Moddalar va energiya almashinuvi. Ayiruv organlarining fiziologiyasi - Физическая культура - Рефераты

Moddalar va energiya almashinuvi. Ayiruv organlarining fiziologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

www.arxiv.uz Moddalar va energiya almashinuvi. Ayiruv organlarining fiziologiyasi Reja: 1. Oqsillar almashinuvi. 2. Organizmda oqsillar parchalanishi. 3. Azot balansi. 4. Yog`lar almashinuvi. 5. Uglevodlar almashinuvi. 6. Organizmda uglevodlarning bir turdan ikkinchi turga aylanishi. 7. Suv va mineral tuzlar almashinuvi. 8. Energiya almashinuvi. 9. Energiya sarfini tekshirish usullari. 10.Asosiy almashinuv. 11.Vitaminlar va ularning bola organizmi uchun ahamiyati. 12.Suvda eruvchi vitaminlar. 13.Yog`da eruvchi vitaminlar. 14.Turli yoshdagi bolalarning ovqatlanish me`yorlari. 15.Buyrakning strukturasi va funktsiyasi. 16.O`simtachalar. 17.Filtratsiya. 18.Buyrak kanalchalarida reabsorbtsiya. 19.Buyraklar funktsiyasining boshqarilishi. 20.Siydik chiqirilishi.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar : Oqsil, azot balansi, uglevod, suv, mineral tuzlar, energiya almashinuvi, vitaminlar, yog`lar, buyrak, o`simtalar, filtratsiya, siydik. 1. Oqsillar almashinuvi. Organizmda moddalar almashinuvi muhim protsess bo`lib, u asosan tiriklik belgisidir. Oqsillar yoki proteinlar organizmda ikki xil funktsiyani bajaradi, yani qurilish materiali hamda energiya beruvchi manba sifatida. Oqsillarning plastik material funktsiyasi-barcha hujayralar va organlar oqsillardan tuzilgan. Ikkinchidan, oqsillarning ximiyaviy parchalanishi tufayli organizm kerakli energiya bilan taminlanib turadi. Har bir to`qima tarkibidagi oqsillar iste`mol qilingan oziq moddalar hisobiga yangilanib turadi. Oqsillar tarkibi jihatidan 20 xil aminokislotalardan iborat bo`lib, shundan 10 tasi to`la qimmatli, qolgan 10 tasi qimmatsizdir. Tarkibida sintez protsesslari normal borishi uchun zarur aminokislotalar bo`lsa, bunday oqsillar to`la qimmatli oqsillar, birortasi bo`lmasa, yoki juda kam bo`lsa, bunday oqsillar to`la qimmatsiz oqsillar deyiladi. To`la qimmatsiz oqsillar hujayra va to`qimalarning doimiy ravishda yangilanib turishi uchun yaroqsizdir. To`la qimmatli oqsillar, go`sht tuxum, baliq, ikra, sut tarkibida bo`lsa, to`la qimmatsiz oqsillar asosan o`simlik mahsulotlarida uchraydi. 2. Organizmda oqsillar parchalanishi. Oqsillar doimo parchalanib turadi, uning tezligi ovqat bilan qabul qilib turiladigan oqsillar va yog`lar miqdoriga bog`liqdir. Agar organizmda uglevodlar va yoglar yetarli darajada qabul qilinib, oqsil umuman qabul qinlamaganida ham tiriklikni saqlab qolish uchun oz miqdorda bo`lsa ham oqsil parchalanib turadi. Oqsilning shunday har 1 kg massagacha nisbatan minimal miqdorda sarflanishi M. Rubner tomonidan hisoblanib, bu miqdor 0,028-0,065 gr azotga teng. 3. Azot balansi. Organizmga ovqat bilan kirgan azot miqdori organizmdan chiqqan azot miqdoriga teng bo`lsa, bunday fiziologik holat azot muvozanati deyiladi. Azot muvozanatiga erishilib, organizmga kiritilgan oqsil miqdori oshirilsa, organizmda tezda yana azot muvozanati qaror topadi, lekin endi oqsil ko`proq iste`mol qilinadi va parchalanadi. To`qima oqsili parchalanganda va o`zlashtirilganda oqsillar dezaminlanganda hosil bo`lgan azotli moddalar chiqarib tashlanadi.

www.arxiv.uz Natijada organizmda o`zlashtirilgan va undan chiqarilgan azot miqdori tahminan tenglashadi. Balans esa nolga teng bo`lib qoladi. Ba`zi fiziologik sharoitlarda azot balansi musbat bo`lib qoladi, ya`ni organizmda azot ushlanib qoladi. Bunga azot retentsiyasi deyiladi. Azot retentsiyasi o`sayotgan organizmlarda, homiladorlik davrida qorindagi bolaning o`sishi natijasida qayd qilinadi. Oqsillar parchalanishi natijasida asosiy moddalar mochevna, ammiak, siydik kislatasi va keratin, keratinin ajralib, ular siydik va ter orqali chiqarib yuboriladi. 4. Yog`lar almashinuvi. Barcha yog`lar ham hujayra organlari tarkibiga kirib, plastik va energetik qimmatga ega. Odam tanasining 10-20 % yog`dan iborat bo`lib, semirishda bu ko`rsatgich 50 % gacha bo`ladi. Ichaklarda yog` asosan limfa suyuqligiga va qisman qonga so`riladi. Yog`lar almashinuvida jigar katta rol o`ynaydi, uglevodlar ko`plab iste`mol qilinganda ular jigarda qayta yog`ga aylanadi. Gipotalamusda yog` almashinuvini boshqaruvchi maxsus markazlar joylashgan. Yog`lar almashinuvida ta`sir etuvchi gormonlarga-gipofiz, qalqonsimon bez, jinsiy bez va oshqozon osti bezining gormonlari kiradi. Masalan, oshqozon osti bezining gormoni-insulin uglevodlardan yog` hosil bo`lishida qatnashadi yoki jinsiy bezlar, gipofiz va qalqonsimon bezlar funktsiyasi susayganda odamning semirib ketishi ro`y beradi. 5. Uglevodlar almashinuvi. Uglevodlar asosan energetik manba hisoblanadi. Barcha uglevodlar oddiy va murakkab formada bo`ladi. Oddiy uglevodlarga monosaxaridlar kirib, ular glyukoza va uzum shakari ko`rinishida bo`ladi. Monosaxaridlar suvda eriganda polisaxaridlar ko`rinishda bo`ladi. Polisaxaridlarga-glikogen, kraxmal, tsellyuloza kiradi. Di va polisaxaridlar monosaxaridlargacha parchalangandan keyingina qonga so`rilishi mumkin. Uglevodlar organizmga o`simlik mahsulotlari va qisman hayvon mahsulotlari bilan kiradi. Bundan tashqari, oqsillar va uglevodlar yog`lar parchalanishidan ham hosil bo`lishi mumkin. Uglevodlarning qon tarkibida 40-50mg/% tushishi nerv sistemasi ishini yomonlashishiga olib keladi. Bunday vaqtda ko`pincha vegetativ nerv sistemasi faoliyati buzilib rang oqarish, bosh aylanishi va hushdan ketish holatlari bo`ladi. 6. Organizmda uglevodlarning bir turidan ikkinchi turga aylanishi. Ovqat tarkibida asosan, murakkab uglevodlar bo`lib, ular ichakda glyukozagacha parchalanib qonga so`riladi. Agar glyukoza qonda ko`paysa uning 1 qismi jigar va musukllarda

www.arxiv.uz zapas uglevod-glikogenga aylanadi. Jigarning 10%, muskullarning 2 % glikogen. Kishi och qolganda, jismoniy ish qilganida zapas glikogen parchalanib glyukozaga aylanadi va shu tufayli qonda glyukoza miqdori birday saqlanadi. Qonda glyukoza miqdori 70% bo`lsa-gipoglikemiya, 125% dan oshsa-giperglikemiya deyiladi. Odatda qonda glyukoza miqdori oshib ketsa, u siydik bilan chiqarila boshlaydi, buni glyukozuriya deyiladi. Bajariladigan jismoniy ish bilan qabul qilinadigan uglevodlar orasida muhim bog`lanish bor. Uglevodlar almashinuvining nerv sistemasi orqali boshqarilishini birinchi bo`lib Klod Bernar aniqlagan. Insulin gormoni ko`p ajralganida qondagi shakar glikogenga aylanib jigar va muskullarda to`planadi, adrenalin ko`payganda buning teskarisi kuzatiladi. Yana uglevodlar almashinuvida qalqonsimon bez va buyrak usti bezlarining qobiq qismi gormonlari qatnashadi. 7. Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Odam organizmini 50-60 % suvdan iborat. Suv organizmda ko`pgina moddalarning erituvchisi hisoblanib, moddalar almashinuvida muhim rol o`ynaydi. Ichakka tushgan suv qonga so`rilib, uning ortiqcha qismi esa buyraklar va teri orqali chiqarib yuboriladi. Suv organizmda tuzlar bilan aralashgan holda bo`lib, barcha suyuqliklarning rN ni normal qilib turadi. Tuz almashinuvi buzilganda, suyuqliklardagi osmatik bosim buzilib, to`qimalararo almashinuv normadan chetga chiqadi. Odamning tuzga bo`lgan sutkalik talabi quyidagicha: natriy tuzlariga 4-6 gr, kaliy tuzlariga-2-3 gr, kaltsiy tuzlariga 0,7 gr va hokazo. Tuz organizmga normadan ko`p qabul qilinsa ular to`qimalarda to`planib qoladi. Na va Cl-terida, K-skeletda, Sa va R-suyaklarda. Agar odam hech ovqat iste`mol qilmasdan, faqat suv ichib tursa 40-45 kun yashashi mumkin, bunda tana vazni 40%ga kamayadi. 8. Energiya almashinuvi. Organizmda barcha fiziologik funktsiyalarining bajarilishida, jismoniy ish qilishda energiya sarflanib turadi. Yurak, buyrak va muskullar ichiga bir sutkada sarflangan energiya 100 l suvni qaynatishga yetishi mumkin. Shuning uchun organizm hayotini saqlab qolishi uchun sarf bo`lgan energiya o`rnini to`ldirib turish kerak, bu oziq moddalar hisobiga bo`ladi. Organizmda bioximiyaviy parchalanish yo`li bilan ovqat tarkibidagi potentsial energiya ximiyaviy, issiqlik, mexanik va boshqa energiyalarga aylanishi mumkin. Qabul qilingan energiya bilan sarf bo`lgan energiya orasidagi bog`liqlik energetik balans deyiladi. Ovqat moddalarning parchalanishidan ajralgan energiyaning 67% i bevosita biologik ish bajarish uchun sarflansa, qolgan 33% i tana temperaturasini bir me`yorda ushlab turish uchun sarflanadi.

www.arxiv.uz 9. Energiya sarfini tekshirish usullari. Bu sohada bir necha usullar mavjud bo`lib, eng ko`p tarqalgani vositasiz va vositali kolometriyadir. Vositasiz kolometriya sarflangan energiyaning issiqlik ifodasidir. Birinchi kolorimetr 1893 yilda V.V.Pashutin laboratoriyasida ixtiro qilingan. Vositali kolorimetriya printsipini I.M.Sechenov, D.G.Duglaslar ishlab chiqqan bo`lib, ajralgan energiya miqdori sarflangan O2 va ajralib chiqqan SO2 ga nisbatan hisoblanadi. Qancha ko`p energiya sarflansa, shuncha ko`p kislorod o`zlashtirilib, karbonat angidrid chiqariladi va shunga yarasha qaytarilish-oksidlanish reaktsiyalari kuchliroq boradi. 10. Asosiy almashinuv. Kishi och bo`lib nisbiy tinch turganida va muhit temperaturasi 20-22oS bo`lganidagi almashinuv asosiy almashinuv deyilib, katta odamlarda bu miqdor 1kg vazniga nisbatan 1soat davomida 1kkal. ga teng. 70 kg vaznli odamda asosiy almashinuv 1 sutkada 1680 kkal ga teng. Bu to`qimalardagi oksidlanish protsesslarining intensivligiga bog`liq. Asosiy almashinuv energiyasi asosan ichki organlar ishini taminlash uchun sarflanadi. 11. Vitaminlar va ularni bola organizmi uchun ahamiyati. Vitaminlar organik birikma bo`lib, o`simlik va hayvon organizmida uchraydi. Ular moddalar almashinuvining normal kechishida muhim rol o`ynaydi. Vitaminlarning gormon va fermentlardan farqi ularni ko`pchiligi organizmda sintez qilinmaydi. Shuning uchun ularni doimiy ravishda ovqat bilan qabul qilib turish kerak. Organizmda vitamin yetishmasligidan avitaminoz kasalligi paydo bo`ladi, bazi bir fermentlarning sintezlanishi to`xtaydi, natijada og`ir kasalliklar (tsinga, raxit, shapko`rlik va hokazo) paydo bo`ladi. Vitaminlar bolalar organizmining normal o`sishi va rivojlanishida juda muhim ahamiyatga ega. 12. Suvda eruvchi vitaminlar. Bu gruppa vitaminlarga V gruppasi, RR, S va D vitaminlar kiradi. Vitamin V(tiamin)-bolalarda bo`y o`sishini taminlaydi, muskullar rivojlanishini yaxshilaydi. Vitamin V2 (riboflavin)-ko`rish qobiliyatini yaxshilaydi. Non, tuxum, jigar, go`sht tarkibida ko`p bo`ladi.

www.arxiv.uz Vitamin V:6 (pridoksin)-teri va shilliq pardalar yallig`lanadi, muskullar kuchsizlanadi. Vitamin V9-etishmasligi qon paydo bo`lishligini keskin pasaytirib yuboradi. Vitamin V12 (antianemik) qonda xolesterin miqdorini normada saqlab turadi. Vitamin RR(nikotinamid) kamaysa bosh aylanishi, uyqusizlik, qo`rqinch va oshqozon-ichakda yara paydo bo`ladi. Vitamin S (askorbin kislota) yetishmasa qand kasalligi kelib chiqadi. Vitamin S na`matak mevasida, shotut, ko`k piyoz, tsitrus mevalarda, jigar, sut, buyraklarda ko`p bo`ladi. 13. Yog`da eruvchi vitaminlar. Bu gruppa vitaminlarga A, D, K va Ye lar kiradi. Vitamin A(retinol) yetishmasligi o`sishdan qolish, shapko`rlik, bronx, siydik va o`t pufagining yallig`lanishiga olib keladi. Vitamin A baliq, tuxum, jigar, sariyog`da ko`p uchraydi. Vitamin D (kaltseferal) yetishmasa raxit kasalligi kelib chiqadi. U baliq ikrasi, baliq yog`i, sut, sariyog`, tuxum sarig`ida ko`p bo`ladi. Vitamin Ye (tokaferol) yetishmasa jinsiy ojizlik, naslsizlik va embrionning normal rivojlanmasligi ko`zatiladi. Bu vitamin baliq yog`idan boshqa hamma mahsulotlarga uchraydi. Vitamin K (vekasol) yetishmasa qon ivimaslik kasalligiga mubtalo bo`ladi. Vitamin K sabzi, na`matak, pomidor va cho`chqa jigarida bo`ladi. 14. Turli yoshdagi bolalarning ovqatlanish me`yorlari. Bola organizmining normal o`sishi va riojlanishi ko`p jihatdan iste`mol qilingan ovqatning tarkibi va sifatiga bog`liq. Shuning uchun ham kundalik iste`mol qilinadigan ovqat tarkibida yetarli miqdorda oqsil, yog`, uglevod, vitaminlar va mineral tuzlar bo`lishi kerak. Bolaning bir sutka davomida ovqat bilan qabul qilgan umumiy koloriya miqdori quyidagi tartibda bo`lishi kerak. Oqsil hisobiga 13-15 %, yog` hisobiga 30-32 % va uglevod hisobiga 53- 55%. Oqsil, yog` uglevodlarning ovqat tarkibidagi nisbati kichik yoshdagi bolalarda 1:1, 2:4 bo`lsa, maktab yoshigacha va maktab yoshidagi bolalarda 1:1, 1: 6 bo`lishi kerak. 15. Buyrakning strukturasi va funktsiyasi. Endi tug`ilgan bolalarning buyragi 11-12 gr kelsa, 15 yoshga kelib 110-120 gr keladi. Buyraklardagi asosiy siydik ajratuvchi tanachalar bu nefronlardir. Har odam tanasida bir mln ga yaqin nefronlar bor. Har bir nefron Shumlyanskiy-Bauman kapsulasidan hamda malpigi tanachalardan iborat. Shu kapsula ichida qon tomiriga boy o`simtalar joylashgan.

www.arxiv.uz Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi 2 qatlamdan iborat. Ichki qatlami qon tomirli o`simtalariga tegib turadi, uni Bazal filtrlaydigan membrana tashkil qiladi. Shu membrana kapsulaning tashqi qavati o`rtasida maxsus oraliq bo`lib, unga plazma oqib tushib turadi. 16. O`simtachalar. O`simtachalar olib keluvchi, olib ketuvchi va to`rsimon artereolalardan va kapillyar qon tomirlardan iborat. Olib keluvchi arteriolalar diametri olib ketuvchilarnikidan katta bo`lganligi uchun ham o`simtachalarda zarur qon bosimi saqlanib turiladi. Olib ketuvchi arteriolalar buyrak kanalchalariga va bu kanalchalar malpigi venalariga borib qo`shiladi. O`z navbatida bu venalar buyrak venasiga qo`shilib ketadi. O`simtachalar kapllyarlarida qon bosimi 70-90 mm simob ustida teng bo`lsa, buyrak kanalchalaridagi kapllyarlarda 20-40 mm simob ustuniga teng. O`simtachalardagi arteriolalarda maxsus hujayralar tomonidan renin degan modda ishlab chiqariladi. U buyrakdan oqib o`tgan qon bosimini belgilangan normada ushlab turadi. 17. Filtratsiya. Buyrakdagi o`simtalar kapillyar tomirlarda bosim katta bo`lganligi uchun ham uning devoridan Shumlyanskiy-Bauman kapsulasiga qon plazmasi sizilib o`tadi. Kapsuladan bu suyuqlik siydik kanalchalariga o`tadi, u birlamchi siydik deyiladi. Uning tarkibida plazma tarkibidagi erigan barcha moddalar bo`ladi, lekin shaklli elementlari kolloid holidagi oqsillar bo`lmaydi. Har bir sutkada odam buyraklari orqali 170 lr ga yaqin birlamchi siydik ajralib chiqadi. Bunday ko`p miqdorda birlamchi siydikning ajralishi buyrakdagi kapillyar tomirchalarda bosimning yetarli bo`lishi va membrananing nihoyatda o`tkazuvchan bo`lishi bilan ta`minlanadi. Buyrak o`simtalari pushtning paydo bo`lishidan rivojlana boshlaydi va bola tug`ilganidan keyin ham davom etadi. Bola endi tug`ilgan paytda filtrlangan birlamchi siydik miqdori 20-50 ml/min bo`lib, 2-3 yoshlarga katta odamlarniki qatori bo`ladi. 18. Buyrak kanalchalarida reabsorbtsiya. Buyrak kanalchalari orqali ajralgan birlamchi siydikning asosiy qismi birdagina qayta so`riladi. Bu hodisa reabsorbtsiya deyiladi. agar odam buyraklaridan har sutkada 1,5-2 lr siydik siydik pufagiga ajralib tursa, shu vaqt ichida 168 l birlamchi siydikning qayta so`rilishini hisoblash qiyin emas. Reabsorbtsiya vaqtida qayta so`riladigan moddalar parogli moddalar deyilib, ularga glyukoza, Ma, K, Sa tuzlar, fosfatlar kiradi. Agar mana u moddalarning kontsentratsiyasi qonda normadan oshib ketsa, ular yana qayta so`rila boshlaydi.

www.arxiv.uz Filtratsiya, reabsorbtsiya va sekretsiya natijasida haqiqiy siydik yoki ikkilamchi siydik shakllanadi. Ikkilamchi siydik tarkibida ham organik va anorganik moddalar ko`p bo`ladi. Har xil kasalliklar natijasida ikkilamchi siydik tartibida odatdagi holatda uchramaydigan moddalar uchrab turadi, bularga-eritrotsitlar, gemoglobin, oqsillar, shakar va o`t pigmentlari misol bo`ladi. Buyrakdagi o`simtachalar singari siydik ajratuvchi kanalchalar ham bola endi tug`ilgan vaqtda morfologik va funktsional jihatdan to`liq shakllangan bo`lmaydi. Bola ma`lum sabablarga kura ko`proq suyuqlik iste`mol qilib qo`ysa gomeostaz ko`plab suyuq siydik ajratish bilan saqlab qolinadi. 19. Buyraklar funktsiyasining boshqarilishi. Buyraklar ishining regulyatsiya qilinishi neyrogumoral yo`l bilan olib boriladi. Siydik ajralishining nerv yo`li bilan regulyatsiya qilinishi u yoki bu ta`surotlar natijasida buyrak qon tomirlarining torayishi yoki kengayishi bilan harakterlanadi. Bosh miya yarim sharlarining po`stlog`i ham siydik ajralishini reflektor yo`l bilan idora qilib boradi. Bu holat shu bilan isbotlanadiki, agar miya yarim sharlarining peshona qismi kesilsa diurez protsessi ancha tezlashadi. Lekin baribir ham buyrak ishining asosiy boshqaruvchisi bo`lib garmonalsistema xizmat qiladi, ya`ni gipofiz bezidan ajraladigan antidiuretiek gormon va buyrak usti bezidan ajraladigan aldosteron. Siydik ajralish protsessiga bundan tashqari ichki sekretsiya gormonlari, gipofizning antidiuretik gormoni, buyrak usti bezining aldosteron gormoni, simpatik va parasimpatik nerv tolalari uchlaridan ajraladigan mediatorlar ham aktiv ta`sir ko`rsatadi. 20. Siydik chiqarilishi. Siydik pufagida yig`ilgan siydik miqdori 250-300 ml oshsa, uning devorlaridagi maxsus retseptorlar qitiqlanib, afferent tola orqali impuls orqa miyaning chanoq qismidagi maxsus markazlarga yetib boradi va ulardan javob reaktsiyasi siydik chiqarish aktining bajarilishiga olib keladi. Siydik pufagining efferent innervatsiyasi simpatik va parasimpatik nerv tolalari orqali bo`ladi. Simpatik tolalardan keladigan impulslar ta`sirida siydik pufagining muskullari bo`shashib, unda siydik yig`iladi. Parasimpatik tola impulsi esa pufak muskullarining qisqarishiga va siydik ajralishiga olib keladi. Siydik chiqarilish paytida bundan tashqari qorin muskullari ham qisqaradi, yurak va nafas olish organlari ishi ham o`zgaradi. Siydik chiqarishda qatnashadigan asosiy markaz orqa miyaning chanoq qismida joylashgan bo`lib, uning ustidan uzunchoq miya, o`rta miya va miya yarim sharlari doimo kontrollik qilib turadi. Shuning uchun ham siydik ajralish protsessi ma`lum paytgacha odamning o`z ixtiyorida bo`ladi.

www.arxiv.uz Bola tug`ilgan vaqtda uning siydik pufagida 5-6ml siydik bo`lib bu siydik gipotonik suyuqlikdir uning tarkibida elektrolitlari kam, reaktsiyasi kislotalidir.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1964 y. 511 bet. 2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet. 3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet. 4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O’qituvchi. 1991 y. 5. Sodiqov Q. S. o’quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O’qituvchi. 1992 y. 6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

Похожие

Moddalar almashinuvi kasalliklarida davolash jismoniy madaniyati

Nafas olish va ovqat hazm bo`lishi

O`quvchilarning ovqatlanish gigienasi

Yoshlar gigienasi, sog`lig`i va jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari

Nerv tizimining fiziologiyasi