O’quvchilar sog’lom turmush tarzining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar sog’lom turmush tarzining asosi sifatida - Физическая культура - Рефераты

O’quvchilar sog’lom turmush tarzining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar sog’lom turmush tarzining asosi sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108 KB

O’quvchilar sog’lom turmush tarzining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar sog’lom turmush tarzining asosi sifatida Reja: 1. Maktabning yer maydoni, sinf xonasi, jismoniy tarbiya va sport zonasi, sport zali, sinf xonasi, o`quv stol-stullariga gigiyenik talab, o`quvchilarni stol-stuldda o`tirish qoidalari, kun tartibi, haftalik dars jadvalini tuzishga gigiyenik talablar. 2. Harakat - sog’lom turmush tarzining asosiy omili. 3. O`quvchi-talabalarni jismoniy tarbiya darsida sog`liq guruhlariga ajratish. 4. Bolalarni yoshiga qarab sport turlarini tavsiya etish. 5. Bolalarni tana tuzilishiga qarab sport turlarini tavsiya etish.

Maktab yer maydoni va binosi gigiyenasi . Gigieyna talablariga ko‘ra maktab, katta savdo inshoatlari, kinoteatr, katta transport qatnovi bo‘lgan ko‘cha, zavod, fabrika, ferma, garaj, bozor kabilarning yaqiniga joylashmasligi kerak. Bu qoidalarga amal qilish maktabni shovqindan, ortiqcha ifloslanishdan, o`quvchilar o`rtasida yuqumli kasalliklarning tarqalishidan, transport harakati yo`lidan shikastlanishlardan ma`lum darajada himoya qiladi. Maktab yer maydoni 1,5-3,0 gektargacha bo‘lishi maqsadga muvofiq. Maktabning yer maydoni shartli ravishda quyidagi 6 ta zonalarga bo‘linadi: 1.Maktab binosi joylashgan zona . Bu yerning tuprog‘i quruq, u atrofdagi maydonlarga nisbatan biroz balandroq bo‘lishi kerak. Bu yomg‘ir, qor suvlarini atrof maydonlarga oqib ketishiga, binoning zaxlamasligiga imkon beradi. 2.Dam olish zonasi – maktab binosi yonida joylashadi. Bu zonaga o‘rindiqlar, suv ichadigan idishlar o‘rnatiladi. 3.O‘quv-tajriba zonasi -maktab binosidan chetroqda ko‘kalamlashtirilgan joy bo‘lib, unda geografiya, botanika, zoologiya, fizika kabi fanlarning burchaklari tashkil etiladi. 4.Jismoniy tarbiya va sport zonasi – maktab yer maydonining markaziy qismida joylashgan bo‘lib, o‘rtasida futbol maydoni, atrofida yugirish yo‘lagi, uning chekkasida voleybol, basketbol, tennis va boshqa sport maydonchalari joylashadi. Sport turlarining maydoni sathi quyidagicha: Sport turlarining maydoni Maydon sathi (metr) Uzunligi Kengligi 1 Futbol maydoni 112 73 2 Basketbol maydoni 30 18 3 Voleybol maydoni 24 15 4 Qo`l to`pi maydoni 43 23 5 Tennis maydoni 36 18 6 Gimnastika maydoni 30 20

5.Xo‘jalik zonasi – maktab binosidan kamida 25-30 metr chetroqda bo‘lib, unda xojatxona, o‘tin-ko‘mir, omborxona, transport vositalari joylashadi.U pastroq devor va darvoza bilan chegaralangan bo‘ladi. 6.Himoya zonasi - bu maktab binosi bilan ko‘cha o‘rtasidagi kengligi 20-30 metr maydon bo‘lib, unga chinor, terak kabi baland o‘sadigan daraxtlar ekiladi. Daraxtlar maktab binosini shamoldan, o`ta o`tkir quyosh nuridan, ko‘cha shovqini va changdan to‘sib turadi. Daraxtlar ekiladigan maydon cheti bilan maktab binosi o‘rtasida 6-8 metr oraliq bo‘lishi kerak. Bu daraxtlar sug‘orilganda bino poydevorini zahlashdan saqlaydi. Sinf xonasi gigiyenasi. Ko`p qavatli maktab binosida boshlang`ich sinflar pastki qavatda joylashtiriladi. Sinf xonasining pol sathi 50 m² bo‘lishi tavsiya etiladi.Odatda boshlang‘ich va o‘rta sinflarda 40 o‘quvchi o‘qiydi.Demak, har bir o‘quvchiga 1,25 m², yuqori sinflarda bir sinfda 36 o‘quvchi o‘qiydi, ya`ni har bir o‘quvchiga -1,40 m² pol sathi to‘g‘ri keladi. Sinf xonasining uzunligi 8,2 metrdan oshmasligi kerak, bundan uzun bo‘lsa keyingi partalarda o‘tirgan o‘quvchilar doskadagi yozuvlarni yaxshi ko‘ra olmaydi. Sinf xonasining kengligi 6,2 metrdan oshmasligi kerak, aks holda derazalarning qarama-qarshi tomonidagi partalarga yorig‘lik kam tushadi va bu partalarda yil davomida o‘tirgan o‘quvchilarning ko‘zi xiralashib qolishiga sabab bo‘ladi. Sinf xonasida harorat +18-20 daraja, nisbiy namlik 40-60% bo‘lishi kerak. Sinf havosi tarkibi xuddi atmosfera havosidek toza bo‘lishi tavsiya etiladi. Havo tarkibidagi karbonat angidrid miqdori 0,04-0,07% dan oshmasin. U 0,1 % dan ko‘payib ketsa, bosh miya nerv hujayralarining faoliyati pasayib, o‘quvchilarda bezovtalanish, darsga nisbatan e`tiborsizlik, esnash, mudrash, o‘zlashtirishning pasayishi kabi charchash belgilari yuzaga keladi. Dars paytida o‘quvchilarning o‘zlashtirishi yaxshi bo‘lishini ta`minlash uchun sinf xonasining havosini yangilab turish zarur.Buning uchun ob-havoning sovuq kunlari, har bir dars paytida deraza darchasi 2 marta 1-2 minutdan ochilib, havo yangilanadi.Ob-havo issiq kunlarida esa deraza darchasi doim ochib

qo‘yiladi.Tanaffus paytida navbatchi o‘quvchidan boshqalar tashqariga chiqishlari, eshik-derazalar ochib qo‘yilishi talab etiladi. Sinf xonaning yorug‘ligi . Ma`lumki sinfdagi o‘quv va yozuv mashg‘ulotlari ko‘rish bilan bo‘g‘liq. Yorug‘lik qancha yuqori darajada bo‘lsa, ko‘z shunchalik tez charchamaydi va o‘quvchilarning ko‘rish o‘tkirligi yaxshi saqlanadi. Aksincha sinf xonasida yorig‘likning past darajada bo‘lishi, o‘quvchilar ko‘zini tez charchashiga, ish qobiliyatini pasayishiga va asta-sekin yil davomida ko‘zning xiralashib qolishiga sabab bo‘ladi. Sinf tabiiy va sun`iy usullar yordamida yoritiladi.Tabiiy yoritish derazalar orqali ta`minlanadi.Sinfning tabiiy yorug‘lik koeffitsiyenti 1:4, kamida 1:5 ga teng bo‘lishi kerak, ya`ni sinfdagi hamma derazalarning umumiy sathi, sinfning pol sathini to‘rtdan yoki beshdan bir qismiga teng bo‘lishi lozim.Demak, sinfning pol sathi gigiyena qoidasiga binoan 50 m² bo‘lib, derazalarning umumiy sathi 12,5 m², kamida 10 m² bo‘lishi talab etiladi. Derazadan tushadigan yorug‘lik uning to‘g‘ri o‘rnatilganligiga ham bog‘liq. Derazaning pastki qismi poldan 80 sm baland bo‘lsin. Bundan baland o‘rnatilsa deraza yonidagi partalarga yorug‘likning tushishi kamayadi. Derazaning yuqori qismi tom shipidan 20-30 sm pastroqda bo‘lishi kerak. Agar bu masofa 30 smdan ko‘p bo‘lsa, sinfning derazaga qarama-qarshi tomonidagi partalarga yuqoridan yorug‘lik kam tushadi. Sinfning tabiiy yorug‘ligi yaxshi bo‘lishi ma`lum darajada bo‘yoqlarning rangiga ham bog‘liq.Qora, ko‘k, to‘q yashil, jigar-rang kabi rangli bo‘yoqlar yorug‘likni kamaytiradi.Gigiyena qoidasiga binoan sinfning devori och sariq yoki och pushti, ship oq, deraza va eshik oq yoki havorang, parta (stol)larning ustki qismi och yashil,yon tomoni va o‘tirg‘ichlari oq rangli bo‘yoqlar bilan bo‘yalishi lozim. Derazaga o‘rnatilgan tuvaklardagi gullar yorug‘likni to‘sib, uni 20-30 foizgacha kamaytiradi. Shuning uchun tuvakdagi gullar sinf burchaklariga va derazadan qarshi tomonga maxsus stolchalarga o‘rnatilgani ma`qul.

Sinf derazalariga tutiladigan pardalar ham yorug‘likni to‘sadi. Estetik ko‘rinish maqsadida tutilgan och sariq yoki och pushti rangli uzun pardalar derazaning ikki chetiga surib qo‘yilishi kerak. Faqat yozning issiq kunlari quyosh nurini to‘sish uchun parda quyosh tushayotgan derazaga surib qo`yiladi.Derazadan quyosh o`tgach, parda ya`na chetga suriladi. Ba`zi maktablarda dars paytida o‘quvchilarning e`tibori bo‘linmasin degan maqsadda, deraza oynalarining pastki qismiga bo‘yoq surtib qo‘yishadi. Bunday qilish mutlaqo mumkin emas.Chunki, birinchidan bo‘yoq surtilgan oyna yorug‘likni kam o‘tkazadi; ikkinchidan esa, dars paytida o‘quv-yozuv mashg‘ulotlari o‘quvchilar ko‘zini charchatadi, ko‘zning ichidagi bosimi oshadi, shuning uchun har 10-15 minutda o‘quvchi e`tiborini o‘qituvchiga qaratgani holda, u deraza oynalaridan uzoqqa qarab, ko‘zini dam oldirishi kerak.Bunda ko‘z qorachig‘i torayib, ko‘z ichidagi bosim pasayadi va ko‘zi dam oladi.Shu sababdan derazaga qaragan o‘quvchiga, o‘qituvchi tanbeh bermasligi va aksincha, shunga odatlanishga o‘quvchilarni o‘rgatishi lozim. Sinfning sun`iy yorug‘lantirilishi elektr chiroqlari yordamida bo‘ladi.Oddiy, ya`ni spirallik chiroqlar qo‘llanilganida sinf pol sathining 1m² ga 18 vt elektr quvvati to‘g‘ri kelishi kerak.Demak, sinfning pol sathi 50m² bo‘lgani uchun, uning yoritilishiga 900 vt elektr quvvati talab etiladi.Buning uchun har biri 100 vt lik 9 ta elektr lampalar 2 qator qilib ilinadi, bittasi doska ustiga ilinadi. Lyuminessent lampalar qo‘llanadigan bo‘lsa, elektr quvvati 2 marta ko‘p talab qilinadi, ya`ni 1m² pol sathiga 36 vt, jami 1800 vt quvvatga ega bo‘lgan lyuminessent lampalar sinf shipiga 2 qator qilib o‘rnatiladi. Sinf doskasini yoritish uchun maxsus oyna o‘rnatilgan LPO-13 tipidagi lyuminessent lampa qo‘llanadi. O ‘ quv stol-stul (parta)lariga gigiyenik talab . O`quv stol va stul (parta)lari quyidagi 3 ta gigiyenik talabga javob berishi zarur: 1.O‘quvchining bo‘yiga mos bo‘lsin. 2.O‘quvchining o‘quv-yozuv mashg‘ulotlarini bajarishi uchun qulay bo‘lsin. 3.O‘quvchi organizmining normal o‘sishi va rivojlanishiga zarar yetkazmasin.

O‘quv stol va stullari ikki tipda bo‘ladi: 1.Doimiy, ya`ni o`lchami o‘zgartirilmaydigan bir xil o‘lchamdagi stol va stullar. 2.Maxsus vintlar yordanida baland yoki past qilib o‘lchami o‘zgartiriladigan stol va stullar. Stol va stullarning kerakli guruhini aniqlash qulay bo‘lishi uchun, ularga rangli bo‘yoqlar bilan belgi qo‘yiladi (markirovka qilinadi).Buning uchun stolning ikkala yon tomoniga va stul o‘tirg‘ichining pastki yuzasiga 2 sm uzunlikda va kenglikda A guruh stol va stullariga sariq, B guruhga-qizil, V guruhga-havorang, G guruhga- yashil, D guruhga – oq rangli belgi qo‘yiladi. O ‘ quv stol-stullarining guruhlari. Stol - stul guruhlari O`quvchining bo`yi (sm) Stolning balandligi (sm) Stulning balandligi (sm) Rangli belgilari (markirovka) A 130-sm gacha 54 sm 32 sm Sariq B 131-145 sm 60 sm 36 sm Qizil V 146-160 sm 66 sm 40 sm Havorang G 161-175 sm 72 sm 44 sm Yashil D 176 sm va bundan baland 78 sm 48 sm Oq Jadvalda ko`rsatilgan 5 guruhdagi o`quv sto l- stullari 1-11 sinf o`quvchilari uchun qo`llanadi.Bulardan tashqari sanoat o`quv partalarini ham ishlab chiqaradi. O`quv partalari 3 guruhda bo`lib, ularning balandligi va rangli belgilari, ulardan foydalanadigan o`quvchilarning bo`y uzunligi, o`quv stol-stullarining ABV guruhlariga to`g`ri keladi.Partalar boshlang`ich sinflarda qo`llanadi. Agar maktabdagi o`quv stol-stullari va partalarining guruhlari belgilanmagan, ya`ni markirovka qilinmagan bo`lsa, jadvalda ko`rsatilgan raqamlar bo`yicha ularning balandligini santimetr lenta yordamida o`lchab, rangli belgilar qo`yish (markirovka qilish) lozim. Sinf doskasi. Doskaning uzunligi 3 metr, kengligi 1,2 metr bo`ladi. Boshlang`ich sinflarda doskaning pastki qirrasini poldan balandligi 85 sm, o`rta va

yuqori sinflarda -95 sm bo`ladi.Doska och yashil rangli, chizmachilik xonasida- qora rangli bo`yoq bilan buyaladi. Keyingi yillarda ikki tomoni ochilib-yopiladigan, o`rtasi esa kino va diafilm ko`rsatish uchun moslashtirilgan, sinf doskalari ishlab chiqarilmoqda. O ‘ quv stol-stul (parta)larini sinf xonasida joylashtirish. Stol va stul (parta)lar sinf xonasida 3 qator qilib joylashtiriladi. Partalar bilan derazalar o‘rtasidagi masofa 80-100 sm, sinfning ichki devori bilan partalar o‘rtasidagi masofa 50-60 sm, parta qatorlari o‘rtasidagi masofa 50-70 sm bo‘ladi. Doska bilan birinchi qator partalari o‘rtasidagi masofa 2,5-3 metr bo‘ladi. Doska va partalar sinfda joylashtirilganda o‘quvchilarning derazaga nisbatan chap tomonlari bilan o‘tirishlari ta`minlanmog‘i lozim. Har bir sinfda bo‘y usunligi turlicha bo‘lgan o‘quvchilar o‘qishi mumkinligini hisobga olgan holda, sinfda 3 xil o‘lchamdagi stol va stul (parta)lar joylashtiriladi.Kichik o‘lchamdagilar oldingi, o‘rtachalari sinf o‘rtasiga va katta o`lchamdagi partalar, oxirgi qatorlarga joylashtiriladi. O ‘ quvchilarni sinf xonasida joylashtirish. Bo‘yi past o‘quvchilar oldingi, bo‘yi baland o‘quvchilar esa oxirgi partalarga o‘tqaziladilar.Ko‘rish o‘tkirligi pasaygan o‘quvchilar deraza yaqiniga va oldingi qator partalarda, eshitish qobiliyati pasaygan o‘quvchilar o‘qituvchi stoliga yaqin partaga, angina, revmatizm, buyrak, nafas a`zolari yallig‘lanishi kasalliklarning surunkali kechuvchi shakllari bilan og‘rigan o‘quvchilar esa, yilning sovuq faslida isitish manbayiga yaqin partalarga o‘tqazilishlari tavsiya etiladi. Shuni eslatish lozimki, ba`zi o‘qituvchilar (sinf rahbarlari), o‘quv yilining boshlanishida o‘quvchilarni partalarga o‘tqazishda, yuqorida aytilgan qoidalarga amal qilmaydilar.Ular a`lochi va faol o‘quvchilarni oldingi qatordagi partalarga o‘tqazadilar.O`quvchilarning bo‘y uzunligi, ko‘rish va eshitish qobiliyatlarini inobatga olmaydilar.Bunga chek qo`yilishi kerak. O‘quv yilining har choragida deraza yonida va sinfning ichki devori yonida o‘tirgan o‘quvchilarning joylari bir-birlari bilan almashtirilishi kerak. Aks holda

sinfning ichki devori yonida o`tirgan o`quvchilarning ko`zi xiralashib qolishi mumkin. O ‘ quvchilarning partaga o‘tirish qoidalari. O‘quvchilar stol va stul (parta)da quyidagi gigiyenik qoidalarga amal qilgan holda o‘tirishlari tavsiya etiladi; 1.O‘quvchi gavdasini tik tutgan holda, boshini biroz oldinga egib, o‘tiradi. Uning ikkala yelkasi bir tekislikda bo‘lsin. 2.O‘quvchi ko‘kragi bilan stol qirrasi o‘rtasidagi masofa uning kafti kengligida bo‘lsin. 3.O‘quvchining beli stul suyanchig‘iga tegib (suyanib) tursin. 4.O‘quvchining oyoqlari tizza bo‘g‘imida to‘g‘ri burchak hosil qilib bukilishi va oyoqlarining pastki yuzasi yoppasiga polga tegib tursin. 5.O‘quvchi ko‘zi bilan daftar-kitob o‘rtasidagi masofa, uning 2 qarichiga teng bo‘lsin.Yuqori sinf o‘quvchilari va katta odamlar uchun bu masofa 40 smga teng, ya`ni ularning ham ikki qarichiga teng bo`ladi. Maktabda haftalik dars jadvalini tuzishga gigiyenik talab. Dars jadvali gigiyenik talab asosida tuzilishi, o`quv kuni davomida o`quvchilarning ish qobiliyati yuqori darajada bo`lishiga, dars materiallarini yaxshi o`zlashtirilishiga, dars paytida o`quvchilarning charchab qolmasligiga imkon beradi. Maktabda o`qitiladigan fanlar, o`zlashtirilishi qiyin yoki oson bo`lishi nuqtai nazaridan, shartli ravishda 3 guruhga bo`linadi: 1.O`zlashtirilishi qiyin fanlarga matematika, fizika, kimyo, chet tillari, rus tili va adabiyoti kiradi; 2.O`zlashtirilishi o`rtacha darajada qiyin bo`lgan fanlarga tarix, jamiyatshunoslik, ona tili va adabiyoti, geografiya, chizmachilik va biologiya fanlari kiradi; 3.O`zlashtirilishi yengil fanlarga jismoniy tarbiya, mehnat, rasm, ashula kabilar kiradi. Dars jadvalini tuzishda, bosh miya po`stlog`i nerv hujayralari fiziologik xususiyatlarini, ya`ni ularning ish bajarish imkonini e`tiborga olish,

o`quvchilarning fanlarni o`zlashtirish qobiliyati yuqori darajada bo`lishiga imkon beradi. Ularda aqliy charchashni yuzaga kelishining oldini oladi. Gigiyena fani talabiga binoan haftalik dars jadvalini quyidagi tartibda tuzish tavsiya etiladi: - birinchi va ikkinchi soatlarga o`zlashtirilishi qiyin fanlar joylashtirilishi lozim; - uchinchi soatga o`zlashtirilishi o`rtacha fanlar joylashtiriladi; - to`rtinchi soatga o`zlashtirilishi oson fanlar joylashtiriladi; O`zlashtirilishi oson fanlarni to`rtinchi soatga qo`yilishiga sabab shuki, bu soatda o`quvchilarning miyasi dam oladi. Natijada beshinchi va oltinchi soatlarga o`zlashtirilishi o`rtacha qiyinlikdagi fanlarni joylashtirishga imkon yaratiladi. Dars jadvaliga fanlarni joylashtirishda yuzaga keladigan ayrim qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun, yuqorida aytilgan tartibga ayrim o`zgarishlar kiritgan holda birinchi va ikkinchi soatlarga qiyin fanlar, uchunchi soatga o`zlashtirilishi oson, to`rtinchi soatga o`rtacha qiyin, beshinchi soatga oson, oltinchi soatga o`rtacha qiyinlikdagi fanlar qo`yilishi maqsadga muvofiq bo`ladi. O`quvchilarning sinfdan tashqari ishlari gigiyenasi. O`quvchilarning sinfdan tashqari ishlariga fan, badiiy havaskorlik to`garaklari, sport seksiyalari, jamoatchilik ishlarida qatnashishi kiradi. Ayrim o`qituvchilar a`lochi o`quvchilarni o`zlari o`qitadigan fanning to`garagiga qatnashishga majbur qiladilar.Sinf rahbarlari esa hamma jamoatchilik ishlarini a`lochi va faol o`quvchilar zimmasiga yuklaydilar. Buning natijasida a`lochi va faol o`quvchilarni dam olib, xordiq chiqarishlari uchun imkoniyatlari qolmaydi.Natijada ular ham jismoniy, ham aqliy charchaydilar.O`ta charchash tufayli ularning sog`lig`i zaiflashadi. O`zlashtirish va faolligi past o`quvchilar esa, e`tibordan chetda qolib, ular yanada qoloqlashadilar.

Gigiyena talabiga binoan har bir o`quvchi faqat bitta, kamdan-kam hollarda ikkita to`garakda qatnashishi mumkin.Ularning biri fan to`garagi, ikkinchisi esa badiiy havaskorlik to`garagi yoki sport seksiyasi bo`lishi mumkin. Shuningdek, har bir o`quvchi zimmasiga faqat bitta jamoatchilik ishi yuklatilishiga ruxsat etiladi. To`garak va jamoatchilik ishlarini turi har bir o`quvchining qiziqishi va hohishiga muvofiq belgilanmog`i lozim.Bu ishlarga o`quvchini majbur qilish mumkin emas. Sinfdan tashqari ishlar, haftalik dars jadvalining dars soatlari eng kam bo`lgan kunlari, ya`ni gigiyena talabi bo`yicha to`rtinchi o`quv kuniga rejalashtirilishi lozim. Sinfdan tashqari ishlarga bir haftada sarflanadigan vaqt, turli sinf o`quvchilari uchun quyidagicha bo`lishi tavsiya etiladi: 1 - 4 - sinflarda 1-2 soat; 5 - 7 - sinflarda 3-4 soat; 8 - 11- sinflarda 4-5 soat; Ko`rsatilgan soatlardan ko`p bo`lishi, yuqorida qayd etilganidek, o`quvchilarning zo`riqishiga, o`ta charchashiga, sog`lig`ini zaiflashib qolishiga sabab bo`ladi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish. Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi odam xulq atvorining hamma jihatlarini chuqur qamrab oladi. Sanitariya-gigiyena qoida va talablariga rioya qilish, atrofdagilarga iltifotli bo‘lish, o‘zining psixik holatlarini boshqara bilish, to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish, zararli odatlardan voz kechish kabilar odam o‘z-o‘zini bilishining asosiy mazmunidir. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda kun tartibi, ratsional ovqatlanish, shaxsiy gigiyena, aqliy va jismoniy mehnat gigiyenasi, zararli odatlar (tamaki chekish, nos otish, spirtli ichimliklar iste`mol qilish, giyohvandlik va hakozo) ga berilmaslik kabilar muhim ahamiyatga ega. O ‘ quvchilar kun tartibi sog`lom turmush tarzining muhim qismi sifatida.

Gigiyena talabiga muvofiq tuzilgan kun tartibida har kuni har qaysi ishning bajariladigan vaqti aniq belgilangan bo`ladi.Chunonchi, kechki uyqu va uyg`onish vaqti, ertalabki gigiyenik gimnastika, yuvinish, nonushta, maktabda aqliy va jismoniy mashg`ulotlar.Tushlik, tushlik va kechki ovqatlanish oralig`idagi qo`shimcha ovqatlanishda, hamda kechki ovqatlanish har kuni bir vaqtda bo`lishi. Uy vazifasini bajarish, oilaga yordam berish, dam olish, uyqu va hokazolar doimo ma`lum belgilangan vaqtlarda bajarilishi lozim. Odam yoshligidan gigiyena qoidasi asosida tuzilgan kun tartibiga odatlanishining mohiyati shundaki, har kuni har bir ishni ma`lum belgilangan vaqtda bajarish natijasida, bosh miya po`stloq qavatidagi nerv hujayralari (oliy nerv markazlari)da, mazkur ishni bajaradigan vaqtga nisbatan, shartli reflekslar paydo bo`ladi.Buning natijasida rejalashtirilgan ishni bajaradigan vaqt yaqinlashuvi bilan, organizm unga nisbatan tayyor bo`ladi.Natijada aqliy va jismoniy mehnat unumdorligi yuqori bo`ladi. Gigiyena qoidasi asosida tuzilgan kun tartibida odam tez charchamaydi, u har bir ishni qiziqish va qoniqish bilan bajaradi, ovqatlanish paytida ishtahasi yaxshi bo`ladi, uxlash vaqti yetganida osongina uyquga ketadi, tinch uxlaydi, miya yaxshi dam oladi, uyg`onish vaqti yetganida qiynalmasdan, boshi va tanasi og`rimasdan, erinchoqlik qilmasdan o`rnidan turadi.Kun davomida kayfiyati va ish unumdorligi yuqori bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining taxminiy kun tartibi. 7.00 – 7.30 - uyqudan uyg`onish, ertalabki gigiyenik gimnastika, yuvinish; 7.30 - 7.50 - nonushta; 7.50 – 8.20 - uydan maktabga borish; 8.30 - 12.00- maktabda o‘qish, katta tanaffuzda ovqatlanish (ovqatlanishdan oldin qo`lni yuvish); 12.00-12.30 - maktabdan uyga qaytish; 12.30-13.00 – uyda tushki ovqat (ovqatlanishdan oldin qo`lni yuvish); 13.00-16.00 – erkin vaqt: oilaga yordam, dam olish, jismoniy mashg`ulotlar bilan shug`ullanish;

16.00-17.00 – uy vazifasini bajarish; 17.00-19.30 – erkin vaqt: madaniy dam olish, oilaga yordam, ochiq havoda sayr qilish; 19.30-20.00 – kechki ovhqat (ovqatlanishdan oldin qo`lni yuvish); 20.00-20.30 – uyquga tayyorlanish, ochiq havoda sayr qilish, tishlarni pasta va chyotka bilan tozalash; 20.30 – 7.00 – uyqu. Harakat - sog’lom turmush tarzining asosiy omili. Harakatlanish faolligi sog’lom turmush tarzining eng muhim qismi hisoblanadi. Odam tanasidagi 600 ta muskullarning har biri yurakning o’ziga xos ko’makchisi hisoblanadi: Muskullar qisqarganida ulardagi mayda qon tomir (kapillyar)lardagi qon yirik vena qon tomirlariga o’tadi va yurakka quyiladi. Demak, harakatlanish birinchidan yurak va tomirlarda qonning harakatlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi; ikkinchidan tana muskullari va yurak muskulining muntazam harakatlanishi (qisqarib – bo’shashib turishi) natijasida ularning tolalari yo’g’onlashib, qisqarish kuchi oshadi. S hu bois, Fransiyaning taniqli olimi Romark «Harakatlanish odam tanasini quradi», degan fikrni bildirgan. Piyoda yurish harakatlanish faolligining eng oddiy va hamma uchun qulay vositasidir. Dastlabki paytda bir kundagi masofa 1,5-2 km, bir oydan keyin – 2,5-4 km, asta-sekin 10-12 km ga yetkazish mumkin. Yurish tezligi avvaliga bir minutda 70-80 qadam, asta-sekin 100-110 qadamga yetkaziladi. Bu soatiga 5-6 km tezlikka to’g’ri keladi. Yurish mashqida o’z-o’zini nazorat qilib turish zarur. Buning uchun yurishni to’xtatish bilanoq tomir tezligi aniqlanadi. Buning uchun tomir urishini 15 sekund sanab 4 ga ko’paytiriladi. Bir minutda 120 tadan ko’p bo’lsa va 10 minut dam olgandan keyin 70-80 martagacha sekinlashmasa, masofa va yurish tezligi yurakka og’irlik qilgani ma’lum bo’ladi. Demak, ertasi kun masofa qisqartirilishi va yurish tezligi sekinlashtirilishi kerak.

Yurish mashqida poyabzal poshnasi 3 sm dan baland bo’lmasin. Poyabzal ichiga qalin patak qo’yilishi kerak. Yugurish mashqi bilan shug’ullanish shifokor maslahati bilan sog’lom odamgagina tavsiya etiladi. Dastlabki kunlar 50-100 metr masofani yurib o’tgach, 20-30-50 metrga yugurish, so’ngra yana 20-30-50 metr masofani yurib o’tgach, yana shu masofaga yugurish. Ikki hafta davomida asta-sekin yurish masofasi qisqartirilib, yugurish masofasi uzaytirilib boriladi. Ikki-uch haftadan keyin, odam o’zini yaxshi his etsa, yugurish mashqi bilan uzluksiz shug’ullanish mumkin. Mashq boshida yugurish vaqti 10, 15, 20 minut, yugurish tezligi bir minutda 120 qadam, keyingi kunlarda 160-180 qadamga yetkaziladi. Yugurish texnikasi . Yugurganda gavdani tik tutib, boshni tik tutib, 10-15 metr oldinga qarash, gavda tik tutilishi, qo’llar tirsak bo’g’imida 90 є burchak hosil qilib bukilishi, panjalar erkin, yozilgan bo’lishi kerak. Yugurish paytida qadam tashlashda avval oyoq kaftining oldingi qismi, keyin tovon qismi yerga qo’yiladi. Yugurish vaqti. Ertalab yugurganda uyqudan keyin odam tetiklashadi va bugungi ish maromiga moslashadi. Ertalabki badantarbiya mashqini me’yorida bajargan odam yugurish mashqini kechki ovqat oldidan yoki ovqatdan 1-2 soat o’tgach bajarsa yaxshi bo’ladi. Eslatish lozimki, yugurishdan keyin tomir urishi soni bir minutda 140 martadan oshmasligi kerak. Shuningdek, yugurish to’xtatilib, 10 minut dam olgandan keyin, tomir urishi bir minutda 90 martagacha sekinlashishi kerak. Agar yugurish to’xtaganda tomir urishi 140 martadan tez bo’lsa, u 10 minut dam olgandan keyin 90 gacha sekinlashmasa, ertagi kun, yugurish masofasi va tezligini biroz kamaytirishga to’g’ri keladi. Yugurish paytida faqat burun orqali nafas olish lozim. Nafas chiqarish esa burun va og’iz orqali bo’lishi kerak. Yugurish paytida nafas olishning tezlashuvi, nafas qisishi, oyoq muskullarining kuchsizlanishi, qadamning tobora qisqarishi, ter bosishi kabi belgilar charchaganlikni ko’rsatadi va yugurish to’xtatilishini taqoza qiladi.

Harakatlanishni faollashtirishga axd qilgan odam mashqlarning o’ziga qulay bo’lganlari bilan shug’ullanishi mumkin. Masalan, piyoda yurish, yugurish, velosipedda yurish, shuningdek, mutaxassislarning maslahati bilan “Sog’liq guruhlari”da shug’ullanishi mumkin. Sog’liq - har bir odam, jamiyat, mamlakatning bebaho boyligi. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining rasmiy hujjatlarida odam sog’lig’i 100 foiz deb qabul qilinadigan bo’lsa, uning 20 foizi naslga, 20 foizi tashqi muhit sharoitiga, 10 foizi tibbiyotga va nihoyat 50 foizi turmush tarziga bog’liqligi haqida ma’lumot berilgan. Demak, sog’liqning asosiy qismi har bir odamning turmush tarziga bog’liq. Sog’lom turmush tarzining asosiy qismini esa harakatlanish faolligi tashkil etadi. Italiyaning jahonga tanilgan shoiri Torkvato Tasso shunday yozgan: “Harakatlanish o’zining ta’siriga ko’ra har qanday davolash omillarining o’rnini qoplay oladi, ammo dunyoda ma’lum bo’lgan barcha davolash omillari birga qo’shilganda ham harakatlanish faolligining ijobiy ta’sirini almashtira olmaydi”. Darhaqiqat, million yillar davomidagi evolyutsiya jarayonida ajdodlarimiz organizmi mashaqqatli jismoniy mehnatga, tinimsiz harakat qilishga moslashgan. Yirtqich hayvonlarga qarshi, tabiatning ayovsiz ta’siriga qarshi kurashda muskul kuchini to’liq safarbar qilish natijasidagina ajdodlarimiz o’zlarini himoyalay olganlar va tur sifatida saqlanib qolganlar. Odamning biologik evolyutsiyasi taxminan yuz ming yil muqaddam nihoyasiga yetadi. Ammo, bu vaqt davomida odam tanasining anatomik tuzilishi deyarli o’zgarmagan. SHu bois, odam organizmi, yuz ming yil muqaddam bo’lganidek, hozir ham, doimiy jismoniy mehnatga, tinimsiz harakatlanishga moyil va shunga talabgor. Fan va texnikaning rivojlanishi, ijtimoiy turmush sharoitining yaxshilanishi tufayli hozirgi davr odamlari faoliyatida, turmush jarayonida jismoniy mehnat hajmi keskin kamaydi. Sir emas, hozirgi kunda aksariyat erkaklar daraxt kesib o’tin yormaydi, yantoq chopmaydi, har kuzda uy tomini shuvamaydi, qishda tomdagi qorni kuramaydi. SHaharlik ayollarimiz suv tashib, qo’llarida kir

yuvmaydilar, yantoq yoki g’o’zapoya yoqib non yopmaydilar. Piyoda yurish ham keskin kamaygan. Jismoniy mehnat hajmining kamaygan o’rni harakatlanish faolligining ortishi bilan, ya’ni jismoniy madaniyat va sport mashg’ulotlari bilan to’ldirilishi lozimligi olimlar tomonidan allaqachonlar isbotlangan. Bu haqda ko’plab tavsiyanomalar yaratilganligiga qaramay, afsuski, aksariyat odamlar kam harakatlanishni afzal ko’rib, o’z sog’liqlariga ziyon yetkazmoqdalar. Ta’kidlash lozimki, sportchi, hatto Olimpiya chempioni ham, umumiy jismoniy mashg’ulotlar bilan muntazam shug’ullanishi kerak. Chunki, sportning har bir turida o’ziga xos standart mashg’ulotlarni bajarishga ko’proq e’tibor beriladi. Organizm me`yorida rivojlanish va mutloq sog`lom bo`lishi uchun esa, har tomonlama jismoniy chiniqish talab etiladi. Taniqli gerantolog olim, akademik Aleksandr Bogomoletsning fikriga ko’ra “Oqilona yashashning muhim omili – harakatlanish faolligidir. Tananing hamma to’qima – a’zolari muntazam ravishda faol harkatlanishi zarur. Harakatlanishning yetishmasligi tufayli to’qima-a’zolarda yangilanish, yosharish jarayoni buzilib, qarish – keksayish jarayoni tezlashadi”. Sog’lom turmush tarzi qoidalarining buzilishini kattalarning kam harakatlanishidan tashqari, yana bir ko’rinishi shundan iboratki, chaqaloq tug’ruqxonadan uyga kelishi bilanoq, u bir necha qavat matolar bilan qimirlay olmaydigan darajada yo’rgaklanadi, beshikka yotqizib bir necha soatlab bog’lab qo’yiladi. Vaholanki, chaqaloq tug’ma harakatlanish reflekslari bilan yorug’ dunyoga keladi. SHuning uchun ham u tug’ilgani zahoti qichqirib ovoz chiqaradi, qo’l- oyoqchalarini qimirlatib, harakat qiladi. Afsuski, uning ana shu tug’ma harakatlanish qobiliyatini saqlash va rivojlantirish zarurligiga buvilar va onalar e’tibor bermaydilar yoki bu haqda bilmaydilar. Amerikalik olima M.Makgravning ilmiy tadqiqotlaridan ma’lum bo’lishicha, chaqaloqda hatto suvda suzish harakatlarining tug’ma reflekslari bo’ladi. Chaqaloq

bolaning suvda suzish harakatlari suvda suzuvchi sut emizuvchi hayvonlarning suzish harakatlariga juda o’xshash bo’lar ekan. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining ma’lumotiga ko’ra odamda uchraydigan kasalliklarning turi o’n mingdan ko’proq. Ana shularning deyarli hammasida davolovchi jismoniy mashg’ulotlar qo’llanadi. Ma’lumki, homiladorlik ayol organizmi uchun biologik jihatdan ham, jismoniy jihatdan ham katta yuk hisoblanadi. Tug’ish jarayonida ayol hayoti xavf-xatarda bo’ladi. Ayniqsa, homila bachadonda tug’ish yo’liga nisbatan normal, ya’ni boshi bilan yotishi o’rniga chanog’i, oyoqlari bilan, yoki ko’ndalang va qiyshiq vaziyatlarda yotganda tug’ish jarayoni yanada qiyinlashib, ayol va homila hayotiga bo’lgan xavf-xatar yanada ortadi. Bunday hollarda ona va bola hayotini saqlab qolish uchun “Kesarcha kesish” (“Kesarevo sechenie”) deb nomlangan operatsiya qilishga zaruriyat tug’iladi, ya’ni ayol qornini kesib, homila bachadondan olinadi. Keyingi yillarda homiladorlikning bunday g’ayri tabiiy kechishi tug’ish muddatidan bir-ikki oy avvalroq aniqlanganda, maxsus jismoniy mashg’ulotlar yordamida homilaning bachadonda tug’ish yo’liga nisbatan g’ayri tabiiy (nonormal) yotishini normal vaziyatga, ya’ni bosh tomoni bilan yotish vaziyatiga aylantirish imkoni tug’iladi. Ayollarni ana shunday og’ir holatdan qutqazishda ham jismoniy mashg’ulotlar va harakatlanish faolligining foydali ta’siri ilmiy tadqiqotlarda va amalda isbotlangan. Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan jahon olimlarining ilmiy tadqiqotlari natijasidan ko’rinib turibdiki, harakatlanish faolligi va jismoniy mashg’ulotlarning inson sog’lig’ini mustahkamlashdagi, hatto hayotini saqlab qolishdagi o’rni va roli nafaqat bolalar va o’smirlar, yigitlar va qizlar, o’rta va keksa yoshdagilar, balki ona qornidagi homila, endigina tug’ilgan chaqaloq, ko’krak yoshdagi bola uchun ham, umuman barkamol avlodni shakllantirish uchun beqiyosdir. Shu bos, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 15 fevral 46-sonli qaroriga muvofiq qabul qilingan “Sog’lom avlod” Davlat dasturining 3-bandida jismoniy

tarbiya darslari va darsdan tashqari ommaviy sog’lomlashtiruvchi sport tadbirlarini keng miqyosda o’tkazilishi, hamda o’quvchi va talabalarga, umuman barcha aholiga, harakatlanish faolligining odam tanasidagi anatomik, fiziologik jarayonlarni yaxshilanishiga, sog’liqni mustahkamlanishiga, umrning uzayishiga, ish qobiliyatini oshishiga ijobiy ta’sir etishini ilmiy asosda tushuntirish, targ’ib qilish muhimligi ta’kidlangan. O`quvchi-talabalarni jismoniy tarbiya darsida sog`liq guruhlariga ajratish. Maktab, kollej, litsey o`quvchilari va Oliy ta`lim muassasasi talabalari har o`quv yilining boshida, tibbiy nazoratdan o`tkazilib, jismoniy tarbiya fani darsiga qatnashishi bo`yicha 3 ta sog`liq guruhlariga bo`linadilar: Birinchi asosiy sog`liq guruhiga - jismoniy rivojlanishi me`yorida bo`lgan, sog`lom bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya fanining o`quv dasturi bo`yicha hamma mashg`ulotlarni to`liq hajmda bajaradilar, sinov va imtihon topshiradilar; Ikkinchi tayyorlov sog`liq guruhiga - jismoniy rivojlanishi kuchsiz, qandaydir surunkali kasalligi bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya darsiga asosiy guruh bilan qatnashadilar. Lekin, yuqori tezlikda bajariladigan, katta kuch talab qiladigan mashg`ulotlardan ozod etiladilar. Shuningdek, ularga ushbu fanning reyting nazoratidan yengillik beriladi. Ular o`quv yurti shifokorining nazoratida turadilar. Ularga vaqti-vaqti bilan sog`lomlashtirish tadbirlari o`tkaziladi. Jismoniy rivojlanishi va sog`lig`i tiklanganidan keyin, kelgusi o`quv yilidagi tibbiy ko`rik xulosasiga ko`ra, ular birinchi asosiy sog`liq guruhiga o`tkazilishlari mumkin; Uchinchi maxsus sog`liq guruhiga - qandaydir surunkali kasalligi bo`lib, u tez- tez xuruj qilib turadigan, shikastlanish (bug`im chiqishi, suyak sinishi, miya chayqalishi va hokazo) tufayli sog`lig`ida jiddiy salbiy o`zgarish bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya fani darsidan ozod etiladilar. Bularning kasalligini turiga qarab, alohida jadval bo`yicha haftada 1-2 marta darsdan tashqari paytda davolash jismoniy mashg`uloti o`tkaziladi. Mashg`ulotni tajribali jismoniy tarbiya o`qituvchisi shifokor maslahati bilan o`tkazadi.

Maktab o`quvchilari bajaradigan jismoniy tarbiya mashg`ulotlari. Sport mashg`ulotlari bolalar va o`smirlarni jismoniy rivojlanishini yaxshilaydi, organizmning barcha to`qima-a`zolarini fiziologik faoliyatini takomillashtiradi, sog`lig`ini mustahkamlaydi, ish qobiliyatini oshiradi. Ammo, ayrim hollarda kichik va o`rta maktab yoshidagi o`quvchilarni ehtiyotsizlik bilan maxsus sport turlari bilan faol shug`ullanishga jalb etish, ular organizmini zo`riqtirib, sog`lig`iga va jismoniy rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin (N.B.Zimkin, G.M.Krakovyak va boshqalar). Yosh sportchilarni musobaqalardagi yutuqlari (rekordlari)ni jadallashtirish maqsadida, ular organizmini zo`riqtirib, katta hajmdagi mashqlar bilan trenirovka o`tkazish sport tibbiyoti fani talabiga zid hisoblanadi. Sportchining musobaqalardagi yuqori ko`rsatgichi trenirovka mashqlarini qat`iy rejim bilan vrach-pedagogik nazorati ostida o`tkazilishi natijasida erishilgan bo`lishi lozim. Bolalarni tana tuzilishiga qarab sport turlarini tavsiya etish. Tana tuzilishiga qarab bolalar 3 guruhga bo`linadi: Birinchi guruh-normostenik tana tuzilishi – tananing hamma qismi bir biriga to`g`ri proporsional, teng, baravar rivojlangan, ko`krak va yelka kamari kengligi, qo`l va oyoqlarning uzunligi proporsional bo`ladi. Bunday bolalar sportning hamma turlari bilan shug`ullanishlari mumkin. Ikkinchi guruh-giperstenik tana tuzilishi – kalta bo`yli, keng ko`krak qafasli, keng yelkali, qo`l-oyoqlari kalta va yo`g`on. Bularni asosan kurash turlariga yo`naltirish maqsadga muvofiq. Sababi, bunday gavda tuzilishidagi bolalarda suyaklar yo`g`on, baquvvat, muskullar yaxshi rivojlangan, kuchli bo`ladi.Ular tez, epchil, chaqqonlik bilan harakat qilish xususiyatiga ega. Uchinchi guruh-astenik tana tuzilishi – bo`yi uzun, qo`l va oyoqlari uzun, tana ingichka, ko`krak va yelka kamari ingichka.Bunday bolalar uchun sport o`yinlarining voleybol, basketbol, tennis turlari bilan shug`ullanish tavsiya etilgani ma`qul.

Bolalarni yoshiga qarab sport turlarini tavsiya etish. Bolalar yoshiga qarab sport turlarini tavsiya etish 6 davrda amalga oshiriladi. Sport turlarini tavsiya etishda bolalarning yoshi bilan birga, ularning tana tuzilishi hususiyatlari (normastenik, giperstenik, astenik) ham e`tiborga olinishi lozim. Birinchi davr – 5 – 7 yosh. Sport gimnastikasi, badiiy gimnastika, Sport akrobatikasi, shaxmat va shashka yo`nalishlari tavsiya etilishi maqsadga muvofiq. Ikkinchi davr – 8 – 9 yosh. Engil atletika, stol va katta tennis, badminton yo`nalishlari. Uchinchi davr- 10-11 yosh. Sport o`yinlarining barcha turlari, shuningdek, qol to`pi, qilichbozlik, kamondan o`q otish. To`rtinchi davr – 12 – 13 yosh. Kurashning hamma turlari: karate, erkin kurash, yunon – rum kurashi, sambo, shuningdek, boks,eshkak eshish, velosport kabilar. Beshinchi davr – 14 – 15 yosh. To`rtinchi davrdagi sport turlariga qo`shimcha zamonaviy beshkurash, uchkurash, ot sporti. Oltinchi davr – 16 – 17 yosh. To`rtinchi va beshinch davrdagilarga qo`shimcha keng qamrovli turizm, sportning texnikaviy turlari: motosport, avtosport, korting turlari tavsiya etiladi.

Adabiyotlar 1. Ахмедов . Б . А “ Жисмоний машқлар биомеханика ” ( Кундузги ва сиртқи бўлимда ўқийдиган талабалар лекциядан методик қўлланма ) Тошкент , 1990 й . 2. Ахмедов. Б.А “Велотренажерда ишлаш” Тошкент., 1990 й. 3. Алимбоев Р. “Жисмоний машқлар биомеханикаси” Тошкент, 2008 й. 4. Қурбонов Ш., Қурбонова Ш. Спорт физиологияси. Қарши “Насаф” 2001 5. Қурбонов Ш., Қурбонов А. Жисмоний машқларнинг физиологик асослари. Тошкент, 2003. 6. Содиқов Қ. Ўқувчилар физиологияси ва гигиенаси Т., “Ўқитувчи”, 1992. 7. Содиқов Қ. Оилавий ҳаёт-гигиена ва жинсий тарбия “Ўқитувчи”, 1997. 8. Алматов К.Т. Улғайиш физиологияси. М.Улуғбек номидаги УзМУ босмахонаси. Т.2004. 9. Содиқов Б.А., Қучқарова Л.С., Қурбанов Ч.Қ. “Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси”. Олий ўқув юртлари учун дарслик сифатида тавсия этилган. “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” давлат илмий нашриёти. Т.: 2005 й. 10. Содиқов Қ. Болалар анатомияси ва физиологияси Т. Низомий номидаги ТДПУ нашриёти. 2001 й.

Похожие

Jismoniy mashqlar va sport bilan shug’ullanishning fiziologik xarakteristkasi

Suzish fanining ilmiy-nazariy asoslari

Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari jarayonida o’quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari. Adaptasiyaning fiziologik asoslari

Sog`lom turmush tarzi, uning evolyutsion asoslari va asosiy bosqichlari

Jismoniy harakat ko’nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari