Yoshlar organizmi rivojlanishining umumiy qonuniyatlari - Физическая культура - Рефераты

Yoshlar organizmi rivojlanishining umumiy qonuniyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

www.arxiv.uz Yoshlar organizmi rivojlanishining umumiy qonuniyatlari Reja: 1. Organizmning o`sishi va rivojlanishiga ta`sir etuvchi faktorlar 2. O`sish va rivojlanish akseleratsiyasi 3. Odam umrining davrlarga bo`linishi 4. Irsiyat va rivojlanish 5. Jinsiy hujayralar. Urug`lanish. Pushtning rivojlanishi

www.arxiv.uz Tayanch iboralar : O`sish va rivojlanish, faktorlar, akseleratsiya, odam umri, irsiyat, o`zgaruvchanlik, jinsiy hujayralar, urug`lanish, pushtning rivojlanishi, gipofiz, qalqonsimon bez, oshqozon osti bezi. 1. Organizmning o`sishi va rivojlanishiga ta`sir etuvchi faktorlar. O`sish tana massasi va hajmini undagi hujayra va to`qimalarning ko`payishi hisobiga oshib borishidir. Rivojlanish-organizm tuzilishining murakkablashishi yoki to`qima va organlarning morfologik differentsiallashuvi demakdir. Rivojlanish tufayli butun bir organizmning funktsiyalari va xulq atvori mukammallashadi. O`sish va rivojlanish bir biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, ular tufayli organizmdagi barcha son ko`rsatkichlar ma`lum vaqt o`tishi bilan sifat ko`rsatkichlariga aylanadi. Bolalar va o`smirlar organizmining o`sish va rivojlanishi yaxshi o`rganib chiqilgandan keyin ta`lim va tarbiya ishlari muvaffaqiyatli, maqsadga muvofiq olib borish, ular orasida uchraydigan har xil kasalliklarning oldini olish va tezda davolash kerak. Bola organizmining o`sishi anatomik jarayon bo`lib, bu vaqtda organik moddalarni iste`mol qilish ularni sarflashdan ustun bo`ladi. O`sish jarayoni bola organizmining bo`yiga va vazniga ortishi bilan xarakterlanadi. O`sish belgilari qilib massa, bo`y, barcha organlarning uzunligi va boshqalar olinadi. Bunga suyaklarning o`sishi va yo`g`onlashuvi ham kiradi. Bir organizmdagi turli organ va sistemalarning o`sish tezligi ham turlicha bo`ladi. O`sish emadigan bolalarda eng kuchli bo`lib, tug`ilgandan keyin 1-2 oy ichida ayniqsa sezilarli bo`ladi. Bolalarda tana va boshning o`sishi turli xil nisbatda bo`ladi. Endi tug`ilgan bolalarda bu nisbat 1:4 ni tashkil qilsa, katta odamlarda 1:8 ni tashkil qiladi. Bir yoshlik bola bosh miyasining vazni katta odam bosh miyasi vaznining 2/3 qismini tashkil qiladi. Miya vazni tana vazniga nisbatan tezroq ko`payadi. Shuning bilan bir qatorda tana vazni va uning yuza qismi nisbatlari ham o`zgaradi. Bu fiziologik jihatdan nazariy va amaliy ahamiyatga ega. SHunisi diqqatga sazovorki, katta odamlarga nisbatan endi tug`ilgan bolalarda vaznga nisbatan to`g`ri keladigan tana sathi uch marta, bir yoshlik go`daklarda ikki marta ko`pdir. 2 yoshdan 6 yoshgacha bo`lgan davr ichida bola organizmining o`sish tezligi endi tug`ilgan davrga nisbatan ikki baravar kamayadi. O`g`il va qiz bolalarda o`sish tezligi 10 yoshgacha bir xil bo`lsa, shu yoshdan keyin qiz bolalarda jinsiy rivojlanishning boshlanishi bilan bo`y o`sishi ancha tezlashadi. Qiz bolaning eng tez o`sishi 12 yoshda bo`lib, bu vaqtda bir yillik o`sish o`rta hisobda 8 sm ni tashkil qiladi. O`g`il bolalar odatda 15 yoshga borganda bo`y jihatdan qizlarni quvib yetadi va bundan keyingi o`sishda ulardan o`sib ketadi, 16 yoshdan keyingi o`sish ancha sekinlashadi

www.arxiv.uz va qiz bolalarda 18 ga kelib, o`g`il bolalarda esa 20 yoshga kelib to`xtaydi. Ba`zan xotin qizlarda 21-22, erkaklarda 24-25 yoshgacha bo`y o`sishining davom etishi kuzatiladi. Tug`ilgan bola tanasi qancha kichik bo`lsa, uning vazni shuncha sezilarli darajada o`sadi. Organizm o`sishi va rivojlanishi bir qator endogen va ekzogen faktorlar yordamida nazorat qilinadi. Turli tasirotlar barcha hujayralar va to`qimalarga to`g`ridan-to`g`ri yoki nerv sistemasi hamda endogen sistema orqali tasir etishi mumkin. Genetik faktorlar organizmning rivojlanishiga umr bo`yi ta`sir etadi, uning eng sezilarli ta`siri birlamchi bolalik davridan keyin seziladi. Homilaning ona qornidagi rivojlanishiga ba`zi bir salbiy faktorlar, masalan onaning turli xil infektsion kasalliklar bilan og`rishi, chekishi yoki spirtli ichimliklar iste`mol qilishi bola organizmiga salbiy tasir etadi. Bu vaqtda bola organizmidagi o`zgarishlarning asosiy sababchisini bilish qiyinlashadi, genetik faktor bilan tashqi faktor o`zaro differentsiatsiyalashmay qolishi mumkin. Bola organizmining normal o`sishi va rivojlanishida ovqatlanish faktori, ovqat tarkibidagi vitaminlar, oqsil, yog` va uglevodlarning kamligi ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Ovqatlanishdagi kamchiliklar ham bola organizmining rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Agar ovqat tarkibida oqsil moddasi kam bo`lsa rivojlanish, organizmning bo`yiga o`sishi hamda garmonal-fermentativ jarayonlar juda sust boradi., ayrim hollarda to`xtab qolishi ham mumkin. Ovqat tarkibida vitaminlar kam bo`lishi ham o`sish va rivojlanishga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bolalarning o`sishi u turli xil kasalliklar bilan og`riganda, masalan, oshqozon-ichak sistemasi kasalliklari, jigar, buyrak, o`pka kasalliklari va boshqalarda ancha susayib, normadan orqada qoladi. Ma`lumki, gipofiz bezi juda ko`p har xil gormonlarni qonga chiqarib turadi. Aniqlanishicha, mana shu garmonlarning har biri ham o`sish va rivojlanishda ma`lum darajada ishtirok etar ekan. Lekin baribir gipofizdan ajraladigan o`sish gormoni bu o`rinda eng muhimdir. U tufayli aminokislotalar hujayra membranasidan o`tishi natijasida murakkab oqsillar sintez qilinadi, ribosomalarda informatsion va transport DNK lar hosil bo`ladi. O`sish gormoni ta`siri natijasida gipofiz protsessi tezlashadi, yog`lar parchalanib, kerakli energiya ajralib chiqadi, bu energiya yangi oqsillar sintezlanishi uchun ishlatiladi. Suyaklarning o`sishi ham ko`p jihatdan o`sish garmoniga bog`liq ekan, bu eksprimental jihatdan isbotlangandir. Endokrin sistema orasida o`sish va rivojlanishga eng yaqindan ta`sir etadigan sistema gipotalamo-gipofizar sistemadir. Bundan tashqari qalqonsimon bez, gipofiz va oshqozon osti bezlarining gormonlari o`sish va rivojlanishni boshqaruvchi bezlar bo`lib hisoblanadi.

www.arxiv.uz O`sish va rivojlanishga kuchli ta`sir etadigan faktorlardan yana biri tashqi muhit temperaturasidir. Tekshirishlar shu narsani ko`rsatadiki, juda yuqori temperaturada hayvonlarda o`sish susayadi, rivojlanishning ma`lum etaplariga kelib ba`zi organ va organizmni normal o`sishdan qoldiradi. Lekin bu ma`lumotlar faqat hayvonlarga taaluqlidir. 2. O`sish va rivojlanish akseleratsiyasi. Akseleratsiya - tezlashuv degan ma`noni anglatadi. Organizmdagi morfologik va funktsional rivojlanishga tegishlidir. Butun dunyo olimlarining aniqlashicha, keyingi bir necha o`n yilliklar davomida inson organizmining rivojlanishi sekin asta tezlashib bormoqda. Dastlab akseleratsiya bo`y o`sishiga tegishlidir. 1930-40 yillarga nisbatan hozir to`g`ilayotgan bolalarning bo`yi 1 sm uzundir. Hisoblashlarga qaraganda Bolgariyada 18 yoshli o`g`il va qiz bolalarning bo`yi oxirgi 24 yil ichida 4,9-3,9 sm ga oshgan. Angliyada 8-12 yoshli o`g`il va qiz bolalarning bo`yi keyingi 40 yil ichida 7,5-13 sm ga oshgan. Olimlarning tekshirishlari shu narsani ko`rsatadiki, akseleratsiya holati tana og`irligining o`zgarishida ham o`z aksini topmoqda. Keyingi 30-40 yillar ichida tug`iladigan bolalar og`irligi o`rtacha 200 gr ko`paygan. Hozir bir yoshlik bolalar bundan 50 yil oldingiga qaraganda 1,5-2 kg og`irroqdir. SHu narsa ma`lumki, o`g`il va qiz bolalarning jinsiy yetilishi ham ancha tezlashgan. Akseleratsiya faqatgina bolaning bo`yi va og`irligiga tegishli bo`lib qolmasdan uning aqliy faoliyatiga ham tegishlidir. Radio, televidenie va taetrlarning ko`payishi tufayli yoshlar ko`plab informatsiya olmoqda, aqliy jihatdan tezroq rivojlanmoqda. Akseleratsiya holatini tushuntirish uchun ko`pgina nazariyalar mavjud: a) geliogen nazariya-quyosh nuri tasiri bilan tushuntiradi. b) elementar nazariya-oziq moddalar serobligi bilan tushutiradi. v) urbanizatsiya nazariya-turmush madaniyatini yuksalishi bilan tushuntiradi. Lekin yuqoridagi nazariyalarning birontasi ham akseleratsiyaning asosiy sababini tushuntira olmaydi. Rossiya olimlarining fikricha akseleratsiyaning asosiy sababi bolalar orasida kasalliklarning keskin kamayib ketishi, ovqatlanish sifati va turmush sharoitining yaxshilanishi, jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishning yaxshi yo`lga qo`yilishidir. SHunday qilib, akseleratsiya ham sotsiologik, ham biologik nuqtai nazardan inson hayot sharoitining yaxshilanib borishi ko`rsatgichidir. Akseleratsiya tufayli bo`ladigan jsmoniy va ruhiy o`zgarishlar pedagoglar va tarbiyachilar oldiga yangidan yangi vazifalar qo`yadi va bu sohada ko`pdan ko`p ishlar qilinishi kerak. 3. Odam umrining davrlarga bo`linishi.

www.arxiv.uz Odam organizmining rivojlanishi doimiy-to`xtovsiz protsessdir. Lekin bu davr o`zining morfologik, bioximik va funktsional xususiyatlariga ko`ra bir necha davrlarga bo`linishi mumkin. Bunday bo`linish juda murakkab jarayon bo`lib, ba`zi bir morfologik ko`rsatkichlar bu o`rinda istalgan ahamiyatga ega bo`lmasdan qolishi mumkin. Shuning uchun ham bola yoshlik davrini etaplarga yoki davrlarga bo`lishda mediklar, biologlar, morfologlar, bioximiklar, antropologlar, geograflar va boshqa ko`pgina mutaxassislar qatnashadilar. Ko`pgina davlatlarda odam umrini qo`yidagi davrlarga bo`lish qabul qilingan. 1. Endi tug`ilgan davr (chaqaloqlik) -1-10 kungacha 2. Emizikli davr (ko`krak yoshi davr) -10kundan 1 yoshgacha 3. Dastlabki bolalik davri -1-3 yoshgacha 4. Birlamchi bolalik davri -4-7 yoshgacha 5. Ikkilamchi bolalik davri -8-12yoshgacha (o`g`il) 8-11yoshgacha (qiz) 6. O`smirlik davri -13-16yoshgacha(o`g`il) 13-15yoshgacha(qiz) 7. Navqironlik davri -17-21yoshgacha(o`g`il 16-20yoshgacha(qiz) 8. Yetuklik davri 1davr -22-35 yoshgacha (erkak) 21-35 yoshgacha (ayol) 9. Yetuklik davri 2 davr - 36-60 yoshgacha (erkak) 36-55 yoshgacha (ayol) 10. Keksalik davri - 61-74 yoshgacha (erkak) 56-74 yoshgacha (ayol) 11. Qariyalik davri - 75-90 yoshgacha 12. O`ta qariyalik davri - 91 va undan yuqori yosh Ko`rinib turibdiki odam tug`ilganidan keksaygunicha bir nechta davrlarni bosib o`tadi. Shu davrlar ichida organizm ichki va tashqi faktorlar ta`sirida bir qancha o`zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun ham shaxsning rivojlanishida, uning kamol topishida ta`lim va tarbiyaning ahamiyati nihoyatda katta. 4. Irsiyat va rivojlanish

www.arxiv.uz Barcha tirik organizmlar xujayralardan tashkil topgan. Har bir xujayra murakkab tuzilishga ega. Uning tarkibiga yuqori va murakkab molekulali oqsillar, nuklein kislotalar (DNK, RNK), lipidlar, uglevodlar, mineral tuzlar va suv kiradi. Tirik organizmdagi barcha xujayralar tuzilishi, funktsiyasi jihatidan bir-biridan sezilarli darajada farq qilsa, lekin barcha xo`jayralar bir xil tuzilishga ega. Ularning har birida po`stloq yoki tsitoplazma, yadro va har xil organoidlar mavjud. Hozirgi vaqtda hujayra tuzilishini elektron mikroskop yordamida aniq o`rganish mumkin. Uning membranasi lipid va oqsillardan iborat bir necha qavatdan tashkil topgan bo`lib, uning qalinligi 100 angstrem atrofida (1 angstrem 0,1 nmm-nonometr yoki millimetrning o`n milliondan bir ulushi). Membrananing asosiy xususiyatlaridan biri-ionlarni saralab o`tkazishdir. Tsitoplazma tarkibidagi organoidlardan mitoxondriyalar, lizosomalar, golji apparati, ribosoma, tsentrosoma va kinetasomalarni olish mumkin. Mitoxondriyaning asosiy vazifasi oksidlanish va nafas olish tufayli hujayra uchun kerak bo`ladigan energiyani ishlab chiqishdir. Bunday energiya iste`mol qilingan ovqat tarkibidan adenozin trifosfat kislotaning (ATF) ximiyaviy energiyasi ko`rinishida ajratib chiqariladi. Har bir hujayrada 50-500 tagacha mitoxondriya bo`ladi. Har bir mitoxondrining uzunligi 3-4 mkm ga teng. Lizosomalar tarkibida oqsil, yog`, nuklein kislotalar makromolekulalarni parchalovchi fermentlar bo`ladi. Golji apparatining asosiy vazifasi yangi membranalar hosil qilib turishdir. Ribosomalarda ferment sintezlanadi. Hujayra yadrosining ham alohida membranasi bo`lib, undan makromolekulalar har ikkala tomonga ham o`tib turadi. Yadroning ichida DNK dan tashkil topgan xromatin iplari bo`ladi. Hujayralarni bo`linishi oldidan xromatin iplari xromosomaga aylanadi. Yadroda DNK va RNK sintezlanadi. RNK hujayra protoplazmasiga chiqib DNK hisobidan genetik informatsiya berib turadi. Har bir individning xromosomalarida DNK miqdori doim bir xil bo`ladi. DNK molekulasi nukleotid zanjirlaridan tashkil topgan spirallar birlashmasidan iborat. Nukleotidlarning ma`lum gruppirovkasi genlarni tashkil qiladi va ular DNK molekulasining bir qismi hisoblanadi. Odamda umumiy genlar soni 6 mln. atrofidadir. Bitta gen esa 500-1500 nukleotiddan iborat. Yangi DNK ning hosil bo`lishi maxsus ferment DNK polimeraza ishtirokida bo`ladi. Umuman olganda irsiy belgilarning nasldan naslga berilishi hujayra tarkibidagi DNK va RNK hisobiga bo`ladi. Irsiy belgilarning nasldan-naslga berilishida hujayra tarkibidagi RNK va DNK hisobiga bo`ladi. 5. Jinsiy hujayralar. Urug`lanish. Pushtning rivojlanishi. Odamda jinsiy hujayralar urug` va tuxum hujayralaridan iborat. Urug` hujayra urug`donlardan hosil bo`lib, ular spermatozoidlar deyiladi. Tuxum xujayra esa tuxumdonlarda vaqti-vaqti bilan pishib yetiladi.

www.arxiv.uz Har bir organizmning individual rivojlanishi tuxum hujayraning urug`lanishidan boshlanadi. Urug`langan tuxum hujayra maxsus yo`l orqali bachadon tomonga harakatlana turib, qizlik hujayralariga, ya`ni blastomerlarga bo`linadi. Mana shu bo`linish jarayonida pushtning oziqlanishi tuxum hujayralarning o`zida mavjud bo`lgan oziq moddalar hisobiga bo`ladi. Bo`linish jarayoni homiladorlikning taxminan 5-6 kunlarida to`xtaydi. Homiladorlikning 6-7 kunlarida boshlab pusht bachadonning shiliq qavatiga yopishib rivojlana boshlaydi. SHundan keyin ikki hafta davomida pusht varaqlari (gastrulyatsiya jarayoni) hosil bo`ladi va asta sekin organizmga mansub organlar paydo bo`la boshlaydi. Gastrulyatsiya jarayoni shu bilan xarakterlanadiki, pusht tuguni ikki bo`limga ektoderma (prujinali pusht) va entoderma (ichki pusht) varaqasiga bo`linadi. Entodermadan o`z navbatida mezoderma yoki o`rta pusht varaqasi ajraladi. Mana shu pusht varaqalaridan barcha organ va to`qimalar hosil bo`ladi. Ichki endodermadan o`z navbatida ovqat hazm qiluvchi bezlar, ovqat hazm qilish organlarining shiliq qavati, ichki sekretsiya bezlari, o`pka rivojlanadi. Ektodermadan esa epiteliy to`qimasi, og`iz va burun shiliq qavatlari, nerv sistemasi va qisman sezgi organlari rivojlanadi. Mezoderma yoki o`rta pusht qavatidan, asosan skelet muskullari, siydik ajratish organlari, jinsiy bezlar rivojlanadi. Bu qavat hisobidan yana qo`shuvchi to`qima, qon tomirlar sistemasi va qon hosil qiluvchi organlar paydo bo`ladi. Homiladorlikning 4-haftasiga kelib, pusht tez o`sganligi sababli uning bo`yi ancha cho`ziladi, qo`l va oyoqlarining dastlabki belgilari paydo bo`la boshlaydi. 6-haftaning oxiriga borib pushtning bo`yi 2 sm ga yetadi. Bu vaqtga kelib qo`llarning bilinar bilinmas panjalari rivojlana boshlaydi. Uning boshchasi hamda dumi paydo bo`ladi, yuz qismi shakllanib, ustki va pastki jag`larni bir-biridan ajratish mumkin. Homilaning 8-haftasiga kelib pusht odamsimon shaklga kira boshlaydi, bo`yi 4 sm bo`lib og`irligi 4-5 gr keladi. Embrion uch oylik vaqtida u tamoman odam shakliga kirib qoladi. Uning bosh qismi esa tanasiga nisbatan ancha katta ancha katta bo`ladi. Yuz va bo`yin qismi ajralib turadi., unda dastlabki lab harakatlari boshlanadi, ya`ni emish refleksining dastlabki ko`rinishi paydo bo`ladi. Uch oylik embrionning bo`yi uzunligi o`rtacha 8 sm ga borib, og`irligi 45 gr keladi. Shu davrdan boshlab embrion organizmi juda tez rivojlana boshlaydi, homiladorlikning oxirgi kunlariga kelib uning bo`yi 50 sm ga yetadi, og`irligi esa 3,5 kg gacha bo`lishi mumkin. Odam jinsiy xujayralarida 23 dan xromosomalar mavjud. Erkak va urg`ochi jinsiy (xromosomalar) hujayralar urug`langanda, ularda xromosomalar soni 46 taga yetadi. Genlar irsiy belgilarning strukturali asosi bo`lib, xromosomalar tarkibida ma`lum o`rin tutadi. Genlar bir biriga qancha yaqin tursa, hosil bo`lgan bola organizmida ularning xususiyati shunchalik yaxshiroq ko`rinadi.

www.arxiv.uz Pushtning rivojlanishi hujayralarning bo`linib ko`payishi tufayli bo`ladi, ya`ni bitta hujayradan bir-biriga o`xshash ikkita hujayra hosil bo`ladi. Embrion rivojlanish davrida o`zining barcha tashqi belgilarini shakllantiradi: sochning, ko`zning rangi, organlarning shakli va x.k. Bola organizmining rivojlanishida tashqi muhitni ham ta`siri katta. Bola rivojlanayotgan muhit sharoiti uning o`sib ulg`ayishiga albatta ta`sir ko`rsatadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1964 y. 511 bet. 2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet. 3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet. 4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O’qituvchi. 1991 y. 5. Sodiqov Q. S. o’quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O’qituvchi. 1992 y. 6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

Похожие

O’quvchi-yoshlar organizmini funksional imkoniyatlarini rivojlantirish

Jismoniy sifatlar rivojlanishining fiziologik mexanizmlari

Yoshlar gigienasi, sog`lig`i va jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi faniga kirish