Nafas olish va ovqat hazm bo`lishi - Физическая культура - Рефераты

Nafas olish va ovqat hazm bo`lishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

www.arxiv.uz Nafas olish va ovqat hazm bo`lishi Reja: 1. Nafas olish. 2. Tashqi nafas olish. 3. O`pka hajmi. 4. Ichki nafas olish. 5. O`pkada gazlar almashinuvi. 6. Qonning gaz tashish funktsiyasi. 7. Nafas olishning boshqarilishi. 8. Nafas olishga qatnashuvchi muskullarning idora qilinishi. 9. Nafas olishning yoshga qarab o`zgarishi. 10. Ovqat hazm bo`lishi. 11. Oshqozonda ovqat hazm bo`lishi. 12. Ovqatning ichaklarda hazm bo`lishi. 13. Tripsin, eripsin, amilaza, maltaza, lipaza. 14. Ovqat hazm bo`lishda ichak devorlarining roli. 15. Ovqat hazm qilish organlarining harakat funktsiyalari. 16. Yutish va qusish. 17. Termoregulyatsiya.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar: Nafas olish, o`pka, gazlar, ovqat hazm bo`lishi, oshqozon, ichak, tripsin, eripsin, amilaza, maltaza, lipaza, termoregulyatsiya. 1.Nafas olish. Tirik to`qimalar tomonidan kerakli O2 qabul qilinib, SO2 ni chiqarishdan iborat bo`lgan fiziologik protsesslar kompleksi nafas olish deyiladi. Organizmda gazlar almashinuvi ancha murakkab protsess bo`lib, o`pka, qon va qon aylanish ishtirokida boradi. O2 qabul qilinib, SO2ning chiqarib yuborishi to`qimalardagi oksidlanish va qaytarilish protsesslariga hamda to`qima membranasining gazlar o`tkazuvchanlik qobiliyatiga bog`liq. 2. Tashqi nafas olish. Alveola pufaklari bilan tashqi atmosfera orasida gazlar almashinuvi ritmik ravishda qaytarilib turiladi. Nafas olish-ko`krak qafasining kengayishi maxsus muskullarning qisqarishi tufayli ro`y beradi. Nafas olishda diafragma pardasi pastga tushadi. Nafas chiqarish protsessi passiv bo`lib, bunda muskullarning aktiv qisqarishi kuzatilmaydi, ko`krak qafasi oldingi holatiga keladi, xolos. O`pkaga havo kirishida uning elastikligi muhim ahamiyatga ega. Ko`krak qafasi kengayganda o`pkaning ham kengayishiga asosiy sabab o`pka va ko`krak qafasi plevra pardalari orasida manfiy bosimning mavjudligidir. 3. O`pka hajmi. Kuchli nafas olganda o`pkaga kirgan havoning umumiy miqdori o`pkaning umumiy hajmi deyiladi. Bu quyidagi normal nafas olish rezerv nafas olish, rezerv nafas chiqarish va qoldiq havolardan iborat. Shu qismlarning hammasi birgalikda o`pkaning tiriklik sig`imi deyiladi. Har bir odamda o`pkaning tiriklik sig`imi uning bo`yiga, og`irligiga, yoshiga bog`liq. Normal odamlarda bu ko`rsatgich 3,5 l, yaxshi sportchilarda 5-6l ga yetadi. Agar normal nafas olish 500 ml havodan iborat bo`lsa, shuning 350 ml o`pkaga yetib boradi. Qolgan 150 ml traxeya va bronxlarda qoladi. SHu narsa hisoblab chiqilganki o`pkadagi alveolalarning umumiy soni 725 mln, unga to`g`ri keladigan kapillyarlar yuzasi esa 140 m2.

www.arxiv.uz 4. Ichki nafas olish. Ichki nafas olishga to`qimalarda O2 ishtirokida yuz beradigan ximiyaviy protsesslar kirib, buning natijasida organizm uchun kerakli energiya ajralib chiqadi. Kislorod tarkibida temiri bor to`qima pigmenti-tsitoxrom orqali aktivlantiriladi. U kislorodni maxsus fermentlar-oksidozalar ta`sirida biriktiriladi. Oksidlanish natijasida suv yoki vodorod perikisi ham SO2 hosil bo`ladi. Vodorod perikisi o`z navbatida o`zidan suvni ajratadi. Oksidlanish natijasida ajraladigan energiya ATFning qayta sintezi uchun kerak ATF esa organizmda yuz beradigan turli-tuman fiziologik protsesslar uchun energiya manbaidir. 5. O`pkada gazlar almashinuvi. Alveola pufagida gazlar almashinuvi asosan qon bilan shu pufaklardagi gazlarning partsial bosimiga bog`liq. Agar alveolada O2 ning partsial bosimi 102 mm simob ustuniga teng bo`lsa, alveolaga oqib keladigan qonda bu bosim 40 mm simob ustuniga teng. SO2 ning qonda miqdori alveola pufagidagi havo tarkibidagi 47 mm simob ustuni oshiqligi uchun u ajralib chiqadi. 6. Qon gaz tashish funktsiyasi. Qon orqali to`qima va hujayralarga kislorodning tashilishi maxsus qon pigmenti gemoglobin tufayli amalga oshiriladi. U O2 bilan birikib oksigemoglobin hosil qiladi. Gemoglobin tarkibida 2 valentli temir bor bo`lgani uchun har bir gemoglobin molekulasi 4 molekula kislorodni biriktirib olishi mumkin. 100 ml qon tarkibidagi gemoglobinning O2 ni biriktirib olish darajasi qonning kislorod hajmi deyiladi. 1g gemoglobin 1,33-1,36 ml O2 ni biriktirib oladi. Qancha kislorodning o`tishi uning partsial bosimiga bog`liq. Lekin partsial bosim bilan qonga O2 o`tishi orasida doim proportsional bog`lanish bo`lavermaydi. Har- xil sharoitlarda kislorodning qonga o`tishi qiyinlashib qolishi mumkin, masalan, kuchli jismoniy mehnat va boshqalarda. 7. Nafas olishning boshqarilishi. Nafas olish protsessi uzunchoq miya markazi orqali nerv-gumoral yo`l bilan boshqarib turiladi. Bu markazni Qozon universitetining professori I.A. Mislyavskiy birinchi bo`lib aniqlagan. Nafas olish markazi ichki-inspirator va ekspirator qismdan iborat bo`lib, inspirator qismning qitiqlanishi nafas olishini yuzaga keltiradi. Ekspirator qismning qitiqlanishi nafas chiqarishini yuzaga keltiradi. Nafas olishning regulyar borishi yana Voraltsev ko`prigidagi maxsus markazlar faoliyatiga ham bog`liq.

www.arxiv.uz 8. Nafas olishga qatnashuvchi muskullarning idora qilinishi. Nafas olish markazidan boshlangan maxsus efferent nerv tolalari orqa miya orqali o`tib diafragma pardasi yonida va qovurg`aaro motoneyronlargacha davom etadi. Afferent tolalari bilan nafas olish markazlarigacha ko`tarilgan impulslar u yerdagi neyronlarni qo`zg`atadi va hosil bo`lgan impulslar nafas oluvchi muskullarni qisqarishiga olib keladi. Mana shunday yo`l bilan nafas olish harakatlarni ma`lum tartibda boshqarib turadi. Bundan tashqari nafas olishning tez yoki sekin bo`lishi qon tarkibida O2 va SO2 ning qanchalik oz yoki ko`pligiga ham bog`liq. Bu yo`l bilan nafas olishning boshqarilishi-gumoral yo`l bilan boshqarilish deyiladi. Qon tarkibidagi har xil mediatorlar, jumladan, adrenalin, noadrenalin va atsetilxolin o`z navbatida nafas olish markaziga ta`sir etib, nafas olish harakatlarini kuchaytirib yuboradi. Nafas olish harakatlari bosh miya yarim sharlari po`stlog`i tomonidan umumiy kontrollikka olinib shartli reflektor yo`l bilan boshqarilib boriladi. Shartli reflektor yo`l bilan nafas olishning o`zgarishiga misol qilib har xil emotsional holatlar paytida nafas olish harakatlarining tezlashishini olishimiz mumkin. 9. Nafas olishning yoshga qarab o`zgarishi. Yosh bolalarning nafas olish organlari katta odamlarnikiga qaraganda ham, morfologik, ham funktsional jihatdan zaifroq bo`ladi. Burundan boshlangan nafas yo`llari 4-5 yoshda shakllanib, 13-14 yoshda katta o`zgarishlarga uchraydi. Ya`ni jinsiy taraqqiyotning boshlanishi bilan qiz va o`g`il bola hiqildog`i hajmi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bronxlar ham tug`ilgan bolalarda kam taraqqiy etan bo`lib, birinchi yosh va jinsiy yetilish davriga kelib tez taraqqiy qiladi. Yoshning oshib borishi bilan o`pka ham taraqqiy etib boradi, nafas olish muskullari ham rivojlana boshalydi. Bunday o`zgarish ayniqsa jinsiy yetilish davrida eng kuchli bo`ladi. Endi tug`ilgan bolalarda asosiy nafas olish muskuli diafragmamuskuli hisoblanadi. Shuning uchun ham ularda qorin bilan nafas olish rivojlangan bo`ladi. Nafas olish organlari faoliyatida biz ko`rgan anotomik o`zgarishlar oqibatida nafas olish tezligi,o`pkaning tiriklik sig`imi, nafas olish chuqurligi birmuncha o`zgaradi. SHu narsa diqqatga sazavorki, yosh bola organizmi katta kishilarga qaraganda gipoksiyaga chidamli bo`ladi. Buning asosiy sababi shundaki, yosh bola nafas olish markazi kislorodning kamligiga ancha chidamlidir.

www.arxiv.uz 10. Ovqat hazm bo`lishi. Normal o`sish, rivojlanish va yashash uchun, organizm barcha ehtyojlari uchun kerakli oziq moddalarni tashqaridan to`xtovsiz qabul qilib turish kerak. Bunday moddalarga asosan: oqsillar, uglevodlar, yog`lar, suv, mineral moddalar va vitaminlar kiradi. Ovqatni hazm qilish fiziologiyasining shakllanishi va uning rivojlanishida I. P. Pavlov va uning shogirdlarining roli katta. Oziq moddalar dastlab og`iz bo`shlig`ida fizikaviy va ximiyaviy o`zgarishlarga uchraydi. Fizikaviy o`zgarishlar- tillar yordamida ovqatning maydalanishi bo`lsa, ximiyaviy o`zgarishlar esa ularning so`lak fermentlari ta`sirida ximiyaviy parchalanishdir. Og`iz bo`shlig`ida 3 juft so`lak bezi-quloq oldi, til osti va jag` osti bezlari mavjud. Quloq oldi bezlarining so`lak chiqaruvchi yo`llari ikkinchi katta oziq tish oldiga ochiladi. Til osti va jag` osti bezlari esa, til va jag`ning ostki qismida joylashgan bo`lib, ularning yo`li birlashgan va til uch qismining tagiga ochiladi. Odam so`lagining 98,5-99% suvdan, 1-1,5% organik va anorganik moddalardan iborat. Anorganik moddalarga kaltsiy, va kaliy tuzlari, organik moddalarga esa oqsil, mutsin, va fermentlar kiradi. 11. Oshqozonda ovqat xazm bo`lishi. Og`iz bo`shlig`ida ovqat uzoq turmasdan oshqozonga o`tadi va u yerda 2-3 soat to`xtalib muhim ximiyaviy o`zgarishlarga uchraydi. Oshqozonning ichki tomoni shilliq qavat bilan ta`minlangan bo`lib, u yerda shira va ishlab chiqaruvchi bezlar bo`ladi. Bunday bezlar soni o`rtacha 14 mln. ga yetadi. SHira tarkibidagi fermentlar va bezlar ishtirokida hazm bo`lgan ovqat oshqozon devorlaridagi maxsus silliq tolali muskullarning qisqarib turishi tufayli oshqozonda ovqat aralashtiriladi va bu harakat ovqatning ichakka o`tishini ta`minlaydi. 12. Ovqatning ichaklarda hazm bo`lishi. Ovqat ma`lum vaqt oshqozonda turgandan keyin pilorik sfinkterlar ochilishi bilan 12 barmoq ichakka o`tadi. Ovqat oshqozondan kislotali muhitdan 12 barmoq ichakka ishqoriy muhitga o`tadi. Natijada maxsus nerv tolalaridan qo`zg`alish kelib sfinkter yopiladi. Sfinkterning yana qaytadan ochilib ovqatning ichakka o`tishi uchun ichakdagi kislotali muhit oshqozon osti bezining shirasi, ichak shirasi va o`t suyuqligi aralashishi tufayli ishqoriy muhitga aylanishi kerak. Ovqat 12 barmoqli ichakda oxirgacha parchalanib qonga so`rila boshlaydi. 9.13. Tripsin, erepsin, amiloza, maltoza, lipaza.

www.arxiv.uz Tripsin - oqsillarga ta`sir qilib, ularni aminokislotalargacha parchalaydi. Tripsin bevosita bezdan ajralganda inaktiv holatda bo`ladi, oqsillarga ta`sir qilmaydi. Shuning uchun uni tripsinogen deyiladi. O`n ikki barmoq ichakda ajraladigan enterokinaza fermenti tripsinogenni aktivlashtirib, tripsin formasiga keltiradi va u oqsillarni aktiv holatda parchalaydi. Erepsin - oshqozon osti bezidan aktiv holda ajralib, albumoz va peptonlarni aminokislotalargacha parchalaydi. Amiloza - bu ham aktiv holda ajralib, albumoz va peptonlarni aminokislotalargacha parchalaydi. Maltoza - disaxarid maltozani glyukozagacha parchalaydi. Lipaza - yog`larni yog` kislotalari va glitseringacha parchalaydi. Lipaza o`n ikki bormoq ichakdan ajralganida unchalik aktiv bo`lmaydi, o`t suyuqligi bilan aralashib aktivlashadi. O`t suyuqligining asosiy ahamiyati shundan iboratki, u barcha oziq moddalarga ta`sir etib ichak harakatlari ancha tezlashadi. O`n ikki barmoq ichakdan keyin keladigan ingichka qismlarida ham ovqat muhim o`zgarishlarga uchraydi, ichak shirasi ta`sirida parchalanish va so`rilish davom etadi. 14. Ovqat hazm bo`lishida ichak devorlarining roli. Ozig` bo`shlig`i va oshqozonda dastlabki parchalanishga uchragan ovqat ichaklarga o`tib, ichak shirasi tarkibidagi fermentlar ta`sirida oxirgacha parchalanadi va ichak shilliq qavati orqali qonga suriladi. Ingichka ichak devori faqatgina so`rilishiga tayyor bo`lgan monomerlarini qonga o`tkazib qolmasdan, balki muhim gidrolitik-transport vazifasini ham bajaradi. Ma`lumki ingichka ichak ichki qavati juda ko`p vorsinkalardan iborat bo`lib, ularning o`zida yana ham mayda so`rg`ichlar-mikrovorsinkalar mavjud. Mana shu mikrovorsinkalarda haqiqiy ichak fermentlari joylashgan. Shu fermentlar ta`sirida oziq moddalarning parchalanib qonga so`rilishiga kontakt ovqatlanish yoki membrama orqali ovqat hazm bo`lish deyiladi. Bunday fermentlardan ayrimlari kam yoki umuman bo`lmasa ich ketish bilan bog`liq kasalliklar kelib chiqadi. Ovqat hazm qilishda qatnashuvchi barcha fermentlar, jumladan haqiqiy ichak fermentlari tashqi va ichki, kuchlar ta`sirlari natijasida tez o`zgaradi. Haqiqiy ichak fermentlarining o`sish va rivojlanish davrida harakterli xususiyatlarini gapirganda shu narsaga e`tibor berish kerakki, yosh organizmlarda bu fermentlar turli xil aktivlikka ega bo`ladi. 15. Ovqat hazm qilish organlarining harakat funktsiyasi. Ovqat hazm qilish organlarining asosiy funktsiyalaridan biri ularning harakat qilishidir. Og`iz bo`shlig`ida tilning, qizilo`ngach va oshqozonnning hamda ichaklarning vaqti-vaqti bilan

www.arxiv.uz harakat qilib turishi ovqat qismlarining bir joydan ikkinchi joyga surilishini, ularning shiralar bilan aralashib hazmlanishi va so`rilishini ta`minlaydi. Bundan tashqari oshqozon-ichak sistemasida ma`lum sabablarga ko`ra hosil bo`lgan zararli moddalar qusish va ich ketish yordamida organizmdan tashqariga chiqarib tashlanadi. Ovqat hazm qilish organlarining muskullari silliq tolali muskullardan iborat bo`lib, ixtiyorimizdan tashqari, avtomatik holda qisqaradi. Faqatgina og`iz bo`shlig`i, qizilo`ngachning boshlang`ich qismlarida hamda to`g`ri ichakning eng oxirida ko`ndalang targ`il tolali muskullar bo`lib, ularning qisqarishi bizning ixtiyorimizdadir. 16. Yutish va qusish. Yutish murakkab reflektor protsess bo`lib, ovqatning qizilo`ngachga o`tishini ta`minlaydi. Yutish og`izda ovqat yoki so`lak mavjud bo`lganida yuzaga keladi. Yutish paytida nafas olish va ovoz chiqarish yo`llari avtomatik holda berkiladi. Qizilo`ngach harakati yutinishdan keyin yuzaga keladi va quruq ovqat 8-9 sekund ichida oshqozonga tushadi. Oshqozondagi muskullarning qisqarishi tufayli ovqat dastlab aralashtiriladi, keyin ichaklarga o`tkaziladi. Qusish koordinatsiyalashgan murakkab reflektor akt va ingichka ichak muskuli qavatining qisqarishi bilan boshlanadi. Natijada ingichka ichakdagi suyuqliklarning bir qismi oshqozonga qaytib chiqadi. Taxminan 10-15 sekund vaqt o`tishi bilan oshqozon muskullari qisqaradi, oshqozon bilan qizilo`ngach orasidagi sfinkter ochilib, diafragma va oshqozon tashqi muskullarining kuchli qisqarishi natijasida ovqat massasi og`iz bo`shlig`iga chiqadi. 17. Termoregulyatsiya. Issiq qonli organizm yashab turgan muhitda temperatura qanday bo`lishidan qat`iy nazar uning tana harorati doimo bir xil bo`ladi. Doim bir xil temperaturaga ega organizmlarning, ya`ni gomoyoterm organizmlarning issiq va sovuqqa chidamliligining ham ma`lum chegarasi bor. Agar haddan tashqari issiq yoki sovuq bo`lsa, tana temperaturasi ko`tarilib yoki pasayib ketadi. Odam organizmida issiqlik hosil bo`lishi va uning muhitga berilishini ta`minlaydigan maxsus mexanizmlar mavjud. Organizmda ximiyaviy va fizikaviy termoregulyatsiya mavjud. Ximiyaviy termorelulyatsiya organizmda issiq hosil bo`lishining boshqarilishidir. Fizikaviy teploregulyatsiya bu hosil bo`lgan ortiqcha issiqlikning organizmdan tashqi muhitga berilishidir. U uch xil yo`l bilan amalga oshiriladi: issiqlik o`tkazish, issiqlik nurlatish, parlatish.

www.arxiv.uz Issiqlik muhitiga ikki yo`l bilan, ya`ni konduktsiya va konvektsiya yo`li bilan o`tkaziladi. Konduktsiya hodisasi deb temperaturasi balandroq jismdan temperaturasi pastroq jisimga yoki predmetga ular bir biriga bevosita tegib turganda berilishiga aytiladi. Konvektsiya tana va muhit bir biriga nisbatan o`rin almashtirib turganda yuz beradi, masalan, harakat tufayli tana atrofidan havo oqimining o`tishi va boshqalar. Terlash muhim protsess bo`lib, suv parlarining terlagan yuzadan ko`tarilganida o`zi bilan issiqlik olib ketishiga asoslangan. 1g suv parlanganda 0,58 kkal energiya yo`qotadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1964 y. 511 bet. 2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet. 3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet. 4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O’qituvchi. 1991 y. 5. Sodiqov Q. S. o’quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O’qituvchi. 1992 y. 6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

Похожие

Futbol o`yinini paydo bo`lishi va qoidalari

Moddalar almashinuvi kasalliklarida davolash jismoniy madaniyati

Davolash mashqlari asoslari. Yurak qontomir, nafas olish a`zolari va bo’g’im kasalliklarida davolash jismoniy mashqlari

O`quvchilarning ovqatlanish gigienasi

Yoshlar gigienasi, sog`lig`i va jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari