O`quvchilarning ovqatlanish gigienasi - Физическая культура - Рефераты

O`quvchilarning ovqatlanish gigienasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

www.arxiv.uz O`quvchilarning ovqatlanish gigienasi Reja: 1.Ovqatlanishning fiziologik ahamiyati. 2.O`quv binosi, jihozlari va obodonligiga bo`lgan gigienik talablar.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar : Ovqatlanish, o`quv binosi, jihozlar, obodonchilik, gigienik talab, sutkalik ehtiyoj, oqsil, yog`, uglevod, o`smirlar, bolalar, botulizm, salmonelloz, qizamiq, suvchechak, mikroblar. 1. Ovqatlanishning fiziologik ahamiyati. Ovqatlanish organizmning normal yashashi va ish bajarishi uchun zarur fiziologik xususiyat. Yoshlar uchun esa ular organizmning normal o`sishi va rivojlanishi uchun ham zarur. Ovqatlanish organizmda uzluksiz davom etadigan moddalar va energiya almashinuvining fiziologik asosidir. Moddalar va energiya almashinuvi esa tiriklikning asosiy xususiyatidir. Ovqat uzluksiz iste`mol qilinmasa va moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan tashlandiq moddalar tashqariga chiqarib turilmasa tirik organizmning hayot kechirishi, o`sishi va rivojlanishi mumkin emas. Ovqatlanish organizmda 2 ta muhim fiziologik vazifani bajaradi: - birinchidan, oziq moddalar energiya manbai bo`lib, yani organizmda moddalar almashinuvi natijasida parchalanib o`zidan energiya ajratadi. Bu energiya esa hujayra, to`qima, organlarning yashashi, harakatlanishi va ish bajarishi uchun sarflanadi. - ikkinchidan, oziq moddalar hujayralar tarkibiy qismini yangilab turishi, ko`payishi, o`sishi va rivojlanishi uchun sarflanadi. Ovqatning kundalik normasi yoshlarning yoshiga, sog`lig`iga, jismoniy taraqqiyotiga, bajaradigan mehnatiga va iqlim sharoitiga qarab o`zgaradi. Organizmning hamma hujayra, to`qima va organlari normal o`sishi, yashashi, o`z funktsiyasini bajarishi uchun ma`lum miqdorda kaloriya talab qiladi. Bu energiya ovqat tarkibidagi oqsil, yog` va uglevodlarning organizmda kislorod bilan oksidlanib, parchalanishi natijasida hosil bo`ladi.  1gr. oqsil oksidlanganda 2l kislorod sarflanib 4,1Kk. issiqlik ajraladi.  1gr. yog` oksidlanganda 2l kislorod sarflanib 9,3Kk. issiqlik ajraladi.  1gr. uglevod oksidlanganda 0,8l kislorod sarflanib 4,1Kk. issiqlik ajraladi. Ertalab qimirlamasdan tinch yotgan holda tashqi muhit temperaturasi 200-220 S bo`lganda organizmning normal hayotini ta`minlash uchun zarur bo`lgan hujayra, to`qima va organlarning normal ishlashi uchun katta kishining har bir kg vazniga 1 soatda 1 Kk issiqlik energiyasi kerak bo`ladi. 70 kg vaznli inson uchun bir sutkada normal hayotini saqlab turish uchun 1680 Kk energiya sarflanadi. Shunga organizmning asosiy moddalar almashinuvi deyiladi.

www.arxiv.uz Kishi ish bajarganda asosiy moddalar almashinuviga sarflanadigan energiyadan tashqari ishning og`ir yengilligiga qarab yana ma`lum miqdorda qo`shimcha energiya sarflanadi. Ish bajarganda sarflangan energiya miqdorining hammasiga (asosiy va qo`shimcha) umumiy moddalar almashinuvi deyiladi. Masalan kishi o`rtacha tezlik bilan yurganida asosiy moddalar almashinuviga nisbatan 2 marta, yugurganda 4 marta ko`proq energiya talab qilinadi. Shuning uchun kundalik ovqatning kaloriyasi, ya`ni uning tarkibidagi oqsil, yog`, uglevodlarning miqdori avvalo o`quvchilarning bajaradigan mehnatiga qarab o`zgaradi. Aqliy mehnatda kamroq, jismoniy tarbiya, mehnat darsi, sport mashg`ulotlari, tajriba uchastkasida, qishloq xo`jalik ishlarida esa ko`payishi kerak. Havoning issiq fasliga nisbatan sovuq faslida moddalar almashinuvi kuchayadi, shuning uchun kundalik ovqat kaloriyasi ham ko`proq talab etiladi. Maktab yoshidagi bolalar va o`smirlar uchun kundalik ovqat tarkibidagi oqsil, yog` va uglevodlarning o`rtacha miqdori quyidagicha bo`lishi mumkin. Bolalar va o`smirlarning oqsil, yog` va uglevodlar miqdoriga bo` lgan sutkalik ehtiyoji № Oziq moddalar (gramm hisobida) Bolalar yoshi 7-10 11-14 15-18 1 Oqsil 78 98 119 2 Yog` 81 86 99 3 Uglevodlar 297 424 471 4 Sutkalik umumiy kaloriya (kkal.) 2291 2940 3340 Bolalar va o`smirlar ovqatining sutkalik kaloriyasi № Bolaning yoshi Sutkalik kaloriya 1 1-2 yosh 1500 kkal 2 3-4 yosh 1800 kkal 3 5-6 yosh 2000 kkal 4 7-10 yosh 2400 kkal 5 11-13 yosh 2750 kkal 6 O`spirin qizlar 2850 kkal 7 O`spirin yigitlar 3150 kkal Ovqatlanish rejimi yoshlar kun tartibini ajralmas qismi hisoblanadi. Ma`lum rejim bilan ovqatlanish, birinchidan, oshqozon ichaklarni normal ishlashi, ishtahani yaxshi bo`lishini ta`minlasa, ikkinchidan tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Ovqatning oshqozon ichaklarida

www.arxiv.uz parchalanib hazm bo`lishi uchun 3,5-4 soat vaqt talab qilinadi. Shuning uchun ham har 3,5-4 soatdan keyin rejim asosida ovqatlanish tavsiya qilinadi. Maktabning birinchi smenasida o`qiydigan o`quvchilar uchun ovqatlanish rejimi quyidagicha bo`lishi mumkin: - nonushta soat 730-8 da. Nonushtada iste`mol qilinadigan ovqat miqdori organizm uchun zarar bo`lgan sutkalik ovqat kaloriyasining 25% ni tashkil qilishi kerak. - ikkinchi nonushta soat 11-1130 da maktab bufetida, sutkalik ovqat kaloriyasining 10-15% ni tashkil qiladi. - tushki ovqat soat 15-1530 da, sutkalik ovqat kaloriyasining 40% ni tashkil qiladi. - kechki ovqat soat 19-1930 da sutkalik ovqat kaloriyasining 20-25% ni tashkil qiladi. Ikkinchi smenada o`qiydigan o`quvchilar uchun ovqatlanish rejimi quyidagicha: - nonushta soat 8 da. Nonushtada iste`mol qilinadigan ovqat miqdori organizm uchun zarar bo`lgan sutkalik ovqat kaloriyasining 25% ni tashkil qilishi kerak. - tushki ovqat soat 12-1230 da, sutkalik ovqat kaloriyasining 40% ni tashkil qiladi. - kech tushki ovqat 15-1530 da maktab bufetida, sutkalik ovqatning 10-15% ga teng. - kechki ovqat soat 19-1930 da sutkalik ovqat kaloriyasining 20-25% ni tashkil qiladi. O`quvchilarning normal ovqatlanishini tashkil etishda maktab oshxonasi-bufeti ovqatlarining kaloriyasi boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun 250-350 kkal dan; o`rta va yuqori sinf o`quvchilari uchun 350-450 kkal dan kam bo`lmasligi talab qilinadi. Maktab bufetida sotiladigan ovqatlar menyusi har kuni almashtirilib turishi kerak, ular arzon, tarkibida yetarli miqdorda oqsil, yog`, uglevodlar, vitaminlar bo`lishi kerak. Masalan: go`shtli, karamli, kartoshkali, oshqovoqli pirojki, somsa, guruchdan yoki krupavadan qilingan sutli bo`tqa, mastava, shovla kotlet, issiq sut, choy, non, bulochka kabilar. Ba`zi bolalar va o`smirlarni nisbatan ozg`in bo`lishi ovqatni yetishmasligidan emas, balki ovqatlanish rejimining noto`g`ri tashkil qilinishi, shirinlikni haddan tashqari ko`p iste`mol qilish tufayli ishtahaning bug`ilishi, yoki organizmda yashirin holda davom etadigan surunkali kasallik, ichakda gijjalarning bo`lishi bilan bog`liqdir. Bola tana vaznining normal bo`lishi uning ish qobiliyatiga, va nihoyat darslarni o`zlashtirish qobiliyatiga ta`sir qilmay iloji yo`q. Asab tizimining funktsional faoliyati ham buziladi. Bunday bolalar o`z tengdoshlarining oldida o`zlarini noqulay sezadilar, shuning uchun g`am chekadilar, o`ksinadilar, arzimagan kelishmovchilik ularni chuqur qayg`urishiga sabab bo`ladi.

www.arxiv.uz Semirishning asosiy sababi ovqatni ko`p yeyish, ayniqsa, yog`li, xamir ovqat, shirinliklarni me`yoridan ko`p iste`mol qilishdir. Ota-ona, tarbiyachi va o`qituvchilar bolalarning ovqat rejimini doimo nazorat qilib turishlari kerak. Semirishning oldini olishda jismoniy tarbiya, sport bilan muntazam ravishda harakatlanish muhim ahamiyatga ega. Ertalabki 15-20 minutlik qilingan badantarbiya faqatgina 25-30 kilokalloriya energiyani sarflanishiga imkon beradi xolos. Bu energiyani o`rni esa 2-3 chaqmoq qand iste`mol qilish bilan qoplanadi. Sog`lom bo`lish uchun har bir kishi kuniga kamida 2-3 soat o`rtacha tezlikda piyoda yurishi lozim. Shunda uning organizmi 600-800 kilokalloriya energiya sarflaydi. Hujayra va to`qima qancha jismoniy harakat bajarmasa ulardagi zapas to`planib aytgan energiya shuncha sarflanadi. Ularning tarkibiy qismi o`rniga yangi-yosh tarkibiy qism paydo bo`ladi. Demak, hujayralar yosharadi, ularning ish qobiliyati yaxshilanadi. Demak, bolalar va o`smirlarning sog`lom, baquvvat o`sish qobiliyatining unumdorligi ko`p jihatdan ovqatlanish va kun tartibini gegienik talabga muvofiq tashkil qilinishiga bog`liq. Bu borada ota-ona, tarbiyachi va o`qituvchilar bolalarga ko`makdosh bo`lishi lozim. Oshqozon-ichak kasalliklari xalq o`rtasida ayniqsa bolalar va o`smirlar o`rtasida tarqalishi jihatidan gripp va nafas yo`llarining shamollashi kasalliklari hamda bolalarning yuqumli kasalliklari (qizamiq, suvchechak, tepkidan) keyingi o`rinni egallaydi. O`tkir oshqozon-ichak kasalliklari ularni yuzaga keltiruvchi mikroorganizmlar (bakteriya va viruslar) turiga biologik xususiyatiga ko`ra bir necha turga bo`linadi. Shulardan bolalar o`rtasida eng ko`p uchraydiganlari, eng xavflisi ovqatdan zaharlanish. Batulizm, ich burug`i, xolera (vabo) qorin tifi, paratif «A» va «B» kabilardir. Salmonellez yoki ovqatdan zaharlanish kasalligi ayniqsa, buzilgan eskirib qolgan ovqatlarni, limonad, morojenoe, pirojnoe, somsa, pirojki, shashlik, kolbasa, baliq kabilarni iste`mol qilish natijasida yuzaga keladi. Ovqatni iste`mol qilgandan 2 soat va ba`zida yarim- bir kun o`tgandan keyin qorinda og`riq paydo bo`ladi, ko`ngli ayniydi, ketma-ket qusa boshlaydi. Og`ir formalarida tana harorati 40 gradus va undan ham ko`tariladi, qaltiraydi, rangi oqaradi, qo`l-oyog`i qaqshab og`riydi, ba`zida hushini yo`qotadi. Batulizm ham ovqatdan zaharlanish natijasida yuzaga keladigan kasallik, ko`pincha konserva qilingan baliq, zamburug`, karam, bodring, pomidor kabilarni iste`mol qilish natijasida yuzaga keladi. Chunki konserva bankasi ichida havosiz sharoitda ko`payadigan mikroblar kirib qolib, ular banka ichida ko`payadi, o`zidan zaharli modda chiqaradi. Natijada bu konservani iste`mol qilish organizmni zaharlashga olib keladi. Bu mikroblar uzoq saqlangan sho`r baliq, kolbasa, qazida ham bo`lishi mumkin. Bu mikroblar o`zidan gaz ishlab chiqaradi. Shuning uchun

www.arxiv.uz zaharlangan konserva bankasini qopqog`i shishib (bo`rtib) turadi, kolbasa, qazi ham shishganday, ichida havosi bordek seziladi. Agar shu belgiga e`tibor berilsa bunday taomdan voz kechish kerak. Batulizm kasalligini xarakterli belgilari ovqat iste`mol qilingandan 2 soat o`tgandan keyin, ba`zida 10 kundan keyin qoringa og`riq, ko`ngil aynish, qusish paydo bo`ladi. Ich suyuqlashadi, lekin ko`p ketmaydi, qorin dam bo`ladi, og`zi qurishadi, ovozi bug`iladi, ko`zlarini qovog`i osilib qoladi. Xolera (vabo) kasalligini qo`zg`atuvchi mikroblar (vibrion) ham aynigan ovqat, ayniqsa ariq, quduqning ifloslangan suvidan, bemorning idish tovoqlaridan, qo`lidan yuqadi. Bemorning ichi ketadi, qusadi, qornida og`riq, g`ijimlanish, g`uldirash paydo bo`ladi, holsizlanadi, rangi oqaradi. Ich burug`i (dizenteriya ) kasalligi mikroblari ham ovqatdan, suvdan, bemorning idish- tovoqlaridan yuqadi. Bemorning qornida og`riq bo`ladi, ichi ketishi tezlashadi (sutkada 10-50 martagacha) kuchanadi. Bu kasalliklarning qo`zg`atuvchilarini tarqatishda pashsha muhim rol o`ynaydi. Bitta pashsha tanasida 6 million, ichagida esa 28 millionga yaqin har xil kasal qo`zg`ovchi mikroblar borligi aniqlangan. Yuqorida bolalar va o`smirlar o`rtasida eng ko`p uchraydigan o`tkir oshqozon ichak kasalliklari to`g`risida qisqacha tushuncha berildi. Bu kasalliklarning boshqa turlarini yuqish yo`llari, belgilari ham yuqoridagilarga o`xshaydi. Ovqatdan zaharlanishning oldini olish uchun eng avvalo, har bir o`quvchi tomonidan shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishdan iborat. Eskirgan ovqatlarni, limonad, morojenoe, pirojniy, kolbasa, baliq, konserva kabilarni iste`mol qilmaslik. Qozonda qolgan ovqatni xolodilnikda saqlash va iste`mol qilishdan oldin albatta uni qaynatib olish, kolbasa va konservani ham qaynoq suvda qaynatish kerak. Idish tovoqlar soda yoki gorchetsa aralashtirilgan qaynoq suvda yuvilib, so`ng toza suvda chayqatiladi. Boshqalar bilan qo`l berib so`rashganda, avtobus, mashina, tramvay eshiklarini ushlaganda ovqatlanishdan oldin ham albatta qo`lni sovunlab yuvish, har bir madaniyatli kishining shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishdagi burchi hisoblanadi. Mamlakatimizda Prezidentimiz va xukumatimiz tomonidan yoshlarning sog`lom bo`lishi, jismoniy baquvvat o`sishi va rivojlanishi uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Shuning uchun ovqat yoki vitaminlar yetishmasligi natijasida yuzaga keladigan kasalliklar uchramaydi.

www.arxiv.uz 2. O`quv binosi, jihozlari va obodonligiga bo`lgan gigienik talablar. O`quv binosi transport qatnovi katta bo`lgan yo`l yaqiniga, shovqin, tutun va chang chiqariladigan zavod, fabrika va boshqa kinoteatr, bozorlardan uzoqroqda qurilishi kerak. SHahar joylarida maktab bilan o`quvchilarning uyi o`rtasidagi masofa 1-1,5 km dan oshmasligi kerak. Qishloq joylarida esa bu masofa 3-5 km dan oshgan bo`lsa maxsus transport ajratilishi kerak. Umumiy o`rta ta`lim maktab yer uchastkasining sathi kamida 1,7-3,0 gektar bo`lishi kerak. Atrofdagi yer sathiga nisbatan maktab joylashgan joy biroz balandroq bo`lsa yomg`ir suvlarining oqib ketishiga qulaylik tug`iladi. Bu joyning tuprog`i quruq bo`lmog`i kerak. O`quv binosi bilan ko`cha o`rtasida 15-20 m kenglikda manzarali daraxtlar ekiladi. Bu uchastka himoya zonasi deyiladi. U o`quv binosini ko`cha shovqini, shamol va changdan to`sib turadi. Axlat to`planadigan yashik, hojatxona va xo`jalik zonasi o`quv binosidan 25 m masofada joylashishi kerak. Sinf xonasi tarkibidagi karbonat angidrid miqdori 0,07-01 protsentdan oshmasligi kerak, aks holda talabalar nerv sistemasining tez charchab qolishiga va o`zlashtirishining pasayishiga sabab bo`ladi. Harorati 16-180 S, nisbiy namlik 40-60 % ga teng bo`lishi kerak. Xona jixozlari: parta, doska va boshqalar talabalarning yoshiga moslashgan bo`lishi kerak. Bu narsa yoshlarni mashg`ulotlar bajarishi uchun qulay bo`ladi, uning gavdasi, ko`krak qafasi, umurtqa pog`onasi normal taraqqiy etadi. O`quv maskanlarida fizika ximiya laboratoriya kabinetlari 1 yoki 2 o`rinli stol -stullar bilan jihozlanadi. Stol elektr shtepsellari, gaz va suv krani bilan ta`minlanadi. Havoni tozalab to`rish uchun murili shkaf bilan ta`minlanishi kerak. Har bir talaba yoshni uyida dars tayyorlash uchun maxsus ajratilgan burchagi bo`lishi kerak. Bu burchak derazaga yaqin joylashgan bo`ladi. Stol ustida 60-70 vatt quvvatga ega bo`lgan elektr lampasi bo`lib, u yashil soyabon bilan qoplangan bo`lishi kerak. Deraza va lampa yorug`ligi chap tomondan tushgani ma`qul.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O`qituvchi». 1964 y. 511 bet. 2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O`smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O`qituvchi». 1984 y. 181 bet. 3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent. «O`qituvchi». 1985 y. 168 bet. 4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O`qituvchi. 1991 y. 5. Sodiqov Q. S. o`quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O`qituvchi. 1992 y. 6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

Похожие

Oliy nerv faoliyati va analizator

Ta`lim va tarbiya ishlarining gigienik asoslari va o`quv maskanlarining o`quv-ishlab chiqarish ustaxonalarida gigienik talablar

Yoshlar gigienasi, sog`lig`i va jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari

O’quvchilar sog’lom turmush tarzining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar sog’lom turmush tarzining asosi sifatida

Yoshlar organizmi rivojlanishining umumiy qonuniyatlari