Спортга яроқлилигини аниқлаш - Физическая культура - Рефераты

Спортга яроқлилигини аниқлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

519 KB

Спортга яроқлилигини аниқлаш Режа: 1. Спортга яроқлили ги ни аниқлаш тизимининг асослари 2. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг даврлари ва босқичлари 3. Спортчиларнинг соматик ривожланиши хусусиятлари 4. Спорт талантини эрта аниқлашнинг замонавий назарияси ва услубиятининг долзарб муаммолари 5. Спортда қобилият ва иқтидорни ўрганишнинг тизимли ёндашуви 6. Спорт қобилиятларини ривожланишида психо - физиологик шарт–шароитлар

Спортда қобилият ва талант муаммосини кўриб чиқишда, биринчи навбатда буюк спор тчилардан ҳали бирортаси ҳам ўзининг энг яхши натижасига бошидан охиригача мустақил шуғулланиб эришган эмаслигини айтиб ўтиш лозим. Салоҳиятни аниқлаш ва уни тўғри қўллашга мутахассислар ҳамда мураббийлар ёрдам берадилар. Мазкур жараён (саралов ва йўналтириш) қанчалик аниқ , тез юз берса спорт ютуқлари ва уларнинг турғунлигини белгиловчи характеристикалар шунчалик юқорироқ бўлади. Спортга яроқлили ги ни аниқлаш – кўп босқичли, кўп йиллик жараён, у спорт тайёргарлигининг барча босқич - ларини ўз ичига қамраб олади. У маълум спорт турида муваффақиятли такомиллашишини таъминлаш учун, спортчининг қобилиятини ҳар томонлама ўрганиш, ушбу қобилиятларни шаклланиши учун зарур замин яратишга асосланган. Унинг кўпгина назарий ва услубий жиҳатлари етарли даражада очиб берилган. Лекин афсуски, муаммонинг бир қатор қоидалари ишлаб чиқилганига қарамасдан, ҳалигача болаларни спортга яроқлилигини аниқлашнинг назарияси ва спорт машғулоти услубиятининг бир бутун тизими мавжуд эмас. Одатда, болалар у ёки бу тўгаракка тасодифан келадилар: дўстлари билан, ота-оналарнинг хоҳишига кўра. Энг яхши ҳолда, мактабдаги жисмоний тарбия ўқитувчиси спортнинг бирор тури билан шуғулланишни маслаҳат беради ёки яқин жойлашган БЎСМдан мактаб беллашувига мураббий келиб (кўп ҳолларда ўз ихтиёри билан) иқтидорли болани кўриши мумкин. Натижада, болаларнинг кўпчилиги «ўзиники бўлмаган» спорт тури билан шуғулланадилар, йиллар сарфлайдилар, лекин қимматли натижага эришмайдилар ва спортдан кўнгли қолиб чиқиб кетадилар. Эҳтимол, улар спортнинг бошқа бир турида муваффақиятга эришишлари мумкин эди. Спортга лаёқатли болаларнинг анчаси эса умуман спортга келмайдилар: улар бунга йўналтирил-маганлар ва ўз қобилиятлари ҳақида ҳеч нарса билмайдилар. Охирги йилларда бизнинг спортчиларимизни халқаро спорт майдонлардаги муваффақиятсизликларининг негизи - да, болал а рни спортга

яроқлилигини аниқлаш тизимининг йўқлиги ётади. Шу билан биргаликда бугунги кунда, спорт фанининг, жуда катта молиявий харажатларсиз бундай тизим яратишга замини бор. Муаммонинг кўп жиҳатларини назарий асослари ишлаб чиқилгани билан бир қаторда, компьютер технология - ларининг ривожланганлиги муҳим замин яратади. Компь ю- терларни болаларнинг имкониятлари ва уларнинг ривожла - нишини кузатиш тўғрисида ахборотлар банкини яратиш учун қўллаш, яъни мониторинг ташкил қилиш, болаларнинг спортга яроқлилигини аниқлаш диагностикаси муаммосини ҳал қилишда жуда муҳим аҳамиятга эга деб ҳисобланади. 1. Спортга яроқлили ги ни аниқлаш тизимининг асослари Спорт турларининг хилма-хиллиги шахснинг маълум бир спорт фаолиятида маҳоратга эга бўлиш имкониятларини кенгайтиради. Шахснинг маълум спорт турида имкониятлари ва сифат хусусиятларининг очилмаслиги, уни умуман спорт хусусиятларига эга эмас деб қарашга асос бўла олмайди. Бир спорт туридаги кўзга ташланмайдиган белгилар бошқа спорт турида юқори натижаларга эришишга сабаб бўлиши мумкин. Шулардан келиб чиққан ҳолда, спорт имкониятларини истиқболини кўришни алоҳида спортнинг йўналиши ёки гуруҳига тегишли равишда амалга ошириш мумкин, бунда спортга яроқлилигини аниқлаш тизимига характерли бўлган умумий қоидалардан келиб чиқиш лозим. 1. Спорт қобилияти кўп жиҳатдан, турғунлик ва консер - вативлик билан ажралиб турадиган наслий белгиларга боғлиқ. Шунинг учун, спорт имкониятларини истиқболини кўришда, аввало, келажак спорт фаолиятида муваффақият-ларни шартлайдиган, кам ўзгарадиган белгиларга эътибор бериш керак.

2. Наслий белгиларнинг ўрни организмга юқори талаб - лар қўйилган вақтда очилишидан келиб чиқиб, ёш спортчининг фаолиятини баҳолаш чоғида юқори натижалар савиясига алоҳида эътибор билан қараш керак. 3. Спорт қобилиятларини аниқлашда консерватив нас - лий белгиларни ўрганиш, машғулотлар таъсирида тубдан ўзгариши мумкин бўлган кўрсаткичларни аниқлаш учун зарур. Бунда аниқликни ошириш учун ҳам кўрсаткичларнинг ўсиш тезлигини, ҳам уларнинг бошланғич даражасини эътиборда тутиш лозим. 4. Баъзи функция ва сифат хусусиятларининг ривожла - ниши гетерохронлиги муносабати билан турли ёш давр - ларида спортчиларнинг қобилиятларини намоён бўлиш структурасида маълум фарқлар мавжуд. Айниқса , бу фарқлар юқори спорт натижаларига бола ва ўсмирлик ёшидаёқ эришиладиган техник мушкул спорт турлари билан шуғулланаётган болаларда ёрқин кўринади ва спортчи тайёргарлигининг барча – бошловчидан то халқаро тоифа - даги спорт устасигача бўлган даври ёш спортчи шаклланиши - нинг мушкул жараёнлари муҳитида юз беради. 2 Спортга яроқлилигини аниқлашнинг даврлари ва босқичлари Спортга яроқлилигини аниқлашнинг икки даври бор: биринчиси болалар ва ўсмирларни танлаган спорт турлари билан шуғулланиш учун саралов ҳамда янада спорт такомиллашуви учун (масалан, спорт мактабларига, олимпиада тайёргарлиги марказларига): иккинчи давр –масъулиятли спорт беллашувларида қанташиш учун ёш спортчиларни саралови. Спортга яроқлилигини аниқлаш-нинг биринчи даври икки босқичдан иборат. Биринчи босқич – болалар ва ўсмирларни танлаган спорт турлари билан шуғулланиш учун саралов ўтказишни ўз ичига олади. Иккинчи – истиқболли босқич – иқтидорли спортчиларни танланган спорт йўналишида чуқурлашти - рилган ва ихтисослашган машғулот қилиш учун саралаш ва йўналтириш.

Иккинчи давр ҳам икки босқичдан иборат. Биринчи (олимпиада олди) босқичи яқин олимпиада захирасини (мамлакатнинг ўсмирлар ва ёшлар терма жамоалари) шакллантиришни ўз ичига олади, иккинчиси – олимпиада босқичи – мамлакатнинг терма жамоасини йирик халқаро мусобақаларда қанташиш учун саралов ўтказишни ва йўналтиришни ўз ичига олади. Ўсмирлар ва ёшлар терма жамоаларига номзодлар саралови, спорт муассасалари ва жамоаларининг энг иқтидорли ва қобилиятли спортчилари қаторида ўтка-зилиши лозим. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг асосий шакли спорт мусобақаларидир. Бунда, спорт натижаси билан бир қаторда, уларнинг охирги 2–3 йилдаги динамикаси, спорт билан доимий шуғулланиш стажи, жисмоний тайёргарлик даражасининг маълум спорт турининг халқаро тоифадаги спорт устаси савияси талабларига мос келиши эътиборга олинади. Энг кучли спортчилар, ўтган спорт мавсумининг кўрсаткичлари асосида ўз ватанининг терма спорт жамоасига киришга номзод сифатида қабул қилинадилар. Мамлакатнинг терма жамоасига кириш учун ном-зодлар саралови қуйидаги кўрсаткичлар асосида ўтказилиши лозим: 1) спорт - техника натижалари, ва уларнинг охирги йил - лардаги динамикаси; 2) ёши, танланган спорт турининг ўзига хос хусусият - ларидан келиб чиққан ҳолда антропометрик маълумотлар, ёш спо р тчининг соғлиги; 3) спорт машғулотларнинг муҳим элементларини бажа - ришдаги хатоликларни қайтармаслик даражаси; 4) кўп йиллик машғулот жараёнида кам ривожлана - диган махсус жисмоний сифатларнинг ривожланиш савияси; 5) ҳаракат фаолиятини бажаришда организм функци - онал тизимининг имкониятлари салоҳияти; 6) ўзига хос машғулот юкламаларини бажаришда псиҳологик турғунлик; 7) ёш спортчининг танланган спорт турида натижаларга эришишга интилиши.

Халқаро мусобақаларда қатнашиш учун ўсмирлар ва ёшлар терма жамоалари аъзоларини саралаш қуйидаги кўрсаткичлар асосида ўтказилиши керак: 1) спорт - техника натижалари; 2) спорт формасини ривожланиш динамикаси (бошла - ниши, чўққиси, пастлашуви); 3) экстремал шароитларда спорт машғулотларнинг муҳим элементларини бажаришдаги хатоликларни қайтар - маслик даражаси; 4) экстремал шароитларда спорт курашини олиб боришга тайёрлик ва турғунлик даражаси; 5) спорт ихтисослигининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда спортчи соғлигининг ҳолати. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг биринчи босқи - чини асосий вазифаси спорт машғулотларига имкон қадар кўпроқ иқтидорли болалар ва ўсмирларни жалб қилиш, уларни текшириш ва бошланғич спорт тайёргарлигини ташкил қилиш. Болаларни спортга жалб қилишнинг мақсадга мувофиқлиги мезонлари қаторига бўй, оғирлик, гавда тузилишининг хусусиятлари киради. Спортга яроқлилигини тўғри аниқлашда болаларни жисмоний тарбия дарси машғулотларида, спорт секцияларида, туман ва шаҳар мусобақаларида кузатган мураббий ва жисмоний тарбия ўқитувчисининг кузатувлари муҳим ўрин тутади. М.Н. Тўрахўжаева ва М.С.Брил (1980)ларнинг тадқиқотларида болаларни БЎСМларига кириши учун бошланғич тайёргар - ликни мактабдаги жисмоний тарбия дарслари шароитида ўтказиш мумкинлиги исботланган. Махсус воситалар ёрда - мида кичик ёшдаги мактаб болаларида б ирон спорт тури билан шуғулланишга қобилиятларини шакллантиришга таъсир қилиш мумкин. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг биринчи босқи-чидаги кириш синовларига мактабда тиббий кўрикдан ўтган ва соғлигида четлашуви йўқ болалар ва ўсмирларга рухсат берилади. Бола уйининг спорт муассасасига яқинлиги, спорт машғулотларига ота-оналарнинг қарашлари, мактабдаги

ўзлаштирувчанлиги ва шу кабиларни эътиборга олиш керак. Агар имкони бўлса, ўқувчиларни спорт билан шуғулланишга қобилиятларини аниқлаш шароити кенг бўлган ёзги спорт-соғломлаштириш лагерларига йўллаш мақсадга мувофиқ. Спортга яроқлилигини аниқлаш жараёнида назорат синовлари БЎСМга кирувчи нималар қилишни билишини аниқлашга эмас, балки келажакда нималар қилиши мумкинлигини, яъни унинг ҳаракат вазифаларини еча олиш, ижодкорлик, ўз ҳаракатларини бошқариш сифатларини аниқлашни мақсад қилиб олиши керак. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг иккинчи босқи-чида ажратиб олинганларнинг, маълум спорт йўналиши бўйича тайёрланаётганларнинг барча талабларга жавоб бериши масаласи чуқур ўрганилади. 3–6 ой давомида мураб - бий шуғулланаётганларни спорт машғулоти жараёнида, назорат синовларида, беллашувларда кузатади, энг иқти - дорли болалар қаторидан ўқув-машғулот гуруҳларини шакллантиради. Бу ерда БЎСМга кирмоқчи бўлганларнинг бошланғич кўрсаткичларига эмас, уларнинг машғулотлар давомида ижобий ўсишига эътибор қаратиш муҳим. Бундай ёндашув шуғулланувчиларнинг спорт салоҳияти ва қобилия - тини аниқроқ даражада аниқлаш имконини беради. Мазкур босқичда истиқболни белгилашни асосий мезонлари бўлиб жисмоний сифатларнинг ўсиш суръати ва ҳаракат кўник- маларининг шаклланиш тезлиги кўрсаткичлари хизмат қилади (моторли ўқитиш). Моторли ўқитиш тўғрисида қандайдир машқнинг техникасини ўзлаштиришга сарфланган вақт бўйича фикр юритиш мумкин. Жисмоний сифатларнинг ўсиш суръати ва ҳаракат кўникмаларининг шаклланиш тезлиги кўрсаткич - лари қандайдир маънода шуғулланаётганларнинг келажак истиқболи тўғрисида тушунча беришга хизмат қилади. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг иккинчи босқи-чининг вазифаси ёш спортчиларнинг шахсий кўрсаткичлари келажакдаги юқори спорт натижалари босқичи талабларига жавоб бера олишини аниқлашдан иборат.

Мазкур босқичда, спортчини юқори спорт натижалари тайёрлашга йўналтириш мумкинми деган саволга жавоб топиш лозим. Иккинчи босқичнинг давомийлиги 1,5–2 йилни ташкил этади. Ушбу босқичда педагогик кузатувлар, назорат синовлари, беллашувлар, тиббий-биологик ва псиҳологик кузатувлар ўтказилади. Шуғулланувчининг спорт ихтисослиги тўғриси - даги масала бўйича якуний қарор қабул қилинади. Спортга яроқлилигини аниқлашнинг иккинчи босқи-чида псиҳологик кузатувлар ўрни ортиб боради. Куч, ҳаракат - чанлик, асаб жараёнларининг босиқлиги кўп жиҳатдан одам марказий асаб тизимининг табиий хусусиятлари ҳисобланади ва кўп йиллик спорт машғулоти жараёнида катта қийинчиликлар билан такомиллишишга эришиш мумкин. Мураббий болаларда мустақилликни, қатъиятликни, мақсадга интилиш, мусобақаларда бутун кучини сафарбар қила олиш, спорт курашида фаоллик, финишда кучини охиригача сарфлай билиш, муваффақиятсиз натижага таъсирчанлик каби хислатларни ривожлантиришга алоҳида эътибор бериши лозим. Болалар ва ўсмирларнинг ирода сифатларини ўрганиш учун, уларга беллашувлар кўринишидаги назорат топшириқ - ларини бериш керак. Таъкидлаб ўтиш жоизки, спортчи шахсини фақат баъзи алоҳида сифатларини эмас, балки ҳар томонлама ривожлантиришга ҳаракат қилиш керак. Шунинг учун ёш спортчининг турли фаолиятлари асосида баҳолаш керак (беллашув, машғулот, лаборатория шароитидага кузатувлар). Спортга яроқлилигини аниқлашда болалар саломат-лигининг тиббий экспертизаси ўтказилади. Ўқувчиларнинг соғлиги тўғрисидаги қўшимча маълумотларни яшаш жойидаги участка шифокор ларидан олиш мумкин. Спорт мактабларига қабул қилмаслик учун асос бўладиган бир қатор касалликлар ва пат о логиялар мавжуд (Р.Е. Моти-лянская, 1977). Бундайлар қаторига туғма юрак хасталиклари, гипертоник касалликлар, лорпат о логиянинг турли шакллари ва бошқа касалликлар киради.

Спортга яроқлилигини аниқлашда болалар организ-мининг ривожланиш хусусиятлари эътиборга олиш лозим (Л.И. Стогова, 1977). Кичик мактаб ёшидаги болаларда асаб тизими ўсиб такомиллашиб боради ва 11 ёшга келиб ривожланишнинг юқори поғонасига етади. Бироқ, болалар қанчалик ёш бўлса, унинг бош миясидаги жунбушга келиш жараёнлари шунчалик сус т кашлик жараёнларидан устун кела бошлайди. Болаларнинг юқори эмоционаллиги, эътиборнинг камлиги, псиҳологик турғунсизликлар шу сабаблидир. Кичик мактаб ёшидаги болалар учун бўй у с у шининг бирмунча секинлашуви ва оғирлигининг ортиши характерлидир; жисмоний етилиш давридан олдин вақтинчалик «тўхташ» юз беради. Бу давр ўғил болаларда 13–14 ёшда, қизларда эртароқ 11–12 ёшда бошланади. 8–10 ёшда болаларнинг склети суяклари ҳали қотмаган, нимжон, мушаклари яхши ривожланмаган. Кичик мактаб ёшидаги болалар юраги ҳажми секинлик билан ортиб боради. Қон томирлари катталарникига нисбатан кенгроқ бўлади, шунинг учун болаларда қон босимининг паст кўрсаткичлари кузатилади. Юрак қисилиши натижасида айланадиган қон ҳажми катта- ларникига нисбатан икки баравар кам. Шунинг учун қон айланиши натижасида кислород етказиб бериш учун, болаларнинг юраклари тез-тез қисқаради. Кичик мактаб ёшидаги болаларнинг юқори насаф йўллари (бурун бўшлиғи, томоқ, бронхлар), катталарникига нисбатан тор. Болаларнинг нафас олиш тезлиги (22–25 нафас/мин ) катталарникидан бироз кўп (16-18 нафас/мин ). 10–11 ёшли болалар организми юракнинг самарали ишлаши ҳисобига юқори савияда модда алмашинувини таъминлаш хусусияти, умумий бардошлиликни талаб қиладиган юкламаларга шу ёшда яхши мослашишга замин бўлади. Бу ёшдаги болаларнинг анатомо-физиологик ривожланиш хусусиятилари ҳисобига организмнинг аэроб имкониятлари нисбатан юқори бўлади, бу ҳол катта ҳажмда аэроб характердаги жисмоний юкламалар қўллаш мумкинлигини белгилайди.

11–12 ёшдан кейин болаларнинг турли органлари ва организм тизими тез ривожланади. Бундай ёш даврида асаб тизими етарли равишда ривожланиб бўлади. Бунда, юқори суръатлар, асаб тизимининг таъсирчанлигини кузатилиши, ҳаракат кўникмаларини ва мушкул ҳаракатлар техникасини тез ўзлаштиришга замин бўлади. Шу даврда бош миянинг функционал ривожланиши ҳисобига кўриш, вестибуляр ва бошқа анализаторлар функциялари ривожланишнинг юқори нуқтасига етади. Болалар соғлигининг, турли органларнинг ва организм тизимининг функционал ҳолатини кузатиб бориш, жисмо - ний ва машғулот юкламалари натижасида (тиббий аралашув - ларсиз) чуқурлашиши мумкин бўлган турли четлашувларни тез аниқлаш имконини беради. Спортга яроқлилигини аниқлаш жараёни спорт тайёргарлиги босқичлари ва спорт турининг хусусиятлари (машғулотларни бошлаш ёши, танланган спорт турида чуқур - лашган машғулотларни бошлаш ёши, саралов меъёрлари ва бошқ.) билан яқиндан боғлиқ. Шунинг учун спортга яроқлилигини аниқлашнинг мезонлари ва усуллари, ҳамда меъёрий талаблари спорт тури гуруҳлари бўйича келтирилади. Кўп сонли тадқиқотлар жараёнида аниқланишича, тезлик-куч ва даврий спорт турларида спортчиларнинг истиқболлилиги асосан уларнинг жисмоний сифатлари билан белгиланади. Мураккаб мувофиқлашувчи ҳаракатлари мавжуд спорт турларида спортга яроқлилиги, шуғулланувчиларнинг мувофиқлашиш имкониятларини очиш асосида аниқланади. Спорт ўйинларида спортчининг истиқболлилиги спорт фаолияти жараёнида техник-тактик вазифаларни еча олувчи унинг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади. Якка курашларда саралов ёш спортчининг жисмоний сифатлари, ҳужум ва ҳимоя ҳаракатларининг мураккаб уйғунлигини чегараланган вақт оралиғида аниқ ва муваффақиятли бажара олиш ҳамда рақиб ҳаракатларини баҳолаш имкониятларини ўрганиш йўли билан ўтказилади.

Ҳамма спорт турлари учун умумий бўлган бир қатор мезонларни айтиб ўтиш керак: 1) с аломатлик ҳолати; мазкур мезон кўп йиллик тайёрловнинг барча босқичларида қўлланилади; тиббий кўрикларнинг асосий вазифаси танланган спорт тури билан шуғулланишга тўсқинлик қиладиган белгиларни аниқлаш; 2) с портчи организми аъзоларининг ва тизимининг ҳолати; мазкур мезон кўп йиллик тайёрловнинг барча босқич - ларида қўлланилади, айниқса спорт билан шуғулланишни давом эттиришга яроқлилигини аниқлаш чоғида; 3) морфофункционал кўрсаткичлар мажмуаси сифа - тидаги жисмоний ривожланиш; мазкур мезон спортга яроқ - лиликни аниқлашнинг биринчи ва иккинчи босқичларида қўлланилади. 3. Спортчиларнинг соматик ривожланиши хусусиятлари Енгил атлетика. Ҳаракатлар структураси бўйича спорт йўналиши енгил атлетикадир. Унинг 20 дан ортиқ ихтисосликлари мавжуд. Енгил атлетикада машқларни максимал, субмаксимал, катта ва мўтаъдил қувват билан бажаришни талаб қиладиган даврий йўналишлар ҳамда даврий бўлмаган – тезлик–куч, мувофиқлашувчи тезлик-куч йўналишлар бор. Гавда тузи - лиши, соматик ривожланиш хусусиятлари бу машқларни бажаришга катта таъсир кўрсатади. Максимал қувватда иш (тезлик) бажарувчи сприн-терларнинг гавда тузилиши хусусиятларини ўргана туриб С.Баранов (1925) уларнинг оёқлари калта, ўрта узунликдаги гавда, ўртача оғирлик, кенг кўкрак қафаси, катта ўпкалар, яхши ривожланган мушакларга эга эканликларига эътибор берган. Қисқа масофага югурувчи бақувват, кенг елкали спортчи оғир атлетикачининг «кичик» нус х асини эслатади. Баландликка сакровчиларни ўргангандан сўнг Ф.Шмидт (1925), оёқ пайлари яхши ривожланган спортчиларга нисбатан тана узунлигига нисбатан

оёқлари айниқса оёқ кафти узун бўлганлардан яхши сакровчи чиқади деган хуло - сага келган. Яъни, оёқ пайлари узунроқ бўлган «елка»ларга таъсир кўрсатади ва узунлиги бўйича тўла қисқариши мумкин. Яхши баландликка сакраш учун қалин атлетик тузилган пайларга эмас, балки узун ва хушбичим пайларга эга бўлиш керак. Аввал ўтказилган тадқиқотлар ва ўзининг кузатув-ларининг таҳлили асосида М . Иванецкий (1966) қуйида-гиларни таъкидлайди; спринтерларда – нисбатан тана узунлиги; қисқа масофага югурувчиларда – баланд бўй, яхши ривожланган кўкрак қафаси; марафончиларда – паст бўй, кенг кўкрак қафаси, яхши ривожланган болдир пайлари; сакровчиларда – баланд бўй, спринтерларга нисбатан калта тана, яхши ривожланган оёқлар кузатилади. Узоққа сакровчилар спринтерларникига ўхша ш кўрсаткичларга эга бўладилар. чизма 1 2 3 4 1 2 3 Ўсмирларни ёшга нисбатан соматик ривожланиши 1-11ёш; 2-12 ёш; 3- 13 ёш; 4-14 ёш. Марафончилар, У.Горнова ва Л.Шмидтнинг маълу-мотлари бўйича енгил атлетикачиларга нисбатан паст бўй, катта бўлмаган оғирлик, гавда тузилиши озғин кўринишга эга бўладилар. Инглиз олими профессор Ж.Таннер (1964) ўтказган тадқиқотлар Олимпиада Ўйинлари қатнашчилари – енгил атлетикачиларнинг гавда тузилиши хусусиятларини ўрга-нишга бағишланган. У спортчиларни гавда

тузилишларини ўрганишда нафақат тана ўлчамларини ( 3 .1– чизма) ба лки махсус қурилмаларни қўллаган ҳолда атлетларни уч ҳолатда фотосуратини (олдидан, ёнбошдан, орқадан) олган, сўнгра фотосуратлар бўйича қиёсий антропометрик кузатишлар олиб борган ва маълумотларни умумлаштирган. Спринтерлар орасида мезоморф белгилари кўпроқ бўлган соматиплар учрайди. 400 м га югуриш бўйича яхши натижалар кўрсатаётган спортчилар, узун оёқларга, кенг елкаларга, нисбатан яхши ривожланган мушакларга эга. ж адвал Спорт тури Гавда узунлиг и, см Узунлик , см Диаметр , см Айлана, см тик ҳол -да ўти рга н- да оёқ қўл елк а тос елк а тос югури ш 100, 200 м 176 ,6 93, 5 83, 1 76, 7 41, 0 28, 5 29, 1 57, 2 400 м 185 ,4 96, 6 88, 8 80, 5 41, 4 29, 5 28, 6 51, 0 800, 1500 м 180 ,5 92, 8 87. 7 79, 8 41, 4 29, 3 27, 0 53, 0 5000, 10000 м 174 ,4 91, 2 83. 2 77, 0 39, 2 28, 1 25, 2 50, 5 мараф он 171 ,1 89, 5 81, 6 75, 9 39, 8 28, 3 24, 9 49, 9 110 м б/о 182 ,8 95, 1 97, 7 81, 3 42, 1 28, 6 30, 3 58, 1

400 м б/о 180 .6 94. 0 86, 6 79, 3 41, 5 28, 5 28, 0 55, 6 3000 м т/о 179 ,2 93, 0 86, 2 78, 9 40, 7 28, 9 24, 9 50, 1 50 км юриш 177 ,0 93, 9 83, 1 78, 5 40, 8 30, 0 26, 6 52, 8 б алан д- ликка с акра ш 188 ,1 97, 7 83, 1 78, 5 40, 8 30, 0 26, 6 52, 8 узоқл ик-ка 181 ,5 93, 7 87, 8 79, 4 41, 4 30 , 3 28, 3 55, 8 шест билан 186 ,0 98, 7 87, 3 80, 1 43, 4 30, 0 31, 3 58, 3 уч кара 183 ,1 96, 4 86, 7 79, 7 41, 4 28, 7 26, 9 55, 8 Диск 192 ,4 101 ,6 90, 8 88, 0 46, 0 33, 0 37, 4 67, 6 Найза 186 ,5 98, 1 88, 4 83, 6 45, 3 31, 3 35, 0 62, 1 Ядро 190 ,8 100 ,9 89, 9 84, 2 46, 0 32, 1 37, 6 67, 0 Болға 188 ,8 96, 9 91, 9 84, 2 44, 4 31, 6 34, 9 67, 0 чизма

Олимпияда ўйинлари қатнашчиларининг тана тузилиши ( Таnner, 1964 ) 1 –100 м югуриш; 2 –400 м югуриш; 3 – 1500 м югуриш; 4 – б 5000 м югуриш; 5 – марафон; 6 –баландликка сакраш. 400 м . га югурувчиларда аралаш соматотиплар учра - майди. Узоқ масофага югурувчилар тор тозга эга; уларнинг қўл ва болдир-товон пайлари яхши ривожланган; 100 ва 400 м га югурувчиларга нисбатан оёқ, қўл ва тоз мушаклари ривож - лананган. 3000 м . га тўсиқлар оша югурувчиларнинг болдир-товон пайлари ўрта ва узоқ масофага югуручиларга нисбатан яхши ривожланган. Бу жиҳатлари билан улар 100 ва 400 м . га барьерлар оша югурувчиларга ўхшайдилар. 50 км . га юрувчиларнинг тузилиши 1500 м . га югурув - чиларга ўхшаш, гарчи уларнинг оёқлари узунлиги калтароқ, кўкрак қафаси ва тоз айланаси, болдир-товон пайларининг ривожланиши бўйича 5000 м . га югурувчиларни эслатадилар. 110 м . га барьерлар оша югурувчилар узун оёқ ва гавдага эгалар. Мушакларнинг ривожланиши бўйича улар 100 м . га югурувчиларни эслатадилар, лекин кейингиларнинг оёқлари калта бўлади. Оёқ ва тананинг кўрсаткичлари 400 ва 1500 м . га югурувчиларникига ўхшайди, эҳтимол болдир пайлари бирмунча яхшироқ ривожланган бўлиши мумкин. 400 м . га барьерлар оша югурувчилар соматик хусусиятлари бўйича 400 м . га югурувчиларни эслатадилар, лекин биринчилар бироз хушбичим бўлишади. Балан д ликка сакровчиларнинг бўйи баланд бўлади. Энг паст бўй – 184 см , бошқа турлардаги спортчилардан оёқла - рининг танага нисбатан узунлиги билан ажралиб турадилар, бундай кўрсаткич улоқтирувчиларда кузатилади. Қолган барча кўрсаткичлар бўйича ўрта масофага югурувчиларни эслатадилар. Улоқтирувчилар – баланд бўйли, яхши ривожланган мушаклар, танага нисбатан узун оёқ ва қўлларга эгалар. Оёқ ва таналарнинг кўрсаткичлари бўйича улоқтирувчилар ўрта масофага югурувчилардан фарқланмайдилар.

Диск ва ядро улоқтирувчилар болдир ва тоз айланасига қараганда кенг елкалар соҳиблари. Ж.Таннер қуйидагича хулоса чиқарган: атлетларнинг тана тузилишлари юқори савиядаги спорт машқларини бажариш, тана аъзоларига механика нуқтаи назаридан маълум талаблар қ ў йилиши ҳисобига фарқланади. Унинг таъкидлашича, ск е лет тузилиши наслийдир, агар ўсиш даври якунланган бўлса, унга машғулотлар таъсир ўтказмайди. «Бизнинг скелетимиз пропорцияларини ҳеч нарса ўзгартира олмайди» деб якунлайди ўз илмий ишини инглиз олими. Дунёнинг турли мамлакатларида ўтказилган тадқи-қотлар, юқори малакали спортчиларнинг соматик ривож-ланиши қиёсий таҳлилини ўтказиш имконини берди. Таҳлил учун Олимпиада ўйинлари (Гундла, Таннер), Польшанинг ёшлар терма жамоаси Марчока, Скибински) ва Украина терма жамоаси (Л.Волков) спортчиларининг кўрсаткичлари олинган. Тана узунлиги ва оғирлиги . Енгил атлетиканинг барча турлари бўйича Олимпиада ў йинлари қатнашчилари, бошқа гуруҳлар аъзоларига нисбатан узун танага эгалар. Қисқа масофага югурувчилар баъзи ҳолларда бундан истисно. Икки Олимпиада ўйинлари қатнашчиларининг бўйлари бир-бирига яқин. Украиналик спортчилар олимпиадачи-атлетлардан бўй узунлиги билан бир оз фарқланадилар, Польшалик спортчилар ҳақида бундай деб бўлмайди ( 3.2 – чизма ). Кўриб чиқилган барча гуруҳларнинг умумий хусусияти баландликка сакровчилар ҳамда улоқтирувчиларнинг бўйи узун – узоқ масофага югурувчиларники қисқа. Украина терма жамоасининг спортчилари енгил атле т иканинг д еярли барча турлари бўйича Олимпиада ў йинлари қатнашчиларига нисбатан бир оз паст бўйга эгалар. Барча гуруҳ спортчиларининг вазнларида катта бўлмаган фарқ бор. Польшалик спортчилар енгил атлети - канинг кўп турлари бўйича анча кам

вазнга эгалар. Бу ҳол улар ёшининг катта эмаслиги билан тушунтирилади, ўртача ёш 18–19 га тенг. Энг катта вазн улоқтирувчиларда, ўртача – барьерлар оша югурувчилар ва сакр о вчиларда, енгил – узоқ масофаларга югурувчиларда кузатилди. Оёқ ва қўл узунлиги. Ж. Таннер (1964) томонидан олинган маълумотлар, Олимпиада ў йинлари қатнашчиларининг оёқ узунлиги кўрсаткичлари Украина ва Польша жамоалари спортчилариникидан бир оз катталигини кўрсатади. Оёқ узунли ги нинг энг кам кўрсаткичи (енгил атле-тиканинг деярли барча турлари бўйича) Польша спортчи - ларига тегишли. Украиналик спортчилари Олимпиада ў йинлари қатнашчиларининг кўрсаткичлари бир- бирига яқин. 400 ва 110 м . га барьерлар билан югурувчилар, баланд - ликка сакровчилар, дист ва болға улоқтирувчиларнинг оёқ - лари узунлиги эътиборни тортади. Қўллар узунлиги бўйича алоҳида гуруҳларни ажратиб бўлмайди; ягона истисно – Олимпиада ў йинлари қатнаш - чилари диск улоқтирувчиларга тегишли, уларнинг бу белги кўрсаткичлари катта. Елка ва тоз диаметри . Таҳлилларнинг кўрсатишича бу кўрсаткич Украина терма жамоаси спортчиларида катта, Олимпиада ў йинлари қатнашчиларида ўртача, Польшалик - ларда кичик. Энг катта диаметр баланд бўйли спортчилар – катта вазндаги улоқтирувчиларга тегишли. Узоқ масофага югу - рувчиларда бу кўрсаткич паст. Тоз кўрсаткичларининг ўртачаси бўйича турли спорт гуруҳидаги спортчиларнинг белгилари юқоридагиларга ўхшаш. Елка ва тоз айланаси. Елка айланаси кўрсаткичларига мувофиқ, енгил атлетиканинг деярли барча йўналишлари бўйича энг катта кўрсаткичлар Украина терма жамоасининг спортчиларига тегишли, энг пасти – Польшалик

спортчи - ларда. Мазкур белгилар улоқтирувчиларда енгил атлетика турларининг бошқа ваки л ларига нисбатан анча фарқ қилади. Тоз айланаси бўйича аралаш гуруҳ – олимпиадачилар ва Украина ҳамда Польшалик спортчилар орасида катта фарқ кузатилмади. Энг катта кўрсаткичлар улоқтирувчиларда, энг кичик – қисқа масофага югурувчиларда. Турли миллий жамоалар спортчиларнинг гавда тузили - шини ўрганиш ва таққослашда бўйлама кўрсаткичлар бўйича фарқ кузатилмади, ёнлама бўйича аҳамиятли бўлмаган фарқ мавжуд. Ўтказилган тадқиқотларнинг натижаларига кўра, спортчига енгил атлетиканинг турли йўналишларида юқори натижаларга эришиш учун маълум антропометрик кўрсаткичларга ва организмнинг бошқа тизимлари билан бир қаторда спорт натижаларига таъсир кўрсата оладиган мос равишдаги соматик ривожланиш даражасига эга бўлиш керак. Сузиш , енгил атлетиканинг баъзи йўналишлари каби даврий спорт тури бўлиб ҳар хил қувватларда иш бажарилишини талаб этсада, шартлари бўйича бошқа спорт ихтисосликларидан кескин фарқ қилади. Бу ерда, тананинг тузилиши ва шакли катта аҳамиятга эга. Морфологик кўрсаткичлар бўйича идеал спортчи деб, баланд бўйли, тана узунлиги ва кўндаланг кўрсаткичларнинг яхши нисбатига, горизонтал ҳолда турғунликка ва юқори сузувчанлик сифатига эга ҳамда тери ости ёғ қатлами тенг тақсимланган спортчиларни аташ мумкин. Америкалик олим Т.Кюретон (1978), Шелдон класси-фикациясидан фойдаланган ҳолда, халқаро тоифадаги сузувчилар орасида спринтерлар мезоморф, 400 ва 1500 м га сузувчилар эндоморф турга мансублигини аниқлаган. Агар сузувчилар бошқа спорт турлари вакиллари билан таққосланса, уларнинг тана, оёқ ва қўл узунлиги бўйича кўрсаткичлари энг катталиги яққол кўзга ташланади.

А.Строкинанинг (1964) маълумотларига кўра, сузув-чилар нисбатан калта гавда, узун оёқ , болдирларга эгалар, пропорциялари бўйича мезоморф ёки брахиморф турларга кирадилар, сузувчи аёллар эса баланд ва ўрта бўй, тўғри ҳамда бир текис тақсимланган тери ости ёғи, яхши ривожланган қўл мушаклари соҳибалари. Амбрустер (1956), сузиш бўйича энг йирик мутахас-сислардан бирининг фикрича, сузувчи учун анатомик кўрсаткичлар энг муҳим ҳисобланади. Демак, узун қўллар – бу яхши ричаг, лекин у фақат қўл ва елка олдини бақувват мушаклар билан таъминланган ҳолдагин а фойдали бўлади. Ингичка, лекин кучли тоз. Спринтер - сузувчининг оёқлари текис ва кучли пайли, узун ва хушбичим. Оёқ кафти узун, ингичка ва эгилувчан, ҳ арак ат лари эркинлиги бўйича балиқ думининг ҳаракатларига яқинлашиши керак. Н.Булгакованинг (1986) таъкидлашича, баъзи сузув-чиларнинг този шакли бўйича оқувчанликнинг табиий чизиқларига мос келади. Бундай сузувчилар тор тоз ва катта бўлмаган ясси қоринга эга. Улар, катта тоз ва қоринга эга бўлган сузувчилар олдида маълум устунликка эгалар. Кенг тозли сузувчиларга сувнинг катта қаршилигини енгишга тўғри келади, чунки сув оқими кенг тоз ва қорин атрофидан ўтиб, айланма ҳаракатлари ҳисобига қаршиликни кучай - тиради. Спорт ва бадиий гитмкастика. Украиналик машҳур спорт антропологи О.Недригайлова (1964) гимнасти-качиларнинг узун гавдасига ва кучли ривожланган елка айлана с ига эътибор қаратди. Мазкур спорт ихтисослиги вакилларининг тана тузилиши хусусиятларининг кўрсат-кичларига бағишланган тўла маълумотларни бошқа антропо - логларнинг ишларида кўрамиз. Н.Лутовинова ва М.Уткиналарнинг (1965) маълумот-ларига кўра, гимнаст икачилар ўрта бўйли бўлишади, тананинг юқори қисми, асосан елка айланаси кенг ва кучли бўртиб турадиган мушакларга эга. Тананинг пастки қисми худ д и бир оз енгиллаштирилгандай; ингичка бел, тор тоз, ингичка ва бироз бўртиб турадиган мушакли хушбичим оёқ - лар. Гавда нисбатан қисқа,

тананинг юқори қисми елка айла - насининг нуқталари пастлиги ҳисобига чўзилганлиги учун бўйин узундай кўринади. Қорин ясси, бел тўлқинсимон. Елка айланаси ва бел мушаклари жуда яхши ривожланганли - гидан, гимнаст икачилар бироз букридай кўринадилар. Спортнинг ушбу ихтисослиги вакиллари мезоморф турга мансуб, бироз долихоморфия майли бор. Гимнастикачи аёлларнинг елка айланаси нуқталари бир оз пастга қараганлигидан бўйинлари узун кўринади. Гавдалари узун, тоз ва бел пастроқ жойлашган. Елкалар нисбатан кенг. Кўкрак безлари суст ривожланган, лекин кўркак айланаси нисбатан кенг. Мушаклар бутун тана бўйича бир маромда ривожланган. Одатда, қоринлари ясси, нозик бел соҳибалари. Ўтказилган тадқиқотлар натижаларини кўрсатишича бадиий гимнастикачи аёллар ҳам ўз хусусият - ларига эга. Таққослаш учун, спорт ва бадиий гимнастика бўйича ихтисослашган спортчи аёллар ва МДУ антропология институтининг дастурида қатнашган назорат гуруҳининг кўрсаткичлари олинган (3. 2 - жадвал). Спорт ва бадиий гимнастика бўйича ихтисослашган спортчи аёллар ва назорат гуруҳининг абсолют кўрсаткичлари ж адвал Антропо- метрик белги Бадиий гимнастик а, Х± m Спорт гимнас- тикаси, Х± m Назорат гуруҳи, Х± m Вазн, кг 58,51±1,09 54,67±0,34 Узунлик, см Тана 163,73±0,8 1 156,26±0,3 2 156,26±0,1 9 Оёқлар 84,80 ± 0 ,75 83,00±0,24 83,89±0,14 Қўллар 72,50±0,51 67,69±0,19 68,46±0,40 Тоз 38,04±0,73 41,16±0,14 43,56±0,10 Болдир 40,70±0,60 35,69±0,12 34,28±0,08

Оёқ кафти 25,65±0,20 23,94±0,06 - Елка олди 23,39±0,35 22,17±0,08 22,49±0,05 Панжалар 17,83±0,24 16,99±0,06 16,95±0,04 Айлана, см Бўйин 32,28±0,26 32,74±0,06 34,89±0,06 1 2 3 4 Кўркак 83,14±0,81 82,80±0,23 81,38±0,25 Бел 65,82±0,98 67,28±0,21 71,76±0,19 Елка 25,82±0,36 27,05±0,10 28,27±0,09 Елка олди 23,53±0,24 24,43±0,08 - Тоз 58,64±0,86 55,16±0,20 55,08±0,15 Болдир 36,36±0,43 35,19±0,11 34,98±0,08 Кенглик, см Елка 36,53±0,26 35,44±0,11 34,69±0,06 Тоз 24,46±0,28 26,87±0,08 27,73±0,06 Тана тузилишининг тур хус ус иятларини биринчи машғулотларда аниқлаш мумкин. Е.Рогозин (1973), 10 баллик баҳолаш тизимидан фойдаланиб қуйидагиларни ҳисобга олган: ўртача бўй, хушбичимлик, тўлалик, қадди, қўл ва оёқларнинг гавдага нисбатан ўлчамлари. Тирсак бўғинлари ортиқча букилган болаларга у спортнинг бошқа турлари билан шуғулланишни тавсия қилинади, чунки гимнас - тиканинг катта разрядларида бундай бўғинлар юкламаларга чидамайди ва кўпинча жароҳатланади. Қўлларнинг калталиги (пастга туширилган қўлнинг ўрта бармоғи тознинг ярмигача бормаган ҳолда) ҳам салбий омил ҳисобланади. Калта қўл ва панжалар билан спорт анжомларини маҳкам ушлаш хусусияти камаяди, машқларни бажаришда ноқулайлик ва қийинчиликлар туғилади. Қизларни саралашда тизза бўғинларининг шаклига эътибор берилади: бўғинларнинг ортиқча букилганлиги салбий омилдир. Чўзилган бўйин идеал (10 балл) ҳисоб - ланади. Кенг ва тўла гавдали 10–11 ёшдаги болалар ҳамда қизлар, одатда йиллар ўтиши билан бундай кўринишларини йўқотмайдилар. Бўйин, оёқлар, қўлларнинг гавдага нисбатан узунлиги, тознинг шакли, бўғинларнинг шакли одатда ўзгармайди. Жуда кам ҳолларда, гимнастика нуқтаи назари - дан, улар яхши томонга ўзгаради.

Оғир атлетика. Ўта енгил ва ярим енгил вазндаги оғир атлетикачилар кам узунликдаги гавдага, тор диаметрли тоз, калта оёқларга эга бўлиб – стифроид турига мос. Енгил ва ярим ўрта вазндаги атлетлар ўрта узунликдаги гавда, кенг тоз, ўрта узунликдаги оёқларга эгалар – парагармоноид турига мос. Қолган вазндаги спортчиларнинг кўпчилиги узун гавда, кенг тоз, узун оёқларга эга – гигантоид турига мос. Барча вазндаги оғир атлетикачилар яхши ривожланган, кенг елка айланасига, калта қўлларга эга, бу саралов ва спорт турининг ўзига хос хусусиятлари натижасидир; улар мезо ва брахиморф турларга мансуб (долихоморф шаклли гавда тузилиши умуман учрамайди). Оғир атлетикачиларни гуруҳлараро нуқтаи назардан кўриб чиқиб, тадқиқотчилар қуйидагиларни қайд этадилар: енгил вазндаги спортчиларнинг тана узунлиги «ўртачадан паст», ўртача вазндагиларники – «ўртача» ва оғир вазндагилар – «ўртачадан юқори» тоифаларга мос. Уларнинг бўй узунлиги ва вазнининг ортиб бориши билан кўкрак айланаси ҳам ортиб боради. Ўрта ва айниқса оғир вазндаги спортчиларнинг к украк айланаси жуда катта. Умуман олганда оғир атлети - качилар мезоморф турга мансуб бўлиб брахиморфияга бир оз мойиллиги бор. Оғир атлетикачиларнинг соматотипларини баҳолаш учун Шелдон классификацияси қўлланган тадқиқотлар натижалари (Ж.Таннер, 1964) турли вазндаги спортчилар-нинг маълум соматик хусусиятларга эга эканлигини тасдиқлади. Кураш. Курашчилар оғир атлетикачилар каби кучли одамлар қаторига кирадилар, соматик хусусиятлари ҳам шунга мос. Курашчилар турли вазнларда қатнашишлари муносабати билан табиийки, уларни нафақат бошқа спорт турлари вакиллари, балки бир-бирларидан ҳам ажратиб турадиган соматик хусусиятлари мавжуд. Лутовинанинг (1972) маълумотларига кўра, енгил вазндаги курашчиларнинг бўйлари спорт билан шуғул-ланмайдиганларникига (назорат гуруҳи) қараганда бир–мунча паст. Гуруҳлараро нуқтаи назардан улар

«ўртачадан паст» тоифага мансуб. Кўкрак айланаси назорат гуруҳи- дагиларникига ўхшаш. Тана юзаси кўрсаткичлари енгил вазндаги оғир атлетикачиларникидай, лекин бошқа гуруҳ - дагиларга қараганда анча кичик. Тана пропорцияси бўйича шу тоифадаги оғир атлетикачиларга ўхшаш; уларнинг елка ва тоз кенглиги, тананинг юқори қисми деярли бир хил, фақат қўл ва оёқлари бир оз узун, гавдаси эса калтароқ. Енгил тоифадаги курашчини баъзи белгилари бўйича долихоморф (нисбатан тор тоз, калта гавда) ва брахиморф (нисбатан калта қўллар ва оёқлар, кенг елкалар) турларга қиёсласа бўлади. В. Бунак классификацияси бўйича, енгил вазндаги ку - рашчиларнинг кўпчилиги пропорциялари бўйича стифроид ва парагармоноид турларга мансуб. Бўйин айланаси анча катта, бу кўрсаткичи баскетболчилар, гимнаст икачи лар ва енгил вазндаги оғир атлетикачиларникидан катта. Гавда, бел, сон, болдир ҳамда елка айланаси енгил вазндаги оғир атлетикачиларникидан бироз кам ва бошқа гуруҳдаги - ларникига нисбатан анча кам. Оғир вазндаги курашчилар бў узунлиги бўйича фақат баскетболчилардан паст, гуруҳлараро нуқтаи назардан улар «ўртачадан юқори». Кўкрак айланаси, тана вазни ва юзаси, шу тоифадаги оғир атлетикачиларникидан бир оз кам. Оғир атлетикачилар ўрганилган спортчилар гуруҳи ичида энг катталари ҳисобланади. Оғир вазндаги курашчилар назорат ва барча гуруҳлардаги спортчиларга нисбатан, оёқ ҳамда қўллари узун, кенг елкалар, ўрта ҳамжмдаги гавда, нисбатан кенг тоз кенглигига эгалар, баскетболчилар бундан истисно. Бу гуруҳни пропорцияларнинг фақат бир турига киритиб бўлмайди. Спортчиларда долихоморф, мезоморф ва ҳатто брахиморф белгилар кузатилади. В.Бунак классифика-циясига мувофиқ оғир вазндаги курашчилар асосан гигантоид турига мансуб. Оғир вазндаги курашчилар учун бутун тана мушаклари бир текис ривожланганлиги, тананинг бирор қисмида бўртиб

чиқувчи пайларнинг йўқлиги, масалан гимнаст качи ларда елка айланаси, баскетболчи ва кураш - чиларда бел-тоз пайлари бўртиб туради. Ўрта вазндаги курашчилар тана айланаларининг абсолют ва нисбий кўрсаткичлари бўйича енгил ҳамда оғир вазндаги курашчиларнинг ўртасида жойлашган. Курашчининг соматипи ҳақида сўз кетганда, унинг энг кўзга ташланадиган белгилари кенг елкалар, тор тоз, калта қўллардир. Оёқ узунлиги турлича: ў т а енгил, енгил, ярим енгил ва енгил вазндаги спортчиларники – калта, ярим ўрта, ўрта вазндагиларники – ўртача, оғир вазндагиларники – узун. Таъкидлаб ўтиш керакки, ҳар бир гуруҳда умумий белгиларга тўла тўғри келмайдиган спортчилар ҳам учрайди, уларнинг баъзилари йирик мусобақаларнинг ғолиблари ҳамдир. Бу ҳолни, спортчининг кураш турининг техникасини жуда яхши ўзлаштиргани билан тушунтирса бўлади. Спорт ўйинлари. Агар, спорт ихтисосликларининг кўпи қандайдир жиҳатдан бир жинсли соматик гуруҳларга мансуб бўлса, спорт ўйинларида олий разрядли спортчи - ларнинг тана тузилиши типологик хусусиятларида четлашув - ларни кузатишимиз мумкин. Бу спорт ўйинларида (волейбол, футбол, қўл тўпи) спортчилар турли функцияларни бажа - ришлари билан белгиланган – ҳужумчилар, ҳимоячилар, дарбозабонлар ( 3.3- жадвал). Шунга қарамасдан тадқиқот - чилар спорт ўйинлари вакилларининг тана тузилишида, уларнинг қайси спорт фаолияти билан шуғулланаётганига қарамасдан, умумий белгиларни кузатганлар. Футболчиларнинг соматик хусусиятларини ўрганиш бўйича Л.Клочкованинг (1931) тадқиқотлари натижаларига кўра, улар бошқа ихтисосликдаги спортчиларга қараганда паст бўйга (велосипедчилар истисно), вазн кўрсаткичлари бўйича ҳаммадан кам (баскетболчилар ва велосипедчилар истисно): уларда тоз (27,1 см ), бел (52,2 см ) ва болдир (35,9 см ) жуда яхши ривожланган. Мазкур маълумотлар, қандайдир маънода норвегиялик олимлар Х.Тьенна, Х.Саннее, К.Андерсенларнинг (1958)

тадқ и қотлари натижалари билан тасдиқланади. Улар футболчиларни алоҳида атропометрик кўрсаткичларини спортнинг бошқа тури вакиллари ва спортчи бўлмаганлар билан таққослаган. Турли спорт ихтисослиги ш аклларининг соматик кўрсаткичлари, спортда соматик ривожланишнинг кўпгина турларига мансуб спортчиларни учратиш мумкинлигини кўрсатади. Болалар, ўсмирлар, ёшлар таналарининг шакли турлича бўлишига қарамасадан юқори натижаларга эришишлари мумкин ва эришмоқдалар ҳам. Бокс, кураш, қиличбозлик, спорт ўйинлари каби спорт турлари мусобақаларида ҳар хил бўйли ва оёқ-қўлли спортчилар ғолиб бўлишлари мумкин. Спортчи ўз танасининг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда беллашув-ларнинг тактикасини ишлаб чиқади ва юқори натижаларга эришади. Спортнинг стереотип — ўзгармас турлари эса нафақат соматик кўрсаткичларга, балки спортчиларнинг гавда тузилишларига ҳам аниқ талаблар қўяди. Спортчиларни соматик ривожланиш кўрсаткичлари, спорт ўйин- ларига ихтисослашган (Бриль, 1980) ж адвал Ихтисосли к Бўй узунли ги, см Вазн, кг Мушак -лар, % Ёғ миқдор и,% Эркаклар Футбол Дарбозабон 180,3 78,0 51,4 10,4 Ҳужумчи 173,3 72,5 50,6 10,3 Ярим ҳимоячи 173,6 71,7 50,2 10,3 Ҳимоячи 176,4 74,1 50,9 10,2

Хоккей Ҳимоячи 182,1 81,0 53,1 13,1 Ҳужумчи 178,2 76,7 53,1 12,5 Дарбозабон 177,7 75,7 51,5 14,4 Баскетбол Марказий ўйинчи 205,0 100,2 50,5 13,5 Охирги ўйинчи 196,5 91,7 51,0 11,0 Ҳимоячи 187,5 84,6 54,3 10,0 Волейбол 189,4 89,5 51,1 10,5 Қўл тўпи 180,1 90,7 51,4 12,0 Аёллар Баскетбол Марказий ўйинчи Охирги ўйинчи Ҳимоячи Волейбол Қўл тўпи 196,2 180,7 170,7 189,4 171,7 94,7 76,8 67,8 89,5 70,4 44,8 47,0 48,3 51,1 46,3 25,1 19,9 18,2 10,5 21,5 Югуриш йўлакчаларида, улоқтириш ва сакраш секторларида, бўйи, гавданинг баъзи қисмлари бир-бирига ўхшаш спортчилар кўплаб учрайди, бу вазият ҳаракат - ларнинг ўзига хослиги, биомеханика қонунларидан келиб чиққан ҳолда юз беради. Демак, шахсий соматик кўрсаткичларнинг танланаётган спорт ихтисослигига мос келишини аниқлаш учун тана тузилишини ўлчамларини ўлчаш, уларни юқори натижага эришган спортчиларнинг кўрсаткичлари билан тақослаш зарур. Спорт сараловида соматик ривожланишни аниқлаш услубияти

Тайёргарликнинг бошланғич босқичида, болалар ва ўсмирларнинг спортга лаёқати даражасини аниқлашда шахсни визуал баҳолаш усули мураббийлар учун асосийдир. Соматик ривожланиш, самототипни аниқлаш тажрибаси бир қатор белгиларни визуал баҳолашни ўз ичига олади. Бунда ривожланишни 3 баллгача баҳолаш қўлланилади ( 3.4- жадвал). Мушаклар: кам – мушакларни бўртиб чиқиш даражаси паст; катта – мушакларни бўртиб чиқиш даражаси юқори; ўртача – мушакларни бўртиб чиқиш даражаси и к кала баҳо оралиғида. Мушакларни миқдорий ривожланиш белгила - ридан ташқари уларнинг эгилувчанлигини эътиборга олиш керак. Тонус: суст – мушаклар қўл билан ушлаб кўрилганда юмшоқ, бўш; кучли – мушаклар қўл билан ушлаб кўрилганда таранг ва қаттиқ; ўртача – и к кала баҳо оралиғида. Ёғ қатлами (суяк рельефининг кўзга ташланиши ёки текислиги билан аниқланади): кичик – рельефлик ва аъзолар яққол кўринади; кота – суяк рельефи текис, енгил, думалоқ; ўртача – суяк рельефи кўзга ташланмайди. Чегаравий, п о талогияга яқин турларни алоҳида қайд этиб ўтиш лозим – ўта озғин ва семиз. Соматик белгилар кўрсаткичлари, балл ж адвал Белгилар 1 балл 2 балл 3 балл Мушаклар суст намоён ўртача яққол намоён Тонус суст ўртача кучли Ёғ қатлами кам ўртача катта Суяк тор ўртача к енг Қопқоқ шакли нормал букри тўғри Кўкрак қафаси ясси Цилиндрси мон Конуссимо н

шакли Оёқлар шакли нормал Х-симон О-сифат Оёқ кафтлари шакли нормал ясси Экскавирла нган Суяк: тор (ингичка), ўртача, кенг (оғир). Қопқоқ шакли: нормал, букри, тўғри. Уму р тқанинг олди ва орқа йўналишларга қийшайиши кузатилади (кифоз ва лордоз). Кўкрак қафаси шакли: ясси, цилинд р симон, коник ва оралиқ (цилиндрсимон-ясси, цилинд р симон-коник ва ҳ.к). кўкрак қафаси шакли олдидан ва ёнбошдан аниқланади. Айниқса , деформация ва ассиметрия кузатилади (товуқси - мон, чуқурсимон ва ҳ.к). Оёқлар шакли: нормал, Х-симон, О-симон. Оёқ кафти шакли: нормал, ясси, тарвақайлаган. Самотип турни баҳолашни юқорида келтирилган бир неча чизмалар билан амалга ошириш мумкин. Алоҳида қайд этиш лозимки, булар ҳаммаси тахминий чизмалар, чунки тоза ҳолда самотип кам учрайди. Самотипни визал баҳолаш йўли билан аниқлаш тажрибаси амалиёт билан бирга тўпланади. Табиийки, самотипни визуал баҳолашдан ташқари ўлчовли баҳолаш усули мавжуд бўлиб, бунда махсус антропометрик асбоблар қўлланилади (циркуллар, бўй ўлчагич, антропомер, лентали сантиметр). Самотип аниқлангандан сўнг, спорт қобилиятларини баҳолаш лозим. Бунинг учун бир неча классификацияларни қўллаб хулосалар чиқариш мумкин. Масалан, эктоморф яхши тезлик имкониятлари ва ҳаракатлар ориентацияси , қисқа муддатли юкламаларни яхши кўтаради ҳамда кам ҳолларда ортиқча машғулот қилади – шулардан келиб чиққан ҳолда унга тезлик ва координация сифатларини намоён қилиш мумкин бўлган спорт турлари мос келади. Эндоморф мушаклари катта кучга эга, лекин жуссасининг кенглиги (семизлиги) туфайли ундан самарали фойдаланмайди,

демак унга оғирлик кўтариш ёки эҳтимол кураш ишга кўпроқ мос. Мезомор ф бардошли, гавда тузилиши бақувват, таъсирчанлиги тез, чаққонлик ва катта жисмоний кучга эга; унинг спорт ихтисослиги миқёси кенг. Албатта, соматик турни баҳолаш—спорт ихтисос-лигини танлаш масаласини бошланғич ҳал қилишдан бошқа нарса эмас. Ривожланиш хусусиятларини ўрганиб ва соматик турга баҳо бериб, уларни олий малакали спортчиларнинг модел-кўрсаткичлари билан таққослаш зарур. Инсон танасининг мослик даражасини аниқлаш қуйидаги учта белгиларнинг уйғунлигига асосланган: оёқлар узунлиги, гавда узунлиги ва елкалар кенглиги. Аввало, баҳолаш гавда узунлиги бирламчи белгиларининг абсолют кўрсаткичлари: кичик, ўртача, катта, сўнгра – оёқ узунлигини елка кенглигига нисбати бўйича амалга оширилади. Инсон танаси мослигининг қуйидаги тўққизта тури ҳосил бўлади: 1. Калта оёқ тор елкали (арростроид) тур. 2. Ўртача кенг елкали (гипостифроид) тур. 3. Кенг елкали (стифроид) тур. 4. Ўртача оёқли тор елкали (гипагармоноид) тур. 5. Ўртача кенг елкали (гармоноид) тур. 6. Кенг елкали (парагармоноид) тур. 7. Узун оёқ тор елкали (тейноид) тур. 8. Ўртача кенг елкали (паратейноид) тур. 9. Кенг елкали (гигантоид) тур. Жадвалларда субъектни у ёки бу тана мослиги турига мансублиги белгиловчи рақамлар чегаралари келтирилган. Турли мамлакатларда тузилиш жиҳатидан бир хил бўлган турли классификаторлар қўлланилади. Шундай қилиб, спорт имкониятларини баҳолаш усуллари билан уйғунлашган ҳолда ўтказилган соматик ривожланишнинг таҳлили спорт турини танлаш имконини беради.

Спорт имкониятларини аниқлаш учун ўтказиладиган спорт саралови амалиётида ёшни – лекин паспорт эмас, балки биологик ёшни эътиборга олиш керак. Ёш аниқлаш - нинг асосий усули – визуал баҳолаш, қизларда эса — қўшимча саволлар бериш. Олинган натижаларга мувофиқ ҳолда ёш спортчининг биологик ёши аниқланади. Турли минтақалар учун паспорт ёшининг биологик ёшга мос келмаслиги ±3 ёшни ташкил қилиши мумкин. Болалар ва ўсмирларнинг спорт имкониятларини антропометрик усуллар ёрдамида баҳолаш учун назарий ва амалий тайёргарлик зарур. Ушбу ёндашувнинг катта аҳамиятга эга эканлигини эътиборга олиб жаҳоннинг турли мамлакатларининг олимлари болалар ва ўсмирларнинг спорт имкониятларини баҳолаш ва ўлчашнинг самотометрик усулларини такомиллаштириш устида иш олиб бормоқ - далар. 4. Спорт талантини эрта аниқлашнинг замонавий назарияси ва услубиятининг долзарб муаммолари Спорт иқтидори ва талант муаммосини кўриб чиқишдан аввал, айтиб ўтиш керакки, ҳали биронта ҳам буюк спортчи ўзининг энг яхши натижасига, бошидан охригача мустақил шуғулланиб эришмаган. Салоҳиятни тўғри аниқлаш ва уни тўғри қўллай билишга мутахассислар ва мураббийлар ёрдам беради. Профессор Бальсевичнинг фикрича турли машғулот таъсирларининг самарадорлигини оширувчи, инсоннинг жисмоний салоҳиятини ривожланишини рағбатлантирувчи камида икки турдаги сенситивликлар мавжуд. Биринчи даражадаги сенситивлик – генотипик ва иккинчи даражадаги сенситивлик – фенотипик, машғулот самарасини ошир иш учун зарур бўлган яна бир қатор воситалар мавжуд деб тахмин қилиш мумкин.

Болани спортга эрта йўналтиришнинг асосий йўна-лишларидан бири бўлиб «мосликнинг юқори тури» (морфологик, функционал, биомеханик, психомотор) хизмат қилади. Биринчи юқори мослик деганда моторика, соматик мослик ва ривожланиш йўлларининг (тезкор, суст ёки нормал) хусусиятларини тушунамиз. Ташқи ҳажмлардан келиб чиққан ҳолда тузилган соматик турларнинг турли йўналишдаги машғулот юкламаларига исботланган бошланғич турғунлиги ҳамда соматик турни эрта баҳолаш ва ривожланиш йўналишлари, жисмоний такомиллашишнинг унумдор дастурларини ишлаб чиқиш учун замин яратади. Бундан ташқари, йўналтирилган таъсирли — макродаврларнинг давомий-лигини аниқлаш имконини беради. Таклиф этилган ёндашув соғломлаштирувчи жисмоний тарбиянинг самарадорлигини оширади. Амалий ҳисоблар, ҳар бир ёш гуруҳида етарли равишда морфобиомеханик кўрсаткичларини (биологик ёш индика - торларини) ривожланишининг ювенил ва дефинитив поғона - сидаги шахсларни аниқлаш имкони борлигини кўрсатди. Бирон биологик ёш индикаторини маълум суръатида ривожланаётган болаларни аниқлаш учун, ҳар бир гуруҳда ўзгармас – константалар ҳисобланган (ўрганилаётган белги - лар ривожланишининг бошланғич ва якуний поғонасидаги болалар фоизи). Олинган рақамларнинг таҳлили, 25– 50–75 % ўрганилаётганларнинг белгилари турли даражада ривожлан - ган аниқ ёшни аниқлаш имконини беради. 4 – 12 ёшли болаларнинг жисмоний ривожланиш қону - ниятлари ихтиёрий болалар жамоасида маълум поғ о нада ривожланган иқтидорли болаларнинг тахминий миқдорини белгилаш имконини беради. Бироқ ушбу услубни, кўп вақт олувчи мушкул алгебраик ҳисоблашлар ўтказилиши лозимлиги туфайли амалиётда қўллаш мақсадга мувофиқ эмас, график дифференциация ёрдамида ҳисоблашлар анча қулай. Тадқиқотлар

натижалари жамоанинг биологик ёшини ўзгариши суръатини олдиндан айтишда қўл келади, демак ёш спортчиларнинг машғулот юкламаларини илмий асосланган ҳолда режалаштириш мумкин, тенгламалар эса ҳар бир гуруҳда биологик ёш индикаторини маълум суръатида ривожланаётган болаларни аниқлаш имконини беради. 9 ёшгача бўлган мезосоматик (тенгдошлар орасида бўй ва вазннинг ўртача кўрсаткичлари) турга мансуб болаларнинг жисмоний ривожланиш дастурини тузиш вақтида ташқи кўринишининг ривожланишига эътибор бериш керак, 11 ёшдан кейин – пробанда ривожланишига. 9 дан 11 ёшгача болалар учун жисмоний юкламалар ҳажмини белгилаш мушкул масала, чунки ривожланишнинг соматик ва даврий таъсир характеристикалари ўзаро тенг, корреляция коэффициентлари аниқ эмас. Болалар ва ўсмирларнинг ривожланиш даражасидан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир соматик тур учун ўз баҳолаш жадваллари ишлаб чиқилиши лозимлиги аниқланган. Йўналтиришнинг ташқи кўринишини баҳолаш ёндашуви 10 йиллик синовдан ўтган ва умумтаълим мактаблари, БЎС М лар амалиётида ҳамда ўсиб келаётган авлодни соғломлаштириш дастурлари ишлаб чиқишда қўллаш учун тавсия қилиш мумкин. Иккинчи функционал юқори мослик деганда, одатда , бир хил вақтда ривожланмаётган жисмоний сифатлар ҳамда спорт турига боғлиқ бўлган – сенситив даврлар ёки белгилан - ган вақтга доим ҳам мос келавермайдиган тарбиявий сифатлар тушунилади. Морфологик ва функционал кўрсаткичларнинг ривож - ланиш суръатини кўрсатувчи қўшимча координатани кири - тилганлиги функционал ёндашув имкониятларини кенгай - тирди. Жисмоний сифатларнинг ўсиш суръатларининг қи ё сий таҳлили мактабгача ва мактаб таълими тизимида умумий ривожлантирувчи машғулотлар билан шуғулланаётган болаларнинг жисмоний ривожланиш даражаси сустлигини кўрсатмоқда. Равшанки, олинган натижалар, болаларнинг жисмоний сифатлари нотекис ривожланаётганлигини ва

тарбияланаётганлигини кўрсатмоқда, бу ҳол яна бир бор ҳар бир маълум ёшнинг «ўзининг» сенс ти тив даври борлигини тасдиқлайди. Жисмоний етилишгача бўлган даврда жисмоний имкониятлар анча аниқ баҳоланиши мумкин, кейинчалик тестлар натижаларига кўплаб тиббий-биологик омиллар «суқулиб» киради, натижада, уларнинг ҳар бирини бирламчи таҳлилсиз қандай кўрсаткичлар ёрдамида маълум натижага эришилди деган саволга жавоб топишни имкони бўлмайди. Эрта сараловнинг учинчи жиҳати – биомеханик – мор - фологик ва фунционал мослик кўрсаткичларига қараганда анча юқори, имкониятларнинг бошқача сифат савиясини акс эттиради. Кўп ҳолларда у, танланган ҳаракатни динамик ва кинематик характеристикаларини мувофиқлаштирувчи -техник мослигини ёки биомеханик таъсир усуллари билан белгиланадиган боланинг имкониятлари салоҳияти тизими ни кўзда тутади. Бошланғич синфлар болаларининг куч ва тезлик-куч имкониятлари тадқиқоти натижалари кўрсатишича, куч градиенти ҳ ар хил морфобиологик турларга мансуб бола - ларда ўзининг хусусиятларига эга. Кучни вақт бўйича ўзгариши чизиғи кучни энг юқори даражага чиқишида (тез, ўртача, суст) маълум қонуниятлар мавжудлигини кўрсатади, бунда, зарур спорт кўникмаларини бошланғич поғоналарда ўргатиш ва такомиллаштиришда янгича ёндашув тўғрисида гап кетмоқда. Спорт имкониятлари ва қобилиятни аниқлаш Спорт саралови назарияси ва услубиятига бағишланган кўп тадқиқотларда (Бриль, 1980–Булгакова–1986–Шапош - никова–1994) спорт имкониятлари ва спорт қобилиятини баҳолашнинг махсус технологияси қўлланилмоқда. Бундай технологиянинг асосий маъноси олий малакали спортчи - ларнинг модел характеристикаларини ўрганиш ва аниқлаш, спорт натижасига таъсир кўрсатувчи кўрсаткичларнинг ахборотлилигини,

турғунлигини ва генетик заминини ўрганиш ҳамда ташкилий масалаларни асослашдан иборат. Мазкур тадқиқотларнинг назарий ва амалий аҳамияти сўзсиз каттадир. Бироқ, бундай мушкул муаммони ечишга қўл уришдан олдин «спорт саралови» тушунчасига аниқ таъриф бериш, сўнгра нафақат та дқиқ отлар предмети, балки уларнинг йўналтирилганлигини эътиборга олган ҳолда унинг мезонларини ҳам аниқлаш лозим. В.Филиннинг (1987) фикрича спорт саралови – ташки - лий – услубий тадбирлар тизими асосида, маълум спорт турида ихтисослашиш учун болалар, ўсмирлар ва ёшларнинг имкониятлари ва қобилиятларини аниқлашдир. Тадқиқот - чилар ва амалиётчиларнинг диққат марказида қобилиятлар, яъни табиий, анатомо-физиологик х усусиятлар ва имко - ниятлар – маълум фаолият турида муваффақият қозониш мумкинлигини белгиловчи инсоннинг шахсий хусусиятлари бўлиши керак. Ихтиёрий фаолиятда, жумладан , спортда ҳам юқори натижаларга эришиш имкониятлар – иқтидор, та - лантни энг юқори шаклларини намоён бўлишини тақозо этади. Шунинг учун «спорт саралови» тушунчаси таърифига «иқтидор» тушунчасини қўшиш мақсадга мувофиқдир (Платонов, Сахновский–1988). В.Платонов (1987) спорт сарало - вига, маълум спорт турида юқори натижага эришиши мумкин бўлган энг иқтидорли инсонларни қидирув жараёни сифатида қарайди. Тадқиқотчиларнинг фикрича, спорт саралови муаммосига ёндашувларни ва уни ўрганиш усулларининг кўплиги ҳамда қарама – қаршилиги туфайли тадқиқ о т предметини ҳар хил тушуниш масаласини келтириб чиқарди. Шунинг учун, келгусида спорт саралови тизимини ишлаб чиқишда қобилият, имконият ва иқтидор каби тушунчаларни (спорт фаолияти нуқтаи назаридан) аниқлаштириб олиш лозим. «Спорт иқтидори» тушунчасига таъриф бериш кўп баҳ с ларни келтириб чиқарди, баъзи муаллифларнинг фикрича у туғма қобилият ва имкониятлар уйғунлиги бўлса (В.Волко, Филин - 1983;

Запоржанов - 1997), бошқаларнинг фикрича – генетик асосдаги морфофункционал, мотор ва психофизик хусусиятлардир. Ўтказилган назарий таҳлил ва амалий тадқиқотлар натижалари, спорт иқтидорини – спортда юқори натижаларга эришишни таъминловчи имкониятлар йиғиндиси деб қараш лозимлигини кўрсатди. Машғулот ва беллашувлар таъсири остида қобилиятлар ҳаракат, жисмоний ва псих ологи к имкониятларга айланади. Қобилиятларнинг аҳамиятини бундай тушуниш ёндашуви, аввало замонавий спортнинг талабларидан келиб чиққан, чунки, В.Келлер (1995) ва В.Платоновларнинг таъкидлашича беллашувлар шароитида инсоннинг ҳаракат, жисмоний ва псих олог ик салоҳиятини тадқиқ қилиш мумкин. Демак, қобилиятлар моҳиятини аниқловчи ва спорт иқтидорини ядроси бўлган белгилар тўғрисида маълумотлар зарур. Бундай маълумот спорт билан шуғулланишнинг бошланғич босқичидан то юқори спорт натижалари босқи ч ларига қадар қамраб олади. Ҳозирги даврда, турли спорт йўналишларидаги натижаларга морфологик, физиологик, психофизиологик ва бошқа белгиларнинг таъсири ҳамда спорт муваффақият - ларини таъминловчи кўп кўрсаткичларнинг генетик асоси тўғрисида етарлича маълумотлар мавжуд. Муаммони тадқиқ этишни давом эттириш, спорт иқтидорини, кўплаб ўзаро боғланган компонентлардан ташкил топган, аниқ структурага эга бўлган ривожланувчи тизим сифатида ўрганишни талаб қилади. Бу жараёнда олинган маълумотлар спорт иқтидори мезонларини ишлаб чиқишга сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Бунда структурани ҳам умумий, ҳам махсус спорт иқтидори кўринишида ўрганишни назарда тутиш керак. Масалани бундай қўйилишидан келиб чиққан ҳолда турли спорт йўналишларида спорт қобилиятининг структу - расини ўрганиш тадқиқотлар ташкил қилинди. Тадқиқотлар дастури ўз ичига жисмоний имкониятларнинг ривожланиш даражасини характерловчи (педагогик мезон), антропо - метрик кўрсаткичлар (соматометрик мезон) ҳамда асаб тизимининг ва типологик

гуруҳни (психофизиологик мезон) асосий хусусиятлари акс эттирувчи психофизиологик кўрсаткичлар параметрларини ўлчашни қамраб олган. Ҳисоблар ва таҳлил кўплаб детерминация коэффициенти (фоизларда) ёрдамида бажарилган; ҳар бир мезоннинг спорт натижасига йиғинди ва танланган ҳолдаги таъсири баҳоланган. Мисол тариқасида спортнинг тезлик – куч турида (енгил атлетикада сакраш) спорт иқтидорини ёш бўйича структу - расини ўрганиш бўйича маълумотларни келтирамиз. Тадқиқотлар натижалари бошланғич тайёрлов даврида ёш қиз спортчиларнинг спорт натижаларига ( 3.5- жадвал) жисмоний имкониятларнинг ривожланиш даражаси таъсир кўрсатади. Хулоса қилиш мумкинки, бу ерда машғулот таъси - рининг самараси юқори натижалар босқичида эса бундай деб бўлмайди, бу ерда спорт натижаси асосан асаб тизимининг ҳолатига боғлиқ. Агар биологик белгиларни (соматометрик ва психофизиологик) спорт натижаларига таъсирини йиғин - дисини кўрадиган бўлсак, уларнинг ҳам бошланғич, ҳам юқори натижалар босқичида катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаб ўтиш зарур (40,0 ва 49,3 %). Ёш спортчиларнинг натижалари таҳлил қилинганда бир оз бошқача маълумотлар олинган ( 3.3-расм ). Спорт тайёргарлигининг биринчи икки босқичларида ўғил болаларнинг спорт натижасига биологик белгилар катта таъсир кўрсатгани қайд этилган. Ёш спортчи қизларнинг спорт натижаларига педагогик, соматик ва психофизиологик белгилар таъсирини йиғиндисини ёш бўйича ривожланиши ж адвал Ёш, йил Белгилар 8–9 10– 11 12–13 14–15 16– 17 Педагогик 41,9 28,0 27,0 20,9 24,1 Соматик 23,3 12,1 7,0 15,1 16,3

Психофизиологик 17,1 4,9 14,3 3,7 38,0 10-11 12-13 14-15 16-17 бўй, ёш 3.3-расм. Ёш ўғил бола спортчиларнинг спорт натижаларига (баландликка сакраш) жисмоний имкониятлар, морфологик ва психофизиологик белгилар таъсирининг йиғиндисини ёш бўйича ривожланиши. Шартли белгилар: 1 – тезлик; 2 – чаққонлик; 3 – эгилувчанлик; 4 – бардошлилик; 5 – бўй узунлиги; 6 – кўкрак қафаси айланаси; 7 – тоз диаметри; 8 – елка : елка олди нисбати; 9 – сон : болдир нисбати; 10 – асаб жараёнларининг турғунлиги; 11 – асаб жараёнларининг кучи; 12 – ахборотни қайта ишлаш тезлиги; 13 – асаб тизимининг кўрсаткичлари бўйича типологик гуруҳ. Демак, тадқиқотлар натижалари асосан генетик асос-даги биологик белгиларнинг спорт иқтидори структурасида таъсири юқорилигини ҳамда ёш бўйича ва жинсий фарқларга эгалигини кўрсатди. Шундай қилиб, спорт иқтидорининг мажмуавий тадқиқотлари тайёрловнинг турли босқичларида спорт саралови мезонларининг таркибини ишлаб чиқиш учун маълумотлар олиш имконини беради ҳамда спорт сараловининг энг асосий вазифаларидан бири – биринчидан, тайёрловнинг бошланғич босқичида спорт иқтидорини, иккинчидан чуқурлаштирилган спорт ихтисослиги босқичида махсус иқтидори даражасини аниқлаш ва баҳолаш имконини беради.

Умумий спорт иқтидори структурасини ўрганиш бўйича аниқ вазифалар қўямиз (3.6-жадвал). 1) фақат, барча спорт турлари вакиллари фаолиятининг, машғулот жараёни ва беллашувлар юкламаларининг замонавий талабларини таҳлили асосида; 2) катта машғулот юкламалари ва улардан сўнг кучларни тез қайта тикланиши юқори малакали спортчиларга хос; бу аъло даражадаги соғликни, жисмоний сифатларнинг ривожланганлик савияси билан белгиланади-ган меҳнатсеварлик даражаси; тана тузилиши ва самототип хусусиятларини ўрганишнинг аҳамиятини таъкидлаб ўтиш жоиз; 3) спортнинг кўп турларида, натижа, машқларни бажарилиш сифати билан белгиланади, улар ҳаракат-ларнинг аниқлигини, мушаклар таъсирчанлиги ва бошқа шу каби ҳаракат имкониятларини юқори савияда ривожла-нишини таъминлайдиган хусусиятларни талаб қилади; 4) беллашувлар фаолияти асаб тизимига, эмоционал турғунликка, ўз туйғуларини бошқара билиш сифатларига катта талаблар қўяди; 5) спорт иқтидорлигига, спортда юқори натижага эри-шишга ёрдам берувчи ҳаракат, жисмоний ва психхологик имкониятларни йиғиндиси сифатида қаралади; спорт турига боғлиқ ҳолда бу имкониятларнинг аҳамияти ўзгариб бориши мумкин; 6) спорт иқтидорини ўрганишга бағишланган тадқиқот-лар, уни, юқори спорт натижаларига эришишни таъминлов-чи, маълум даражада структурага эга ва таркибий қисмлари ўзаро боғланган ва ривожланувчи тизим эканлигини назарда тутиши лозим. жадвал Спорт натижаси ↓ ↓ ↓ Жисмоний тайёргарлик Техник тайёргарлик Псиҳологик тайёргарлик ↓ ↓ ↓

Миқдор Сифат Миқдор-сифат ↓ ↓ ↓ Жисмоний имкониятлар Ҳаракат имкониятлари Психологик имкониятлар ↓ Умумий спорт иқтидори ↓ Махсус спорт иқтидори ↓ ↓ ↓ Куч, тезлик, бардошлик, эгилувчанлик Фазо, вақт, интилиш Босиқлик, таъсирчанлик, сусткашлик Болалар ва ўсмирларни спорт тайёргарлигининг бошланғич босқичида спорт иқтидорини уларнинг ҳ арак а т ва жисмоний сифатлари ҳамда педагогик кузатувлар, сўровлар кўмагида аниқлаш, соматик ривожланиши ва эмоционал турғунлигини баҳолашни сўровномалар ёрдамида ўтказиш мумкин. 5. Спортда қобилият ва иқтидорни ўрганишнинг тизимли ёндашуви Спорт қобилияти ва иқтидорига бир бутун сифатида қараш мумкин, унинг хусусиятлари, аввало, уни ташкил қилувчиларнинг ички табиатига боғлиқ бўлади. Бир бутуннинг ривожланишини, унинг қисмларини ўзаро алоқаси ва ўзаро таъсирлашуви ўрганиш ҳақиқатни билишни асосий омилидир. Ушбу омил, биологик ва ижтимоий объектларни ўрганишда мажмуавий ёндашувни ишлаб чиқишда ўз аксини топди. Мажмуавий ўрганиш негизида ягона дастур бўйича ишлаётган ва умумий мақсадга эришиш йўлида ўзаро мувофиқлашган фаолият олиб бораётган турли мутахассисларнинг меҳнати ётади. Тадқиқотларни ташкил қилишдаги бундай

ёндашув, спорт иқтидорига кўплаб ўзаро боғланган элементлар тизими сифатида қарашни тақозо этади. Спорт иқтидорини объект сифатида мажмуавий ўрганиш тадқиқотларда объектни назарий сезиш шаклларидан бирини – тизимларнинг умумий назариясини қўллаш имконини беради. Бир бутунни ўрганишни турли савияларда олиб бориш мумкин. Биз спорт иқтидорини ўрганишни организм савия-сида, унинг қобилият ва иқтидорни спортда бошқача савияда ўрганилишини инкор этмаган ҳолда, олиб боришни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Спорт иқтидори тизими ни қуйидаги чизмада тасаввур қилиш мумкин: бутун организм–органлар тизими – органлар – тўқималар – тўқималарнинг катаклари ва тўқима - ларнинг катаги бўлмаган элементлари. Тизимли ёндашув барча жараёнларни, ҳодисаларни, предметларни у ёки бу структурага эга тизимлар сифатида кўриш имконини беради. Демак, бир бутуннинг ўзига хос хусусиятларини аниқлашда структура – бутуннинг ички шакли катта рол ўйнайди. Бунда, структурани ўрганиш унинг тарихий жиҳатини: келиб чиқиши ва ривожланишини билишни назарда тутади. 6 Спорт қобилиятларини ривожланишида психо - физиологик шарт – шароитлар Асаб тизимларининг турлари ва спорт жараё - нидаги аҳамияти Қобилиятнинг барча тузилмаларининг асосида, жумла - дан, спортда ҳам табий ва биологик барқарорликка эга бўлган лаёқатлар ётади. И.Павлов, унинг ўқувчилари ва издошларининг тадқиқотлари инсон асаб тизимининг типологик фаолиятини табиат ривожланиш қонунларига асосланиб ўргандилар. Аниқланишича, ҳар–хил асаб тизими хусусиятларига эга бўлган инсонларнинг характери ҳам ҳолати ҳам ривожланиш хусусияти ҳам малакаси, сифатлари ҳам турлича бўлади.

Инсон асаб тизимининг асосий типологик хусусиятлари: – кучлилик - заифлилик киши асаб тизимига таъсир этувчи ҳолатларнинг катта - кичиклигини ҳисобга олган ҳолда чидамлилик даражаси; – ҳаракатчанлик, сустлик–киши асаб тизимининг қўзғатувчига нисбатан таъсир қилишнинг тезлиги; – вазминлик, тезлик-асаб жараёнидаги хусусиятларига қўзғалиш, тормозланиш ва ҳаракат кучлари бўйича муноса - батининг очилиши. Бу асаб тизимларини қўшилишидан қуйидаги тур гуруҳларига ажралади: – ўта вазмин тур – фаолияти бир текисда ўтади, ҳара - кати чарчоқ туфайли камдан-кам ҳолда тушиб кетади; – вазмин тур – бир текисда куч сарф қилинадиган иш - ларни яхши бажаради, давомий ва услубий зўриқишда юқори чидамлиликка эга; – қизиққон тур – характерини ўзгариб туриши, асаб - ларини таранглашуви туфайли фаолияти тушиб кетади; – заиф тур – иш фаолияти жуда паст, стресс ҳолатларга сезгирлиги баланд. Асаб тизимининг ўзига хос хусусиятларини ажратиб турувчи яъни, киши асаб жараёни динамикасини характер - ланиши физиологик темпераментнинг асоси ҳисобланади. Ҳолерик темперамент – ҳодисаларга нисбатан қизиқ-қон, жангари, жаҳли чиқиши осон ва тез. Кечинмалар фаолиятига нисбатан ўзгарувчан. У ишга бутун борлиғи билан берилиб кетади, ўзидаги кучни сезади ва мақсадга эришиш учун, йўлида учраган қийинчиликларни енгишга ҳаракат қилади. Қачонки, кучлари сарфланиб бўлгандан кейин у мушкулликка тушиб, ишлашга бошқа ҳеч қандай имкониятлари қолмайди. Ҳолерикларнинг иродаси жуда кучли. Сангвинник темперамент – ўта вазмин тур бўлиб, асаб жараёни ҳаракатчан ва яхши баланслашган. У жамиятнинг жуда яхши, соғлом, хушчақчақ аъзосидир лекин, қачон уни қизиқтирадиган иш топилсагина, бу қобилиятлар кўринади. Сангвинник босиқ, шароитга тез кўникиб кетади,

атрофидаги одамлар билан тез тил топишиб кетади, муомалали, бегона одамлар орасида ўзини ноқулай сезмайди. Коллектив орасида қувноқ, хушчақчақ, ишларни тез қабул қилиб олади ва бирор нарса билан доим машғул бўлади. Характерини тез ўзгартиради, бу асаб жараёнларини ҳаракатчанлигидандир. Ёмон ҳолатларда изтиробга тушади. У умуман олганда – оптимистдир. Флегматик темперамент – асабнинг нисбий ҳаракат-чанлигига, ҳаяжонланиш ва тормозланиш жараёнларига етарлича босиқлиги билан характерланади. Булар – босиқ, матонатли ва жуда меҳнаткаш кишилар. Улар жуда оғир мураккаб ҳолатларда ҳам босиқлигини йўқотишмайди. Асаб фаолияти жараён н инг қаттиқлигидан улар ўзларини яхши тутадилар, дарҳол ҳаяжонланиб кетмайдилар. Улар майда нарсалар билан ўзларини чалғитишни х оҳламайдилар шунинг учун, бир хилда куч сарфлашни талаб қилувчи давомий ва услубий кескинликда ҳаракатни бажарадилар. И.П.Павлов бундай турдаги одамларни чидамлилигини жуда юқори деб баҳолаган. Меланҳолик темперамент – иш қобилиятининг заиф - лиги билан фарқ қилади, яъни уларнинг ҳаяжонланиш ва тормозланиш даражаси жуда ҳам кучсиз. Уларни янгилик - лар, янги шароит, одамлар билан муомала чўчитади, уялтиради шунинг учун, улар одамови бўладилар. Улар ички дунёсини четга чиқармайдилар ва ҳаёт шароитларига қийин - чилик билан ўрнашадилар. И.А. Павловнинг таъкидлашича, инсон шахси биологик мерос сифатида ва атроф – муҳит шароитлари тарбиясида аниқланади. Асаб тизими (темперамент) туғма хусусиятларга эга, характер эса индивидуал одатлардан олинади. Асаб тизимини тури ҳақида гапирганимизда, А.Павлов - нинг таъкидлашича, ҳайвонлар организми қандай тузилган бўлса, шундайлигича туғилади. Унинг асаб тизимини ўзгаришига вазият ва аҳволнинг яхши ёмонлиги, умумий шартли - рефлекс таъсир қилади. Француз тадқиқотчиси Мориснинг фикрича, ҳар бир турдаги гуруҳ аниқ иш қобилиятига эга. Унинг кўрсаткичлари бўйича, кучли ва асабий тур

кўпгина килограммометр ишлаб чиқаради, унинг эргограммаси эса дарҳол пасайиб кетади . Б у эса, асаб тизимидаги қаршилик кучининг катталигига гувоҳлик беради. Кучли лекин, асабийсиз тур ҳам килограм - мометр ишлаб чиқишга қодир, лекин пасайиб кетаётган эргограмма қисми жуда қисқа, шунинг учун асаб тизими тез чарчайди . Асаб турлари узоқ вақт жисмоний ишларга чидай олмайди, лекин эргограмма пастлашиш босқичига қаршилик кўрсатишга катта куч сарфлайди. Ҳар - хил тур гуруҳларидаги спорт қобилиятлари Кўпгина тадқиқотчиларнинг фикрича, (Родинов–1973, Л.Ролков–1998; Вит. Киличко–1999) асаб системасининг типологик хусусиятлари акробат ва гимнастикачиларнинг мураккаб координациялик ҳаракатни бажаришга сезиларли таъсир қилади. Кучли ҳаракатчан тип. Динамик машқларни тез бажаришда яхши иш қобилиятни кўрсатади , шунингдек машғулот охирида машқларни бажариш сифати пасайиб кетмайди. Заиф ҳаракатчан тип. Ўзининг чидамлилиги билан битта машқни 3–5 мартагача бажариш қобилияти билан ажралиб туради. Машғулот охирида машқларни бажариш сезиларли пасайиб кетади ва спортчи машғулотларни тез тугатиб қўяди. Кучли инерт тип. Секин ва статистик машқларни бажаришда иш қобилиятини кўрсатади. Фаолиятда ўзининг тез ҳаракати, ҳолатини ўзгариб туриши, тез чарчаб қолиши билан фарқ қилади. Спортчининг машғулотларда вақтидаги бажарадиган юкламанинг ҳажмига қараб, ишга қобилиятли деб харак - терланади. Заиф инерт тип. Ўзининг ишга қобилияти пастлиги билан фарқланади. Одатда , бундайлар 3 соатлик машғулот - ларига чидай олмайдилар. Машқ бажариш сифати 3–4 марта қайтарилгандан кейин пасайиб кетади ва кейинги машғу - лотлар натижасиз бўлади.

Гимнастикачилар ва акробатлар ўзларининг юқори координациялиги, ишга қобилиятли ли ги, ҳолати ва тормоз - ланиш жараён н инг яхшилиги, босиқлиги, ҳаракатнинг яхши - лиги, сифатлари билан фарқланади. Бу натижалар Л.Егунов ўрганаётган ҳар хил спорт турларидаги вакилларни асаб тизимининг типологик хусусиятлари билан мос келади. Муаллифнинг таъкидлашига, кучли асаб тизимига эга бўлган спортчилар жисмоний вазифаларни яхши бошдан кечиради, машғулотларда эса режаштирилгандан ҳам кўпроқ бажаришга ҳаракат қилади. Асаб тизими заиф спортчилар иш қобилияти пастлиги, чарчашдан шикоят қилиши ва машғулотларга қатнашмас - лиги сабаби билан бошқалардан фарқ қиладилар. Ҳар хил типологиядаги гуруҳлар вакилларининг иш қобилияти турли бўлиши билан бирга уларнинг мураккаб шароитларда машқларни бажариши, техник ҳаракатларни эгаллаши билан ҳам бир-биридан сезиларли даража фарқ қилади. расм. Ҳар-хил спорт туридаги асаб тизими кучлари - нинг кўрсаткичларига тур гуруҳларининг фоиз даги муноса - батлари:

1– енгил атлетика; 2 – чанғи спорти; 3 – бешкураш ва сузиш; 4–бокс, кураш ва оғир атлетика; 5–гимнастика; 6–спорт ўйинлари. Олимларнинг тадқиқотларига кўра гимнастика машқ - ларини характерли хусусиятларини ўрганишда спортчи - ларнинг турли асаб тизимларини ўрганиш орқали аниқлашга имкон беради. Масалан: жуда фаол спортчилар ўзлари кучи етмаган машқларни олиб, қўрқмасдан бажаришга ҳаракат қиладилар. Бундай янги шароитларга қўшилиш уларда жуда тез юз беради ва ҳаракат асосларини тез ўзлаштириб оладилар , лекин кўп хато қиладилар. Бундай гимнастикачиларда янги элементлар қизиқиш уйғотади ҳамда эскиларини ўрганишни давом эт т ириш улар учун қизиқ эмас. Улар ишдаги муваффақиятсизликни кўтара олмайдилар. Кам ҳаракатли, инициаторсиз спортчилар гуруҳи тормозланиш жараёнига эга. Иш вақтида спортчилар ҳара - катчан эмас , лекин машқларни бажаришдан бош тортмайди. Куч талаб қиладиган машқларда эса машқни бажара олмаётганидан шикоят қилади ва ўз кучига ишонмаслик улар учун характерли. Янги шароит – рефлек т орига ўтиш уларда жуда суст, лекин машқни ўзлаштириб олгандан сўнг улар умуман хато қилмайдилар. Мутахассислар ишга қобилияти яхши, меҳнатсевар спортчиларни асаб тизим жараёни босиқ бўлган кишилар деб хисоблайдилар. (Родионов–1983; Платонов–1987). Улар ўзларининг ютуқларига ҳам мағлубиятларига ҳам хотиржам қарайдилар. Булар тартибли, фаол спортчилардир ва спорт билан доим шуғулланадилар, унга бўлган қизиқишини йўқотмайдилар. Кузатишлардан шундай хулоса қилинадики, ўқиш, ҳаракатларни яхши ўрганиш асаб тизимининг турига боғлиқ.

Шунинг учун, гимнастикачилар тайёрлашда қайси жараёнга тегишли эканлигини ёш спортчиларнинг асаб тизими орқали текшириб кўриш керак. Мелонҳолик темперамент вакиллари ўзларининг журъатлари етишмасли ги дан баъзида машқ бажаришда қўрқадилар ва маълум вақтгача ҳаракатларни ўргатиб бориш керак. Бундай спортчиларни шуғуллантириш учун қуйидагиларга риоя қилиш керак: – аста-секинлик билан машқ бажаришни кучайтириб бориши керак; – ҳаракатлари ни аста-секин лик билан мураккаблашти - риш керак; – эҳтиёт чораларини кўриш ва ижобий рағбатланти - риш керак. Х олерик –темпераментли спортчилар ўзларини мураккаб ҳаракатларни бажаришда, хавфли шароитда тавак к ал қилиш жасоратига эга. Мураб б ий бошчилигида мураккаб координацияли ҳаракатларни бажаришда ютуқ-ларга эришади. Флегматик темпераментли спортчилар машқ бажа-ришда жуда суст ва ташвишли. Пайдо бўлган қийинчилик - ларни тез ҳал қила олмайди ҳамда янги машқларни бажа - ришдан бош тортади. Сангвиник темпераментли спортчилар мураккаб машқларни тез бажариб, мураккаб координацияли ҳаракат - ларни тез ўзлаштириб оладилар. Тадқиқотлар натижаси шуни кўрсатадики, спортчилар темпераментини билиш юқори даражадаги ютуқларни эгаллашда муҳим рол ўйнайди. А.Пуни қиличбозликнинг индивидувал турлайди: Биринчи группа – курашчи-аналитиклар, яъни кам курашиб, кўпроқ ўзларини ҳимоя қиладилар. Умумий турларига кўра, улар кучли, асаб тизими босиқ инсонлар. Булар флегматиклар ва хаёлпарастлар турига киради. Иккинчи группа – қизиққон, тез хаяжонланувчилар бўлиб, ҳаракатларни етарлича ўйламасдан бажарадилар. Асаб тизимининг тури тез, ўзини ушлаб туролмайди. Булар ҳолериклар ва санъатсеварлардир. Учинчи группа – босиқ ва иродали кишилар бўлиб, жанг вақтида ҳар бир ҳаракатини ўйлаб бажарадилар ва тез ҳаракати билан ғалабага эришади.

Умумий турига кўра, кучли, босиқ, асаб тизими ҳаракатчан , лекин уларни санг - винник деб бўлмайди. Уларнинг асаб тизими аралашдир. Темерамент хусусиятлари билан псиҳологик сифатлар ўртасидаги ўзаро боғланиш, фақат катталарда эмас балки ёш спортчиларда ҳам кузатилади. В.Касьянов ёш спортчиларни асаб тизимини индиви-дуал хусусиятларини аниқлади. Ҳаяжони ўртача ҳаракатли –ўсмирлар машғулот жараёнидаги турли машқ техникаларини осон ўзлаштириб оладилар. Ҳаракатнинг ҳар хил вазифаларини аниқ уддалай оладилар. Ўзини ушлаб қ и лолмайдиган – типли ўсмирлар машғулотлардаги жисмоний машқларни бажаришга тез улгурмайдилар, лекин уларда тез ҳаракатланиш малакаси яхши ривожланган. Уларни хулқ - атворини, эмоционал реакцияни ҳара - катини фаол л игига қараб тартибсиз деб бўлмайди. Ўртача ҳаяжонли – ўсмирларнинг асаб тизимлари босиқ бўлади ва мураккаб координацияли ҳаракатларни тез ўзлаштириб оладилар. Бироқ уларда шартли рефлекс - ларининг секин ҳосил бўлиш и туфайли ҳаракатларни секин бажариш кузатилади. Паст ҳаяжонли – тормозланган ўсмирлар ҳаракати жуда фаол эмас. Шартли рефлекс қийин пайдо бўлади ва сезиларли даражада пасайиб кетади. Ҳаракатларни қони - қарли ҳолатда бажаради. Асаб тизимларининг хусусиятлари ҳар–хил бўлган ўсмирлар машқларни турли ҳаракат қобилиятлари билан эгаллайдилар ва мусобақа жараёнини мураккаб ҳолатларида бу қобилиятларни амалга оширадилар. Спортчининг – муҳит таъсирида асаб тизимлари қанча - лик кучли қўзғалса, шунчалик мусобақа давомида яхши натижаларни қўлга киритади. Агар таъсири кам бўлса, натижа ҳам етарли бўлмайди. Прадовский (1959) волейболчиларнинг асаб тизими турларини тадқиқ қилиб, бир неча гуруҳларга ажратади ва хар а ктерларини ўрганади.

Биринчи гуруҳ – бу гуруҳ спортчилари ўзларнинг қийин шароитлардаги ўйинлари билан қобилиятини кўрсатадилар ва улар жасур ҳаракатчан бўлиб, кам хато қилишга ҳаракат қиладилар. Машғулотлардаги дарсларнинг характеридан келиб чиққан ҳолда иш қобилиятларини кўрсатиш бир хил эмас. Ўйинларда жамоанинг фикрини ҳурмат қиладилар. Янги ўйинларнинг техник-тактик усулларини яхши, тез ва бехато ўзлаштириб оладилар, жуда тартибли бўладилар. Улар кўпроқ тарбиявий ишларда мураббий ёрдамчиси бўлиб қоладилар. Иккинчи гуруҳ – асаб тизими жараёнлари қўзғатувчи - га нисбатан устун келади. Бу гуруҳ спортчилари ўзларин ин г кучларини тез тиклаб оладилар , лекин мавсум давомидаги спорт натижалари барқарор эмас. Мусобақа давомида функционал ҳолатларни бажаришда юқори ҳаракатчанлиги билан ажралиб туради. Улар жасурлик билан ўйин бошлайдилар ва баъзан юқори ташаббускорлик билан ўйинга қизиқиб кетадилар. Жамоанинг фикри билан ўртоқлаш - майди ёки бошқа ўйинчиларни ҳисобга олмасдан ўзини юқори қўяди. Учинчи гуруҳ – асаб тизими жараёнларида босиқлик юқори туради. Бу гуруҳ ўз навбатида иккита гуруҳга бўлинади: – биринчи гуруҳ спортчиларининг ҳаяжонланиш дара - жаси кучли, – иккинчи гуруҳ спортчиларда эса тормозланиш куч - ли. Иккала гуруҳ вакили ҳам мўътадил спорт ҳолатида бўлади ва қисқа вақтли танаффуслар уларнинг даражасини туш у риб юбормайди. Жиддий мусобақалар вақтида ҳимоя ҳаракат - ларини жадал ва катта ютуқлар билан бажарадилар , шунингдек вақти-вақти билан ҳужум ҳам қилиб турадилар. Уларнинг ўйин ҳаракатлари қийин ҳолатларда жасурлиги, аниқлиги, ўз вақтидалиги, тезлиги, диққатнинг бир ерга йиғилганлиги билан ажралиб туради. Биринчи гуруҳнинг вакиллари кучли ҳаяжонланиш билан ўйинга қизиқиб кетадилар ва техник-тактик усулларнинг аниқлигини тушириб юборадилар. Иккинчи гуруҳ вакиллари эса, хотиржамлиги, босиқлиги билан ажралиб турадилар.

Тўртинчи гуруҳ – асаб жараёнларида ҳаяжонланиш ва тормозланиш кучи етарли эмас. Тадқиқ қилинаётган спортчиларнинг 25 % бу гуруҳни ташкил қилади. Тўртинчи гуруҳ спортчилари яхши жисмоний томонларга эга , лекин мусобақаларда ва машғулотларда ўзининг иш қобилияти пастлиги билан жамоа таркибига кирмайди. Кучли қўзғатувчиларнинг таъсир қилиши уларнинг асаб жараён - ларида тормозланиш ҳосил қилиб, ўйин натижаларининг суръатини пасайтириб юборади. Бу спортчилар биринчи, иккинчи, учинчи, тўртинчи гуруҳ вакиллари билан жамоада бирга бўлсалар ҳам ғалабага бўлган ишончи йўқолади. В.Горожанин (1974) югурувчиларни қобилиятини тадқиқ қилиб, икки гуруҳга ажратади. Биринчи гуруҳ – қисқа масофага югуришда юқори старт тезлигига эга. Ҳаяжонланиши юқори, таъсирчан, қизиққон ва арзимаган омадсизликка ҳам ташвишланади, қийин ҳолат - ларда ўзини ёмон тутадилар. Жуда асабий бўлиб, уйқусизликдан, бош оғриғидан, кайфияти ўзгариб туриши - дан шикоят қилади. Масъулиятли мусобақалардан бир-икки кун олдин уларда ички тормозланиш юз беради. Иккинчи гуруҳ – спринтерча югурувчилар, паст старт тезлигида ўрта ва узоқ масофага югурувчилардир. Хотиржам, босиқ, таъсирчанлиги кам инсонлар. Кутилмаган ҳолатларда ўзларини ҳ аяжонларини, асабийлашаётганини билдирмай - дилар. Мусобақаларда асосан рекорд натижаларга эриша - дилар. Улар ўзларининг меҳнатсеварлиги билан оғир вазифаларни тез бажарадилар, тез куч йиғиб оладилар узоқ масофага югуришда яхши натижалар эриш адилар. Олинган маълумотлардан шундай хулосага келина-дики, старт тезлигининг катталиги асаб тизимининг қўзғалишидан, ҳаяжонланишнинг тезлигидан ҳосил бўлади. Старт тезлиги катта бўлган спортчининг, тормозланиш динамикаси паст бўлади, таъсирланиш тезлиги юқори бўлади. Асаб тизими бундай бўлган спортчилар таъсирчанлиги юқори бўлади ва тинч ҳолатдан ҳаракат бажаришга тез ўтадилар. Ҳаракатчан спортчилар тезликни

бирдан бошлаганлари билан тез тугатадилар. Секин бошланган тезлик эса, кўп вақт сақланиб туради ва уни масъулиятли мусобақаларда унумли фойдаланиш мумкин. расм . Енгил атлетика турларидаги асаб тизими ҳаракатчанлигининг даражаси: 1 – спортча юриш; 2– тўсиқлар билан 300 м; 3–5000 – 10000 м; 4 – мар о фон 5 – 800 м; 6 – 1500 м; 7 – 400 м; 8 – 100 – 200 м. Табиий спорт қобилиятларини ўрганишда диққатни кўпроқ асаб тизимининг кучи, ҳаракати, каби хусусиятларига қаратилади. Шундай қилиб, спортнинг тезлик тури билан ш у ғулланувчилар вакилларида асаб жараёнининг ҳаракати юқорилиги кузатилади. Тадқиқотчилар югурувчиларнинг асаб тизимини ҳар хил масофада ҳаракатчанлигини кузатиб, уларни қандай масофада югуришини аниқлайдилар. Шундай қилиб, спортдаги назарий ва амалий ўзига хослик, асаб тизимининг асосий хусусиятларини ўрганиб, жисмоний ривожланишини ҳамда ҳаракат қобилиятларини аниқлайди. Ҳозирги замонда спорт натижалари кундан-кунга халқаро миқёсда ўсиб бормоқда.

Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

Похожие

Кўп йиллик тайёрлов тизимида спортчиларни саралаш ва йўналтириш

Спортчилар тайёрлашни бошқариш

Кўп йиллик тайёргарлик жараёнида спортчиларни танлаш

Ҳар томонлама жисмоний тайёргарликнинг аҳамияти

Саралаш назарияси ва тизими