Жисмоний тарбиянинг келиб чиқиши - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний тарбиянинг келиб чиқиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

165 KB

Жисмоний тарбиянинг келиб чиқиши Режа 1. Оналик уруғчилик даврида жисмоний тарбия. 2. Оталик уруғчилик даврида жисмоний тарбия.

Халқ маданиятининг ажралмас қисми бўлган жисмоний маданиятнинг пайдо бўлиши ва унинг даврлар мобайнида тараққий этиб бориши ҳақидаги масала жисмоний тарбия тарихининг энг муҳим масалаларидан бири бўлиб келади. Илмий тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатадики, кишилик жамияти ер юзида қарийиб миллион йилдан бери яшаб келмоқда. Лекин тахминан бундан 40 минг йиллар муқаддамгина одам пайдо бўлишининг биологик жараёни тугалланди ва одамнинг ҳозирги тури пайдо бўлди. Одамларнинг тошни майдалашга ва ёришга ҳамда ёғочдан оддий қуроллар йўнишга ўрганишлари учун бир неча юз минг йиллар керак бўлди. Меҳнат туфайли одамнинг жисмоний қиёфаси ўзгарди. Унинг олий нерв фаолияти организмнинг тузилиши ва вазифалари такомиллашиб борди. Ибтидоий одамларнинг меҳнат қуроллари дастлаб тасодифий топилган тош бўлаклари ва оддий таёқлардан иборат эди. Ёввойи ҳайвон ови ҳали тасодифий характерга эга эди. Бу даврда жисмоний тарбиянинг бирон нисбатан мустақил элементларининг борлиги ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас эди. Кишилар учун керакли жисмоний сифатлар, малака ва қобилиятлар уларнинг бевосита меҳнат фаолияти жараёнида ҳосил қилинар эди. Фақат ёшлар ўша вақтларда мавжуд бўлган оддий меҳнат қуролларини кандай ясаш ва ишлатиш ҳамда ёввойи ҳайвонлардан қандай сақланиш кераклигини катта ёшдаги кишилардан маълум даражада ўрганар эдилар. Турли мустахкам ва ўткир учли енгил найзаларнинг, сўнгра эса ўқ ва ёйнинг пайдо бўлиши овчиликни кишининг асосий касбига айлантирди. Қазилмалар даврида

топилган манзилгохлари одамнинг анча ўтроқ хаёт кечира бошлаганидан ва ўз эхтиёжларини қондириш учун анча катта имкониятларга эга бўлганидан далолат беради. Чунончи, ўша даврдаги одамда ёш авлодни тарбиялаш имконияти туғилди, бунда жисмоний тарбия асосий роль ўйнади. Санъат кишиларнинг фикр ва туйғуларини бойитди, уларнинг маънавий дунёсини такомиллаштирди. Ўйин ва рақсларда такрорланадиган меҳнат ва мудофа ҳарактеридаги кўпгина ҳаракатлар энди бевосита меҳнат қилишга йўналтирилмас эди. Бу ҳаракатлар жисмоний машқлар сифатида нисбатан мустақиллик кашф этди. Жисмоний машқларнинг мусобақа ўйинлари шаклида вужудга келиши, ибтидоий жамият кишисини тарбиялашда тубдан ўзгариш ясади. Матриархат оналик уруғчилик жамоаси пайдо бўлди, унинг аъзолари биргаликда қилинадиган доимий коллектив мехнат ва қон-қардошлик билан боғланган эди. Жамоаларнинг пайдо бўлиши ва тараққий этиши билан аста секин маданият сохасида ҳам ўзгаришлар содир бўлди. Энди одам ўзига доимий турар жой қуради, кийим-кечак пайдо бўлади, тасвирий санъат бунёд этилади, қўшиқ, ўйин ва рақслар ижро этиладиган турли байрамлар кенг тарқалади. Шу даврда дин бунёдга кела бошлайди. Жисмоний тарбия элементларининг пайдо бўлиши ҳам худди шу даврга тўғри келади. Бевосита мехнат билан боғлиқ бўлган кўпгина мусобақа ўйинлари мустақил тарбиявий ахамият касб этади ва улардан уруғ коллективининг турли ёшдаги группалари фойдалана бошлайди. Мехнатнинг жинс ва ёшга қараб табиий равишда бўлиниши

эндигина туғилиб келаётган ибтидоий жисмоний тарбияда ҳам ўз ифодасини топди. Жисмоний тарбиянинг янада ривожланишида ибтидоий санъат ҳам катта роль ўйнайди. Жисмоний машқларнинг мусобақа ўйинлари шаклида вужудга келиши ибтидоий жамият кишисини тарбиялашда тубдан ўзгариш ясади. Одамлар кишини ҳаётга, айниқса мехнат фаолиятига тайёрлашнинг янги воситасига эга бўладилар. Этнографларнинг таъкидлашича, ХIХ асрнинг 60-йилларидаёқ Австралиянинг бир қанча қабилаларида овга чиқиш олдидан йиртқич хайвоннинг шаклини қумга чизиб, унга найза отиш расм бўлган, бунда хар бир овчи ўз найзасини мумкин қадар аниқроқ ва кучлироқ отишга ҳаракат қилган. Бу ерда машқ ва мусобақанинг айрим элементлари қўшилган. Шундай қилиб, одамлар найза отишни машқ қилиш билан ўзларининг мехнат малакалари ва махоратларини такомиллаштириб борганлар. Ўша вақтда мехнат ва ўйин бир-бирига чамбарчас боғлиқ бўлган ва диний ақидалар билан боғланган. Оналик уруғчилик (матриархат) даврида жисмоний тарбия. Оналик уруғчилик даврида одамларнинг ўйин ижодларининг ривожланиши уларнинг меҳнат фаолиятининг ўсиб борувчи турлари билангина эмас, балки турли уруғлар ўртасида алоқа қилишга бўлган эҳтиёжнинг борган сари кучайиб бориши билан ҳам белгиланади. Байрамлар жараёнида ўтказиладиган мусобақа ўйинлар борган сари бу алоқанинг кучли воситаларидан бирига айлана боради.

Она уруғчилиги тузими шароитларида жисмоний тарбиянинг таълим тарбия жараёни элементлари пайдо бўлди. Масалан: тайга минтақасида яшайдиган манси, хантэ ва нанайларда айиққа қарши мусобақа ўйини оммалашган эди. Ёшларни бу ўйинга ўргатишга чопиш, ёйдан отиш элементлари ва айиқ билан курашиш усуллари киритилган эди. Кўчманчи ненецларда буғига қарши ўйин мусобақаси кенг тарқалган. Бу ўйин ёрдамида ёшлар чанғида буғи кетидан қувишга, арқон ёрдамида буғининг қаршилигини бартараф этишга ўргатилар эди. Ўйинлар орқали ибтидоий одамнинг жисмоний ва ақлий қобилиятлари машқ қилдирилар эди. Оналик уруғчилик тузумининг гуллаб яшнаган даврида ўйин учун махсус таёрланган нарсалар-жундан қилинган копток, шар, найзабозлик таёқлари, учи тўмтоқ найзалар, палахмон, ўйинчоқ ёй боши эгри ҳасса ва бошқа нарсалар пайдо бўлган. Ёшларни, масалан, гурзи, найза, сўйил ирғитишга, ёйдан отишга ўргатиш ибтидоий жисмоний тарбия таркибига кириб, унинг энг муҳим таркибий қисмини ташкил этган. Ёй отишга ва бумеранг ирғитишга ўргатиш айниқса мураккаб бўлган. Оналик уруғчилиги даврида бир канча ўйин асбоблари ҳам иҳтиро этилган эди. Масалан, индеецларда оталик уруғчилиги даврига ўтишда ичи ковак ва яхлит каучукли коптоклар, маҳсус чана (“тобогган”)лар бор эди, улар бу копток ва чаналардан факат хўжаликлардагина эмас, балки мусобақаларда ҳам фойдаланганлар. Колумб давридаёқ европаликлар индеецларнинг коптоклари кастильяликлар (Испания)нинг коптокларидан яхши эканлигини тан олишга мажбур бўлган эдилар. Индеецлар томонидан резина коптокнинг

кашф этилиши кўпгина бошқа Европа халқларида хам копток ўйинининг янада равнақ топишида муҳим роль ўйнади. Ибтидоий одамларга суякдан килинган чанғилар, кон p килар, копток билан ўйнашга мўлжалланган ракеткалар маълум бўлган. Ибтидоий жамоа жисмоний тарбия соҳасида ўз аъзолари зиммасига маълум мажбуриятлар юклади. Она уруғчилиги шароитларида аёллар меҳнат ва мудофаа фаолиятида эркаклар билан бир қаторда қатнашар эди. Этнографик материалларидан маълум бўлишича, ўша вақтларда муштлашиш, курашиш, югуриш, таёқбозлик, найза ирғитиш, ёй отишлар юзасидан ва бошқа шу каби сохаларда аёлларнинг махсус мусобақалари хамда аёллар билан эркаклар мусобақалари ўтказилар эди. Ёш қиз ва йигитлар ҳаётда керак эпчиллик, чидамлилик, чаққонлик, жасурлик ва қатъиятлик каби қобилиятларга эга бўлиши лозим эди. Баъзи қабилаларда, масалан, бороро ва конеллаларда йигитлар маълум синовлардан ўтмагунларича ҳатто уйланишлари ҳам мумкин эмас эди. Кураш ва югуриш энг асосий синовларидан эди. Шарқий Африкадаги кўпгина ибтидоий қабилаларда лангарчўп билан сакраш ва югуриб келиб баландликка сакраш мусобақалари ҳам бўлганлиги маълум. Ибтидоий жамоа тузими шароитларидаёқ сузишнинг турли усуллари, элементлари маълум бўлган, каноэ ва байдарка хилидаги енгил узунчоқ қайиқда эшкак эшиш қўлланилган. Этнографик материаллар Жанубий Америкадаги баъзи бир қабилаларда турникда машқ қилиш элементлари мавжуд бўлганлиги тўғрисида далолат беради. Шимолий Америка индеецларининг айрим

қабилаларида катта резина копток, чавган ва ракеткалардан фойдаланиб ўйналадиган хоккей типидаги ёзги ва қишки ўйинлар расм бўлган. Баъзи бир манбалар ибтидоий жамоа одамларида диск улоқтириш машқи ҳам бўлганлигини кўрсатади. Тўғри, ҳали бу мусобақа тури тамомила мустақил бўлмаган, балки комплекс характердаги ўйинлар таркибига кирган. “Диск” кактус ўсимлигидан тайёрланган ва юмолоқ шаклда бўлган. Олдин кактусдан тиканаклар тозаланган. Сўнгра ўйин воситаси қилиб қўлланилган. Оталик уруғчилик (патриархат) даврида жисмоний тарбия. Темир омоч ва болтанинг пайдо бўлиши, омоч билан ишлаш деҳқончилик ва чорвачиликнинг ривожланиши овнинг хўжалик аҳамиятини барбод қилди. Чорва моллари тутиш ва деҳқончилик қилиш уйда эркак кишининг ҳукмрон бўлинишини таъминлади. Оила катта патриархат оилага айлана бошлайди. Моногамияга- ягона никоҳликка ўтила бошланади. Патриархал оилалар йиғиндиси патриархал уруғни ёки уруғчилик жамоасини ташкил этади, уруғлар йиғиндиси ва умум қабила ерларига эга бўлган қабилаларни ҳосил қилади. Қабилалараро муносабатларнинг ривожланиши билан ўзаро маданий таъсир кучаяди, жисмоний тарбия тажрибаси ҳам бойиб боради. Оналик уруғчилиги шароитида маълум бўлмаган, жанговар мусобақа ўйинлари пайдо бўлади. Жанговар шон-шавкат ва шуҳрат тушунчалари туғилади. Патриархат тараққиётининг илк босқичида қабилалар ўртасида туғиладиган жанжаллар кўпинча бир-бирига қарама-қарши бўлган қабила вакилларининг кураши билан ҳал

этилар эди. Жисмоний машқлар қабилалар ўртасидаги дўстлик муносабатларининг ривожланиши ва мустаҳкамланишида катта роль ўйнади. Эскисмосларда турли группаларнинг тўқнашуви вақтида ҳар бир группадан жангчилар танлаб олинган. Улар таёқбозликда мусобақалашиб, улардан бири енгилдим демагунича мусобақа давом этган. Коряклар, тунгуслар ва чукчалар орасида спорт кураши шаклида яккама-якка олишув кенг тарқалган эди. Патриархат даврида ибтидоий жамоа одамларининг ўйин ижодини таркибий элементларга ажратиш, ихтисослаштириш жараёни кучаяди. Масалан, буғучилик билан шуғулланадиган қабилаларда буғу билан олишув ўйини асосан болалар ўртасида сақланиб қолган. Ишлаб чиқариш ва ижтимоий ҳаёт сохасидаги ўзгаришлар оқибат натижада жисмоний тарбия сохасида ҳам бир қанча янги ходисаларнинг содир бўлишига сабаб бўлди. Масалан овчилик ўйинлари овчилар турмуш анъаналарини акс эттириб келган эски мазмунини йўқотди. Айни вақтда деҳқонлар ва чорвадорларнинг меҳнати ва турмушини акс эттирадиган янги мусобақа ўйинлари пайдо бўлди. Мисол учун, «Зиғир», «Тариқ», «Сичқон-мушук», «Калхат» ва бошқа шу сингари халқ ўйинлари яратилди. Катта ёшдаги кишилар ўртасида бу ўйинлардан фақат айрим машқларгина фойдаланилган: бу машқлар спортнинг мустақил элементлари сифатида таркиб топди (буғуларда тезликда ким ўзарга пойга қилиш, катта юкларни ташишда пойга қилиш, югуриб кетаётган буғунинг шохига арқон ташлаш, бир жойда турган буюмга ва ҳавода айланиб турган буюмга арқон ташлаш,

кенг чанғиларда ким ўзарга пойга қилиш ва хоказолар), кураш сингари мусобақа тури хам шаклан ўзгарди. Ижтимоий ходиса бўлган уруш жангчини машқ қилдиришнинг янги шакли ва методларининг пайдо бўлишига, янги жанговор ўйинлар ва жисмоний машқларнинг ривожланишига имкон берар эди. Унда патриархал аристократи қўшинларига харбий хужумлари қилишга харбий дружина аъзоларини тайёрлаш мақсадида фойдаланилди. Халқ хам жисмоний тарбиядан ўзини чиниқтириб, душман дружиналаридан фойдаланган эди. Ибтидоий жамоа тузумидаёқ жангчиларнинг ижтимоий тайёргарлигидан бошқа қабила ва элатларни босиб олиш ва эзиш учун кўпчиликни хукмрон озчиликка бўйсундириш учун фойдаланишни назарда тутадиган жисмоний тарбиянинг янги системаси элементлари туғилган эди. Қайси қабиланинг аъзолари жисмоний жиҳатдан кучли бўлса бу қабилалар бошқа заиф қабилаларни босиб олиб уларни ов маҳсулотлари ҳамда ов территорияларига эгалик қилиб олардилар, шу билан қулдорлик тузимига асос солина бошланган. Харбий демократия тараққиётининг илк босқичида халқ лашкари-пиёда қўшин олиб бориладиган жангларда асосий хал қилувчи куч эди. Харбий бошлиқларнинг шухрати унинг жамиятда тутган ўрнигагина эмас, балки унинг жисмоний кучи ва иродасига ҳам боғлиқ эди. Харбий демократия давридаги қадимий славянларнинг кўпгина ўйинларида (масалан, коллектив муштбозлик ва қиличбозлик олишувларида) ҳам қабила дружиналари ва махсус халқ лашкарларининг харбий санъатини ҳамда жисмоний тайёргарлиги изларини топиш мумкин. Ўша

вақтларда аҳолини ёшига қараб жисмоний жихатдан тайёрлаш принципидан кенг фойдаланган бўлиб, у ёшларни жисмоний жихатдан тайёрлашда мухим аҳамиятга эга бўлган. Ибтидоий жамоа тузумининг емирилиши даврида жисмоний тарбия уруғ- қабила аслзодалари томонидан ўзини ва ўз дружиналарини бошқа қабилаларни харбий йўл билан танлаш учун мўлжалланган эди. Бу билан жисмоний тарбия уруғ-қабила аслзодаларининг бундан кейинги бойишига ва синфий ажралишига, синфий қулдорчилик жамиятининг пайдо бўлишига имкон яратди. Қуйида қадимги халқларнинг миллий халқ байрамлари ва анъаналарида жисмоний ҳаракатларнинг шакллари бўлган ғор ва сарой қолдиқларидаги чизма расмлар ва бронзадан ишланган ҳайкалча ва идишлардан намуналар келтирилган.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Б.И.Загорский, И.П.Залетаев, Ю.П.Пузир. Физическая культура. М.1989 г. 2. В.В.Столбов. Истор.физ.культ. Учебник. М. 1989 г. 1. 3.Н.Ф.Кулинко. История и организация физическая культури. М.1992. 3. Н.К.Макерцев. Страници истории спорта.М.1987. 4. Е.Л.Озерецкая. Олимпийские игри. Л.1990. 5. Е.Л.Озерецкая. Олимпийский факел над Римом. М. 1990. 6. П.А.Соболев. Олимпия, Африка, Америка,Азия,Рим. М.1990. 7. И.Г.Чудинов. История физической культури. М.1990. 8. А.О.Романов. Международное спортивное движение. М. 1993. 9. Б.Хавин. Все об олимпийских играх. М.1994. 10. Д.Д.Егоров. Все о спорте. М. 1994. 11. Жисмоний тарбия тарихи. Тошкент. Укитувчи. 1989. 12. В.Г.Кудрявцева. Спорт мира и мир спорта. М. 1997. 13. Л.Кун. Всеобшая история физической культури. М. 1992. 14. А.П.Романов. МОК и международное спортивние движение. М. 1990.

Похожие

Жисмоний тарбиянинг гигиеник аҳамияти

Бошланғич синф ўқувчиларнинг гармоник ривожланишида жисмоний тарбиянинг роли

Футболчиларнинг умумий жисмоний ва махсус жисмоний тайёргарликлари

Жисмоний тарбия машғулотларида жисмоний нагрузканинг гигиеник характеристикаси

Курашчининг жисмоний тайёргарлиги