Туркий халқлар жисмоний тарбияси - Физическая культура - Рефераты

Туркий халқлар жисмоний тарбияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Туркий халқлар жисмоний тарбияси Режа 1. Қадимги туркий халқлар жисмоний тарбияси. 2. Туркий халқларнинг буюк алломамалари жисмоний тарбия тўғрисида.

Ўрта Осиё энг қадимги замонлардан буён инсон яшаб келаётган жойлардан, энг эски маданият ўчоқларидан биридир. Жуда кўп манбалардан- халқ эпосида, фольклорда, ўрта асрлардаги кўзга кўринган мутаффаккирларнинг ва кейинги даврларда яшаган маърифатчиларнинг асарларида ҳам бунинг исботини топамиз. Зикр этилган манбалар, моддий маданият ёдгорликлари собиқ Туркистон ўлкасида истиқомат қилган элатлар, яъни ҳозирги ўзбеклар, тожиклар, қозоқлар, қирғизлар, қароқалпоқлар, туркманлар ва бошқаларнинг аждодлари ўзларига хос физкультурани-турли хил жисмоний машқлар, мусобақалар ва халқ ўйинларини авлоддан-авлодга ўтказиб, ривожлантириб келганларидан дарак беради. Бу машқлар ўйинлар ва мусобақалар муайян тарихий даврда яшаган турли ҳалқлар ва қабилаларнинг ҳаёт кечириш тарзидан келиб чиққан бўлиб, улар ҳаётининг ички ва ташқи муҳит хусусиятларини ўзида акс эттирган, кишиларни чиниқтириш, уларни бақувват, эпчил, чидамли, дов юрак қилиб тарбиялаш мақсадларига хизмат қилган. Ўсиб келаётган ёш авлодни жисмоний тарбиялаш қадимги ҳалқлар учун табиий зарурат эди. Хўжаликни бошқариш, тил ва бошқа ижтимоий фаолият соҳалари такомиллашган сайин, ўйинлар тарбия мақсадларига кўпроқ хизмат қила бошлаган. Искандар Зулқарнайнинг Ўрта Осиёга юришлари даврида Ўрта Осиёда физкультура кенг ривожланган эди. Янги шаҳарларни қуришга киришиш пайтларида қадимги Грециядаги олимпиада ўйинларига ўхшаш хилма-хил мусобақалар ўтказиларди. Суғдиёна ва Бақтрия давлатлари мавжуд бўлган даврда Ўрта Осиёда яшаган ҳалқ орасида эпчил акробат- дорбозлар жуда машҳур бўлган. Улардан эпчил ва жисмоний жиҳатдан яхши чиниққанлари узоқ мамлакатларга ҳарбий юришларда қатнашар ва у жойларда маҳоратларини намойиш қилиб, ўз ҳалқи санъатини шуҳрат топтирардилар. Эллинизм даврида Ўрта Осиё денгиз соҳилларидаги грек маданиятнинг таъсири кириб кела бошлайди. Доро ва Ксеркснинг Грецияга ҳарбий юришларида суғдийлар, хоразмийлар ва Ўрта Осиё скифлари қатнашадилар.

Грецияда улар жуда кўп хилма-хил жисмоний машқлар, ўйинлар ва мусобақаларни ўзлаштириб, ўз мамлакатларига ёядилар, уларни маҳаллий шароитга мослаштириб ўзгартирадилар. Ўрта Осиё ҳалқлари Хитой Ҳиндистон, Эрон, Сибирь, Шарқий Европа ва Ўрта денгиз бўйи ҳалқлари билан қадим замонлардан буён савдо ва маданий алоқалар қилиб келганлар. Ўрта Осиё ҳалқлари маданиятнинг ривожланишида бунинг аҳамияти катта бўлади. Қадим замонлардаёқ Ўрта Осиёда яшовчи ҳалқларда кураш, ўқ ёй отиш, чавандозлик сингари жисмоний машқ турлари мавжуд бўлган. Ўрта Осиё ҳалқлари ўртасида от мусобақалари жуда кенг тарқалган эди. Араб истилоси даврида хилма-хил ҳарбий ўйинлар, ўқ ёй отиш, чавандозлик мусобақалари ўтказиб туриларди. “Гуйбози” ўйини-ҳўлда махсус таёқ билан от чопиб ўйналадиган тўп ўйнини айниқса кенг тарқалган эди. IX - X асрларда ҳозирги Ўзбекистон территориясида бу ўйин “Човган” деб аталарди. Ўша даврда бу ўйин жангчиларнинг асосий кўнгил очиш воситаларидан бири ҳисобланарди. Ўйинчилар икки гуруҳларга бўлинган бўлиб, ҳар бир чавандознинг қўлида узун дастали махсус ёғоч болға бўларди. Тўпни сулжон билан уриб бир-бирларига ошириб, ҳар бир тараф тўпни катта майдоннинг икки чеккасига ўрнатилган рақиб дарвозасига олиб бориб киритишга харакат қиларди. Ўрта Осиёда олғир паррандалар ёрдамида ов қилиш кенг тарқалган эди. Овчилар ўртасида кўпинча турли ҳайвонлар ва паррандаларни овлаш мусобақалари ўтказиб туриларди. VI - VII асрлардан бошлаб Ўрта Осиёда шахмат ривож топа бошлайди. Ўрта Осиёда шахмат ўйинини тилга олувчи дастлабки ёзма маълумотлар тахминан олти юзинчи йилларга тўғри келади. IX асрда жуда кучайиб кетган синфий кураш шароитида араб халифалиги емирилиб, самонийлар давлати вужудга келади. Самонийлар даврида мамлакат қарийб бутун бир аср мобайнида ташқи душманлар хужумига дучор бўлмайди. Бу эса араб истилоси келтирган вайронгарчилик оқибатларини тугатиш учун имкон туғдирди. Муҳамммад бин-Мусо ал-Хоразмий ўша даврнинг энг йирик олими эди. Бу олим арифметиканинг баъзи асосларини илк марта баён қилиб

берган. Унинг алгебрага доир асарлари Европада чиқарилган дарсликларга асос қилиб олинган. “Ҳисоб ал-жабр вал-муқобала” деб аталувчи машҳур трактатнинг муаллифи-ал-Хоразмий эса фаннинг мана шу энг муҳим соҳасини яратувчилардан бири ҳисобланади. Хоразмийнинг астрономия ва география соҳасида ҳам жуда катта хизматлари бор. Х аср охирларида яшаган яна бир кўзга кўринган олим, Фароб шаҳрида туғилган машҳур файласуф ва энциклопедист Абу Наср Муҳаммад ал- Фаробий эди. Фалсафа соҳасидаги жуда катта хизматлари учун Фаробийнинг замондошлари унга “иккинчи Аристотель” номини берганлар. Асли Хоразмлик Абу Райхон Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Бируний ўрта аср Шарқининг гениал олимларидан бири бўлган. У Европа ва Шарқ тилларини, шу жумладан қадимги юнон тилини, санскрит, араб, хиндий ва бошқа тилларни жуда яхши билган. Берунийнинг замондоши, асли Бухоро яқинидаги Афшон қишлоғида туғилган улуғ олим Абу Али ибн Синонинг фан соҳасида эришган ютуқларининг ўзбек ҳалқи ва бутун Ўрта Осиё ҳалқлари тарихида бениҳоя катта аҳамияти бор. Абу Али ибн Синонинг “Китоб ул-Қонун фи-т-Тибб”, яъни “Тибб илми қонуни” деган классик асари унинг шуҳратини бутун дунёга таратди. Бу жуда катта медицина трактатининг лотин тилидаги таржимаси XII асрдаёқ /арбий Европага кириб борди ва Европа олимларининг фаолиятига жуда катта таъсир кўрсатди. Олим ўзининг машҳур “Тибб илми қонуни” асари учинчи қисмининг 17 фаслдан иборат бутун иккинчи бўлимини кишилар саломатлиги учун курашда жисмоний машқлардан фойдаланиш масалаларига бағишланган. Бу бўлимнинг дастлабки сатрларидаёқ жисмоний машқлар билан шуғулланиш ва ундан кейин овқатланиш режими ҳамда уйқу режими саломатликни сақлашда энг муҳим шарт экани қайд этилади. Олим жисмоний машқларни киши саломатлигини сақлашнинг энг муҳим воситаси деб ҳисоблаш билан бирга, жисмоний машқ нафас олиш узлуксиз ва чуқур бўлишига олиб келувчи ихтиёрий ҳаракат эканини, жисмоний машқлар билан меъёрида ва ўз вақтида шуғулланувчи киши ҳеч қандай муолажага муҳтож бўлмаслигини

айтади. Олимнинг жисмоний машқларни ўзига хос тарзда классификация қилганининг ҳам катта аҳамияти бор. У жисмоний машқлар хилма-хил бўлишини алоҳида таъкидлайди. Бундай машқлар, кичик ва катта, жуда кучли ва суст, секин, илдам, кескин ва тез ҳаракатлардан иборат мумкинлигини айтади. XII асрнинг дастлабки ўн йиллигида Ўрта Осиё мўғуллар босқинига дучор бўлади. Уларнинг хукмронлиги қарийб бир ярим аср давом этади. Ўрта Осиё ҳалқлари мўғул босқинчиларга қарши қаҳрамонона кураш олиб бориладилар. XV асрга келиб Олтин Ўрда узил кесил емирилади-Ўрта Осиёда мўғуллар хукмронлиги тугайди. Ўзбеклар ва уларнинг қадимги ота- боболари қадим замонларданоқ чиниққан, жисмоний бақувват ва чидамли кишилар сифатида танилиб келган. Ҳалқ паҳлавонлари ҳақи қанчадан қанча- афсона ва қўшиқлар тўқилган. Масалан, “Алпомиш” эпосида феодализм давридаги ўзбек ҳалқи ҳаётидаги узоқ ўтмиш воқеалари акс эттирилган, асар қаҳрамонлари-Алпомиш унинг дўсти Қоражон, ўзбек қизи гўзал Барчинойларнинг кўп фазилатлари қатор уларнинг куч-қуввати, паҳлавонлиги жисмоний мукаммаллиги ўз ифодасини топган. Темурийлар хукмронлиги даврида ўзбек феодал давлати хаётида ҳарбий санъат ҳамда жисмоний машқларнинг хилма-хил турлари янада ривож топди. Буни исботловчи далиллар жуда кўп манбаларда учрайди. Темур ва унинг лашкар бошлари жангчиларнинг жисмоний чиққан, бақувват ва эпчил бўлиши жуда катта роль ўйнашини яхши тушунардилар, жуда кўп ҳарбий юришлар тақдирини жангчиларнинг маҳорати ва жасорати ҳал қилади. “Бобурнома”да темурийлар сулоласидан бўлган машҳур саркарда ва ҳоким Муҳаммад Бобур ўзининг ҳарбий юришларидан бирини баён қилиб, манзилгоҳда полвонлар курашга тушгани; қайиқчи паҳлавон Лоҳурий Дўст Ёсинни Хайр деган полвон билан олишгани; Дўст Ёсин рақибини жуда қийналиб йиқитганини ёзган. Бобур ўша дарвнинг машҳур полвони Муҳаммад Бу Саидга юксак баҳо бериб, уни тенги йўқ паҳлавон деб атаган эди. Бобир ўз хотираларида муштлашиш мусобақаларини ҳам тилга олади ва

бир жойда ўшлик “урушқоқлар” биринчиликни олганини ёзади. Бобирнинг ёзишича, унинг замондошлари орасида бир зарб билан отни қулата оладиган одамлар ҳам бўлган. Бу хозирги бокс узоқ ўтмишда муштлашиш жангларидан келиб чиққанини кўрсатадиган яна бир далилдир.

Адабиётлар 1. Б.И.Загорский, И.П.Залетаев, Ю.П.Пузир. Физическая культура. М.1989 г. 2. В.В.Столбов. Истор.физ.культ. Учебник. М. 1989 г. 1. 3.Н.Ф.Кулинко. История и организация физическая культури. М.1992. 3. Н.К.Макерцев. Страници истории спорта.М.1987. 4. Е.Л.Озерецкая. Олимпийские игри. Л.1990. 5. Е.Л.Озерецкая. Олимпийский факел над Римом. М. 1990. 6. П.А.Соболев. Олимпия, Африка, Америка,Азия,Рим. М.1990. 7. И.Г.Чудинов. История физической культури. М.1990. 8. А.О.Романов. Международное спортивное движение. М. 1993. 9. Б.Хавин. Все об олимпийских играх. М.1994. 10. Д.Д.Егоров. Все о спорте. М. 1994. 11. Жисмоний тарбия тарихи. Тошкент. Укитувчи. 1989. 12. В.Г.Кудрявцева. Спорт мира и мир спорта. М. 1997. 13. Л.Кун. Всеобшая история физической культури. М. 1992. 14. А.П.Романов. МОК и международное спортивние движение. М. 1990.

Похожие

Кадимги аждодларнинг жисмоний тарбияси

Дунё халқлари жисмоний тарбияси тарихидан

Футболчиларнинг умумий жисмоний ва махсус жисмоний тайёргарликлари

Жисмоний тарбия машғулотларида жисмоний нагрузканинг гигиеник характеристикаси

Курашчининг жисмоний тайёргарлиги