – H → R–C C – R Atsetilen Terminal alkin Atsetilenning ikkilamchi hosilasi Alkil guruhlarni molekulyar fragmentlarga qo’shuvchi reaksiyalar alkillanish reaksiyalari deb ataladi. Atsetilenni alkillash alkinlar olishning bir yo’lidir. Atsetilenni alkillash ikki turli jarayonlarning ketma-ketligidan iborat. Birinchisida, atsetilenga natriy amid ta’sir ettirib uni konyugirlangan asosga buradi. H–C≡C—H + NaNH 2 H–C≡C—Na + NH 3 So’ng, alkil galoid ( alkillovchi reagent ) natriy atsetilenid eritmasiga qo’shiladi. Atsetilid ion nukleofil kabi o’zini tutadi, ugleroddan galogenni chiqaradi va yangi uglerod-uglerod bog’i hosil qiladi. O’rin almashinish S N 2 mexanizmi bo’yicha ketadi. HC CNa + RX → HC CR + NaX Natriy alkil alkinnatriy galoid Odatda suyuq ammiak eritmasida sintetik ketma-ketlik amalga oshiriladi. Yoki dietil efir va tetrogidrofuran ishlatilinishi mumkin. NH 3 HC CNa + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 Br → CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 C≡CH Natriy atsetili 1-Brombutan 1-Geksin (70-77%) Terminal alkinlar ishlatib o’xshash ketma-ketlik amalga oshirilsa RC R` tipdagi alkinlar hosil boladi. NaNH2 CH3Br (CH 3 ) 2 CHCH 2 C≡CH→(CH 3 ) 2 CHCH 2 C≡CNa→(CH 3 ) 2 CHCH 2 C≡CCH 3 4-metil-1-pentin 5-Metil-2-geksin (81%) Ketma-ketlik ikki marta qo’yilsa atsetilenni dialkillash mumkin. NaNH2,NH3 NaNH2,NH3 HC CH → HC CCH 2 CH 3 → CH 3 C CCH 2 CH 3 Atsetilen 1-Butin 2-Pentin (81%) Nukleofil o’rin almashinish reaksiyalaridagi kabi, alkil galoid o’rnida alkil p- toluolsulfonatlarni ishlatish mumkin. Atsetilenni alkillab yoki dialkillab, yuqori unumda C 5 H 8 molekulyar formulaga ega bo’lgan qaysi alkinlarni olish mumkin? Boshqa C 5 H 8 izomerlarining olinishi tajribaviy jihatdan unumli emasligini tushuntirib bering. Keyingi bo’limda funksional guruh transformatsiyasi orqali alkinlarning olinishi yoritib berilgan. Alkenga xlor yoki brom qo’shib vitsinal digaloidlar olingani uchun alkenlar, ayniqsa, terminal alkenlarni alkinlar olishdagi boshlang’ich modda o’rnida ko’rish mumkin, masalan: Quyidagi har bir mahsulotni boshlang’ich material o’rnida ishlatib propin olinishitegishli reaksiyalarini yozing. Siz istalgan organik va noorganik birikmalarni ishlatishingiz mumkin. (a) 2-Propanol (d) 1,1-Dixloretan (b) 1-Propanol (e) Etil spirt (c) Izopropil bromid Yechim . A) propenni reaksiyalar ketma-ketligi orqali propinga aylantira olganimiz uchun Propenni osonlik bilan propanol-2 dan sintez qilib olishimiz mumkin. Bunda kislota-katalizatorli degidratlanishni ishlatishimiz mumkin. H+ (CH 3 ) 2 CHOH → CH 3 CH = CH 2 2-Propanol Propen Biz alkinlar va terminal alkinlarning eng muhim kimyoviy xususiyati bo’lmish kislotalilikni muhokama qilib bo’ldik. Ushbu bobning keyingi bo’limlarida alkinlarning boshqa reaksiyalari bilan tanishib chiqamiz. Ularning ko’pi alkenlar reaksiyalariga o’xshash bo’ladi. Alkenlar kabi, alkinlar ham birikish reaksiyalariga kirishadi. Biz alkenlar bo’limidan ma’lum bo’lgan katalitik gidrogenlanishdan boshlaymiz. 5.Alkinlarning fizik va kimyoviy xossalari Alkinlarning fizik xossalari alkan va alkenlarnikiga o’xshash bo’ladi. Bu o’xshashlik quyi zichlik va suvda kam eruvchanlikdan iborat. Alkinlar bir muncha qutbli, alkan va alkenlarga qaraganda qaynash harorati balandroq. Alkinlarning tuzilishi va bog’lar: sp gibridlanish. Alkin chiziqli, uglerod- uglerod bog’i uzunligi 120 pm va uglerod-vodorod bog’i uzunligi 106 pm. Chiziqli geometriya , terminal va ichki bog’larni tegishli ravishda hususiyatlaydi. Ushbu geometriya tufayli sikloalkinlarning soni kamdir. 1 rasmda siklononinning molekulyar modeli keltirilgan. Bog’lardagi kuchlanish tufayli sikloalkinlar destabillashadi, siklononin bog’lari mustahkam va uzoq muddatga saqlash mumkin bo’lgan eng kichik sikloalkindir. Keyingi kichik vakil bu siklooktin ajratib olingan, biroq u nisbatan reaktiv va polimerlanib ketadi. Ba’zi sikloalkin tabiatda bo’lishiga qaramasdan, va ularga bo’lgan e’tibor, ularni rakka qarshi dori sifatida ishlatish mumkinligi aniqlanganidan so’ng paydo bo’ldi. Uglerod-uglerod uch bog’i uchun sp gibridlanish o’rganilgan edi va 2 rasmda atsetilen uchun qayta ko’rib chiqildi. Etilen va atsetilendagi elektrostatik potensial 3 rasmda keltirilgan va qanday qilib ikkilamchi bog’lar atsetilenga kuchli zichlik berishini ko’rsatadi. 1 rasm Uglerodning uchlamchi bog’lari bilan bog’langan bog’ burchaklari egilishini ko’rsatuvchi siklononinning molekulyar modeli. Ushbu modelga ko’ra molekulyar mexanizmlar tufayli tuzilish minimal kuchlanish energiyasini oladi. 2 rasm Atsetilenning uglerod atomlari σ + π + π uch bog’ bilan bog’langan. Ikkala uglerod atomi sp gibridlangan va har biri vodorod bilan sp-1s esa σ bog’i orqali bog’langan. Har bir uglerod atomi, o’qlari bir-biriga perpendikular bo’lgan ikkita p orbitalga ega. Etilen Atsetilen 3 rasm Etilen va atsetilenning elektrostatik potensial xaritalari. Yuqori manfiy zaryad sohasi (qizil) bog’lar bilan birikkan va ikki uglerod atomlari orasida yotadi. Etilenning yuqori va past qismida elektronga-boy soha mavjud. Chunki atsetilen 2 ta bog’ga ega. Bu yerda alkanlar, alkenlar va alkinlarning tuzilish sifatlarini taqqoslash foydalidir. Etan→eten→etin tartibida quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Uglerodning geometriyasi o’zgarib boradi tetraedral→trigonal planar→chiziqli. 2. C-C va C-H bog’lari qisqaroq va mustahkamroq bo’ladi. 3. C-H bog’larining kislotaligi ortadi. Barcha ushbu trendlar orbital gibridlanish modeli bilan tasdiqlanishi mumkin. Uglerodning sp 3 , sp 2 va sp gibridlanish holatlari bog’ burchaklari uchun hosdir.Bog’lanishda ishlatilgan s orbitallar uchun bog’ masofalari, bog’ kuchlari va kislotalilik hosdir. s orbital o’zining orbitallari bilan gibridlanishga foiz qo’shadi. Shu sababdan, sp 3 orbital ¼ qism s hususuyat va ¾ qism p hususuyatga ega; sp 2 orbital 1/3 qism s hususuyat va 2/3 qism p hususuyatga ega; sp orbital ½ qism s hususuyat va ½ qism p hususuyatga ega. Biz keyin ushbu ma’lumotlarni gibrid orbitallarni tahlil qilish uchun ishlatamiz. Masalan, C-H ning bog’ masofasini va bog’ kuchini olaylik. 2p orbital va 2s orbitallarni solishtirsak, aniq bo’ladiki, ko’proq s orbital yadroga yaqinroq bo’ladi va elektronni kuchliroq ushlaydi. Ugleroddagi s hususuyatni tushuntirishning eng asosiy yo’li ularni elektromanfiylik bilan bog’lashdir. Uglerodning s hususuyati oshgan sari, elektromanfiylik kamayadi (orbitaldagi elektronlar yadroga yaqinlashadi). C-H bog’dagi, etan→eten→etin ketma-ketligida, vodorodlar o’zlarini xuddi kuchli elektromanfiy uglerod bilan bog’langandek tutishadi. NH 3 , H 2 O va HF larda bog’lar masofasi va bog’ kuchlari qanday o’zgaradi? Atsetilenni etan va etendan ajratib turuvchi eng katta xususiyati bu uning kislotaliligidir. Buning sababi sp -gibridlangan orbitallar sp 2 va sp 3 larga qaraganda elektromanfiyroq. Alkinlarning gidrogenlanishi. Alkinlarning gidrogenlanish sharoitlari alkenlarnikiga o’xshaydi. Platina, palladiy, rodiy yoki nikel mavjudligida vodorodning 2 molyar ekvivalenti alkinning uch bog’iga birikadi va alkanni hosil qiladi. Pt,Pd,Ni yoki Rh RC≡CR′ + 2H 2 RCH 2 CH 2 R′ Alkin Vodorod Alkan Atsetilen va kerakli organik hamda noorganik birikmalardan qanday qilib oktin olinishi mumkin bo’lgan reaksiyalarni yozing? O’rinbosarlar xuddi alkenlardagi kabi, alkinlarning gidrogenlanishidagi issiqlikka ta’sir qilishadi. Alkil guruhlar sp gibridlangan uglerodga elektronlar beradi va shu yo’l bilan alkinni stabillaydi hamda gidrogenlanish issiqligini kamaytiradi. Alkinlarning alkanlarga gidrogenlanishida alken oraliq pog`onada bo’ladi. CH 3 CH 2 C ≡ CH CH 3 C ≡ CCH 3 1-Butin 2-Butin RC≡CR′ → RHC=CHR′ → RCH 2 CH 2 R′ Alkin Alken Alkan Alkinlar gidrogenlanish issiqligi alkenlarning gidrogenlanish issiqligidan katta. Shu sababdan, alkin gidrogenlanishning birinchi bosqichi ikkinchisiga qaraganda ekzotermikroq. Agar alkinni qisman gidrogenlash mumkin bo’lsa, bu alkenlar olinishida foydali bo’lishi mumkin. Tajribada alkinlar gidrogenlanayotganida alkenlarga o’tishi uchun maxsus katalizatorlar ishlatiladi. Eng ko’p ishlatiladigan katalizator Lindlar katalizatori : kalsiy karbonat ustidagi palladiy va unga qo’shilgan qo’rg’oshin atsetat hamda xinolindan iborat. Qo’rg’oshin atsetat va xinolin katalizatorni qisman deaktivlaydi (“zaxar”), bunda u alkinlarning gidrogenlanishida oddiy katalizator bo’lib faqat alkengacha gidrogenlanadi. Keyingi reaksiyalarda biz Lindlar palladiy katalizatorini birikmalari bo’yicha yozmaymiz, faqat Lindlar Pd deb yozamiz. Alkinlarning alkenlarga gidrogenlanish reaksiyasi qo’sh bog’ga birikib sis (yoki Z) izomer hosil qiladi. Olein va stearin kislotalar tabiiy birikmalar bo’lib, turli yog’lardan va moylardan ajratish mumkin. Laboratoriyada har biri stearol kislotaning gidrogenlanishidan olinishi mumkin. Olein kislota stearol kislotani Lindlar palladiy katalizatori ostida gidrogenlanib olinadi; platina ostida gidrogenlanganida stearin kislota olinadi. Olein va stearin kislotalarning Tuzilishlari qanday? Vodorod galoidlarning alkinlarga birikishi. Alkenlarning uglerod-uglerod bog’iga birikuvchi ko’pgina elektrofil reagentlar alkinlarga ham birikadi. Vodorod galoid, masalan, alkinlarga birikib alkenil galoidlar hosil qiladi. Birikishning regioselektivligi Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi. Proton vodorod atomlariga biriksa, galogen esa kamroq vodorodli uglerod atomiga birikadi. Alkinlarning vodorod galoidlar bilan reaksiyasi mexanizmini yaratayotganimizda, biz uni alkenlarning elektrofil birikishiga o’xshash degan xulosaga kelishimiz mumkin, unga ko’ra, birinchi bosqichda karbokation hosil bo’ladi va u tezlikni aniqlaydigan bosqich bo’ladi. Ikkinchi bosqichda esa karbokationga galoid ion tomonidan nukleofil hujum bo’ladi. Turli manbaalardagi ma’lumotlarga ko’ra alkenil kationlari ( vinil kationlari deb ham ataladi) oddiy alkil kationlariga qaraganda mustahkam emas va ularning birikish reaksiyalarida paydo bo’lishi savollarga boy. Masalan, vodorod galoidlarning alkinlarga elektrofil birikishi tegishli alkenlarga qaraganda sekinroq bo’lsada, ularning farqi karbokation mustahkamlanishidagi farq kabi yaqqol ko’rinmaydi. Agar reaksion aralashmada peroksidlar mavjud bo’lsa, unda vodorod bromid (vodorod xlorid va vodorod yodidlar emas) alkinlarga erkin-radikal mexanizm bo’yicha birikadi. Vodorod bromidning alkenlarga erkinradikal birikishidagi kabi, bunda ham fazoviy selektivlik Markovnikov qoidasiga bo’ysunmaydi. CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 C ≡ CH + HBr → CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH ≡ CHBr 1-Geksin Vodorod bromid 1-Brom -1-geksen (79%) Alkinlarning gidratatsiyasi Alkenlarning gidratatsiyasi kabi, alkinlarning gidratlanishidan spirt hosil bo’lishi kutiladi. Ammo bunday spirtda gidroksil guruh o’z bog’ini uglerod- uglerod qo’sh bog’i bilan almashadi. Bunday turdagi spirt yenol deb ataladi (qo’sh bog’ning qo’shimchasi en+ spirtning qo’shimchasi ol). Yenollarning muhim xossalaridan biri bu ularning berilgan shaoritlarda tezda aldegid va ketonlarga izomerlanishidir. Yenollarning keton yoki aldegidlarga burilish jarayoni keto-yenol izomerlanish (yoki keto-yenol tautomerizatsiya ) deb ataladi va protonlarning ketma-ket o’tishlari orqali amalga oshadi. Yenolning qo’sh bog’iga proton o’tishi juda tez amalga oshadi, chunki hosil bo’luvchi karbokation juda mustahkam. Ugleroddagi musbat zaryad kislorodga o’tib stabillanadi va rezonans ko’rinishda uni ifodalash mumkin. Umumiy reaksiya: 1-bosqich: Yenol suvli kislotali sharoitda paydo bo`ladi. Uni ketonga burilishining birinchi yo`li – ikkita qo`shbog`ga ega uglerodga protonli ko’chish. 2-bosqich: Karbokation kisloroddan suv molekulasigacha protonni ketonga ko`chiradi. Yenolning ketonga o’tishi ikki eritmali proton o’tishi orqali amalga oshadi. Birinchi bosqichda proton uglerodga o’tadi va ikkinchi bosqichda kislorod tomonidan olib tashlanadi. Kislorod bo’linmagan elektron juftining delokallanishi kationni mustahkamlaydi. B ning barcha atomlari oktet elektron holatiga ega, bu esa uni A dan ancha mustahkam qiladi. 2-butin gidratlanishidan olingan yenol tuzilishini keltiring va uning tegishli keton izomeriga burilishidagi reaksiyalarni yozing. Umumiy qilib aytganda, ketonlar yenollarga qaraganda mustahkamroq va ketonlar odatda alkinlar kislota katalizatorligida gidratlanganda hosil bo’luvchi mahsulotlar hisoblanishadi. Alkinning gidratlanishida suvli sulfat kislota va simob (II) sulfat yoki simob (II) oksidni katalizator sifatida ishlatilishi standart usul hisoblanadi. Alkinlarning gidratlanishi Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi; terminal alkinlar metil o’rinbosarli ketonlar hosil qilishadi. Atsetilen va kerakli organik hamda noorganik birikmalar orqali 2-oktanonni qanday reaksiyalar orqali olish mumkin bo’lgan reaksiya tenglamalarini yozing. 4- oktanonni qanday qilib olgan bo’lar edingiz? Alkinlar gidratlanishining fazoviy selektivligi tufayli, faqatgina atsetilen gidratlanganda aldegid hosil qiladi. Bir vaqtlar aldegid sanoat miqyosida shu usul yordamida olingan. Galogenlarning alkinlarga birikishi. Alkinlar xlor va brom bilan birikib tetragalogenalkanlarni hosil qilishadi. Uch bog’ga ikki molekula galogen birikadi. Polimerlanish reaksiyalari. a) Dimerlanish reaksiyasi. Atsetilen NH 4 Cl va CuCl 2 tuzlari ishtirokida dimerlanish reaksiyasiga kirishib sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan sintetik kauchuk uchun asosiy mahsulot hisoblangan vinilatsetilen olinadi: CH≡CH + CH≡CH→CH 2 = CH – C≡CH b) N.D. Zelinskiy va B.A. Kazanskiy yuqori haroratda aktivlangan ko’mir ishtirokida uch molekula atsetilendan benzol hosil qildilar: 3CH ≡ CH →C 6 H 6 Uch bog’dagi vodorod atomining reaksiyalari. a) Atsetilenidlarni hosil qilish. Molekuladagi uch bog’ yonidagi vodorod atomlari metallar va metall oksidlari bilan oson o’rin almashinib, metall atsetilenidlarini hosil qiladi: CH≡CH+ 2Na → Na −C≡C− Na + H 2 CH≡CH+ Ag 2 O → Ag − C≡C −Ag + H 2 O Atsetilenni ketonlarga birikishi KOH ishtirokida boradi: CH≡CH+ O = C – CH 3 →CH≡C – C (CH 3 ) 2 | | CH3 OH 2-metil butin-3 ol-2 CH≡C – C (CH 3 ) 2 + O = C – CH 3 → (CH 3 ) 2 C–C≡C–C(CH 3 ) 2 | | | | OH CH3 OH OH 2,5-dimetil geksin-3 diol-2,5 Butin-2 diol-1,4 va 2-metilbutin-3 ol-2lar sintetik kauchuk olishda muhim oraliq mahsulot hisoblanadilar. 4. Oksidlanish reaksiyasi. Alkinlar oson oksidlanib, dialdegidlar va so’ngra ikki asosli kislotalar hosil qiladi CH≡CH+ O 2 → O = C − C = O →HOOC – COOH | | H H Glioksal oksalat kislota Alkinlarning ishlatilinishi. Atsetilen kislorodda yonganda 3000ºC gacha issiqlik beradi. Bu xususiyatdan foydalanib sanoatda, qurilishda va boshqa tarmoqlarda metallar kesiladi va payvand qilinadi. Atsetilen asosida sintezlar Bilasizmi? Rus olimi E.E. Vagner alkenlarni KMnO 4 ning suvli eritmasida oksidlab glikollar hosil qildi (1888). Rus olimi V.V. Markovnikov alkenlarga galoid vodorod va suvlarni birikish qoidasini yaratdi (1869). Qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlarida keng qo’llaniladigan polietilen plyonkasi etilendan olinadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Alkinlar nomlanishi va olish usullari
Alkinlar (asetilen uglevodorodlar)
Alkenlar izomerlanishi nomlanishi olish usullari
Organik birikmalar sentezi faniga kirish
О’zbekistonda organik kimyo fanining rivojlanishi. кimyoviy bog’lanish