Ўлчаш натижалари қаторининг асосий статистик характеристикалари - Физическая культура - Рефераты

Ўлчаш натижалари қаторининг асосий статистик характеристикалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

537 KB

Ўлчаш натижалари қаторининг асосий статистик характ е ристикалари Режа: 1. Ўлчаш натижаларининг ўзаро боғлиқлиги 2. Корреляциянинг рангга оид коэффициенти 3. Бравэ-Пирсоннинг корреляция коэффициенти

Ўлчаш натижалари қатори (вариацион қатор)нинг асосий статистик характеристикаларини ўрганишда танланманинг марказий тенденцияси ва тебранувчанлик ёки вариацияси баҳоланади. Ушбу тушунчаларнинг мазмунини баён этамиз. Танланманинг марказий тенденцияси ўртача арифметик қиймат, мода ва медиана каби статистик характеристикаларни баҳолаш имконини беради. Ўртача арифметик қиймат x – барча қатор учун характерли ва типик бўлган ўрта даража кўрсаткичини ифодалайди ва қуйидаги формула бўйича аниқланади: n nx x n ii   1 (3) бу ерда x i – қатор вариант и ; n i – қатор частота си ; п – мослик ҳажми. ∑ белгиси билан ундан ўнг томонда турган маълумотларни қўшишни белгилаш қабул қилинган. ∑ нинг қуйи ва юқори кўрсаткичлари қўшишни қандай сондан бошлаш ва тугаллаш кераклигини кўрсатади . Демак,  7 1 ix – 1 дан 7 гача бўлган тартиб рақамига эга бўлган барча х i ларни қўшиш зарурлигини билдиради.  n ix 1 белгиси бирнчидан охирги кўрсаткичгача бўлган барча х ларни қўшишни англатади. Шундай қилиб , ( 3 ) формул а асосида ҳисоблаш қуйидагича амаллар кетма-кетлигини назарда тутади. 1. Ҳар бир x i вариант мос частота n i га кўпайтирилади. 2. Барча олинган кўпайтмалар йиғилади, яъни  n i iy x 1 . 3. Топилган йиғинди  n i inx 1 мослик ҳажми п га бўлинади . Кўрсаткичлар билан ишлаш қулай ва кўргазмали бўлиши, биринчи сондан охиргисигача танланган x i n i ларни қўшиш зарурлиги сабабли жадвал тузиб олиш зарур.

1-мисолнинг маълумотларидан фойдаланган ҳолда жадвални тўлдирамиз . жадвал Ўртача арифметик қийматни аниқлаш. №ix in i in x 1. 38 3 114 2. 39 4 156 3. 40 6 240 4. 42 5 210 5. 45 4 180 6. 46 4 184 7. 48 2 96 Жам и - 28 1180 Ўртача арифметик қиймат (3) формула бўйича аниқланади: 14, 42 28 1180 1     n nx x n ii Ҳисоблашларнинг аниқлиги ни ва ўлчашларнинг аниқлиги га мос келишига эътибор қаратиш лозим : агар ўлчанган катталиклар юздан биргача аниқликда бўлса, у ҳолда оралиқ ва якуний ҳисоблашлар ҳам юздан биргача аниқликда тақдим этилиши лозим. Шундай қилиб , олинган кўрсаткичлар , вари ацион қаторлар , тақдим этилган барча қатор учун типик характерга эга x = 42,14 с. Бундай ҳолларда статистикада ўртача миқдорлар билан бир қаторда белгилар ўртасидаги тафовутни тавсифлаш учун мода ва медиана қўлланади. Мода деб тўпламда энг кўп учрайдиган натижа қийматига айтилади. Дискрет қаторларда у энг кўп вазнга эга бўлган вариант қиймати билан белгиланади. Медиана деганда ўлчаш натижаларини тенг иккига бўлувчи ўлчаш натижаси тушунилади. Ўлчаш натижалари қаторларида медиана ўртада жойлашган ўлчаш натижасига тенг. Агарда ўлчаш натижалари тоқ бўлса,

масалан: 9 ёки 15 ҳаддан иборат бўлса, у холда, мос равишда, 5-ҳад ёки 8-ҳад медиана бўлади. Қатор икки ва ундан ортиқ модага эга бўлиши мумкин, бу ҳолда у ўрганилаётган ўлчаш натижалари бир жинсли эмаслигидан дарак беради. Ўлчаш натижалари қатори (вариацион қатор)нинг асосий статистик характеристикаларидан ҳисобланган танланманинг тебранувчанлиги ёки вариациясини аниқлаш учун к ейинги босқичда вариацион қаторнинг навбатдаги кўрсаткичи дисперция σ 2 ҳисобланади. Дисперсия σ 2 вариация катталигини, яъни бошланғич маълумотларни ўртача арифметик қиймат (квадрати)га нисбатан оғишини кўрсатади. Дисперсия қуйидаги формул а бўйича аниқланади: n n x x n i i    1 2 2 ) (  (4) σ 2 ни ҳисоблаш учун қуйидаги амаллар бажарилади: 1. Ўртача арифметик қиймат x аниқланади . 2. Ҳар бир вариантдан ўртача арифметик қиймат айирилади : x i – x . 3. Олинган фарқ квадратга кўтарилади: ( x i – x ) 2 . 4. Олинган фарқлар квадрати мос частоталарга кўпайтирилади : i i n x x   2) ( . 5. Барча фарқлар квадрати мос частоталарга кўпайтмалар йиғиндиси аниқланади:   n i i n x x 1 2) ( . 6. Топилган йиғинди мослик ҳажми п га бўлинади. . Бошланғич маълумотларга эга бўлган ҳолда 5. -жадвални тўлдирамиз . жадвал Дисперсияни аниқлаш № x i n i x i n i x i - x ( x i - x ) 2 ( x i - x ) 2 n i 1 2 3 4 5 6 7 1. 38 3 114 -4,14 17,2 51,5 2. 39 4 156 -3,14 9,9 39,5 3. 40 6 240 -2,14 4,6 27,6

4. 42 5 210 -0,14 0,0 0,1 5. 45 4 180 2,86 8,2 32,7 6. 46 4 184 3,86 14,9 59,5 7. 48 2 96 5,86 34,3 68,6 Жам и - 28 1180 - - 279,4 Дисперсияни аниқлашда ҳар бир вариантдан ўртача арифметик қиймат айириладиган 5-устун катта аҳамиятга эга. Шундай қилиб, 5- устун кўрсаткичлари ҳар бир аниқ вариант ўртача арифметик қиймат билан қандай муносабатда эканлигини кўрсатади. Агар ўртача арифметик қиймат тўғри аниқланган бўлса, у ҳолда манфий катталиклар йиғиндиси мо - дуль бўйича мусбат катталиклар йиғиндисига тенг бўлиши лозим, яъни 0,21 га тенг бўлиши лозим.14, 42 28 1180  x , 97,9 28 4, 279 2    Умуман, 5-устун маълумотлари барча вариантлар ўртача қийматга нисбатан қандай жойлашишини кўрсатади. Ўртача арифметик қийматни ҳисоблаб, бошланғич маълумотлар гуруҳини бир, энг типик ва характерли катталик билан алмаштирдик. Энди барча оғишга эга бўлган кўрсаткичларни бир кўрсаткич – барча кўрсаткичлар оғиши ўрта арифметиги билан алмаштириш зарур. Аммо, тўғри ҳисоблаганда манфий кўрсаткичлар йиғиндиси мусбат кўрсаткичлар йиғиндисига тенг бўлиши зарур, яъни ўрта арифметик ҳисобланганда уларнинг йиғиндиси нолга тенг бўлиши лозим. Шу сабабли, барча белги кўрсаткичларини квадрат даражага кўтариш сўнгра, барча квадратларнинг ўрта арифметигини топиш таклиф қилинади. Айнан шу мақсадда 6-устунда фарқлар квадратлари ( x i – x ) 2 , 7-устунда эса ўрта арифметикни ҳисоблаш мақсадида уларнинг частотага кўпайтмаси жойлашган. Шундай қилиб, дисперсия барча ( x i – x ) 2 ларнинг ўрта арифметик катталигини ифодалайди. Бу катталик бошланғич маълумотларнинг ўрта арифметикка (квадратига) нисбатан жойлашувини кўрсатади.

Шу нарсага эътибор қаратамизки, қаторнинг ўрта арифметиги бошланғич ўлчамлар (1-мисолда – секундда (с)) бирлигида олинган. Дисперсия бу сонларнинг квадратларида ҳисобланган. Бу ҳолат топилган кўрсаткичларни таққослашни қийинлаштиради. Таққослашни амалга ошириш учун вариацион қаторнинг навбатдаги параметрини аниқлашга ўтамиз – ўрта арифметик оғиш σ . Бунинг учун дисперсиядан квадрат илдиз чиқарамиз ва фақат мусбат илдизнигина ҳисобга оламиз :2   (5) Демак , юқорида келтирилган қатор учун ўрта квадратик оғиш 15,3 97,9    ни ташкил этади. 1-мисолда дисперсияни ҳисоблаш ўлчашга нисбатан катта аниқликда, яъни айнан ўнминггинчи белгигача аниқликда амалга оширилган. Ушбу натижа шу билан тушунтириладики, бу маълумотларни юзликларгача яхлитлаш, бизга зарур бўлган сонлардан маҳрум қилади ва нолга олиб келади . Шу сабабли, ўрта квадратик оғишни катта аниқликда ҳисоблаш лозим. Дисперсиядан илдиз чиқариб, ўрта квадратик оғишни топишда биз яна бошланғич аниқликка қайтамиз . Энди вариацион қаторнинг иккита асосий параметри: x ва σ ни қуйидагича интервал кўринишида бирлаштирамиз : х ± σ. Келтирилган интервал шуни англатадики, вариацион қаторга бирлаштирилган бошланғич маълумотлар (5-жадвал) қуйидагича катталикда берилиши мумкин : х ±σ = ( 42,14 ± 3,15 ) с . Бу интервални кўриб чиқиб, бошланғич сонлар массиви сезиларли бўлмаган хатоликларда асосий ўртача кўрсаткич 42,14 с (етишмасликда оғиш – 3 , 1 5 с , ортиқчаликда оғиш + 3 , 1 5 с ) билан алмаштирилиши мумкин. Бошқача сўз билан айтганда барча сонлар гуруҳи 42,14 – 3,15 = 38,99 дан 42,14+3,15=45,29 гача интерваллар оралиғида ифодаланиши мумкин. Уни қуйидагича ёзиш мумкин: (38 ,99 ÷ 45,29) с .

Оралиқ – бу мазкур маълумотлар тўплами учун асосий, типик кўрсаткичларга киради. 4-мисолда бошланғич мослик ( 38 ,99 ÷ 45,29) с каби тақдим этилади, бу чегарадан чиқувчи вариантлар типик бўлмаган, нохарактерли, етарлича бўлмаган кўрсаткичлар ҳисобланади. Натижалардаги оғиш характерини аниқлаш учун вариацион қатор параметри – вариаци я коэффициенти v қўлланилади . У қуйидаги формула орқали ҳисобланади:% 100x v  (6) ( 4) формул а бўйича σ оғиш кўрсаткичи ўртача арифметик қийматнинг неча фоизини ташкил этишини аниқловчи вариация коэффициенти қийматини топамиз . Демак , 1 -мисолда %7 % 100 14, 42 15,3   v , Кўрсаткичлардаги оғиш ўртача арифметик қийматга нисбатан 7 % ни ташкил этади. Агар вариация коэффициенти 10 – 15 % дан ортмаса, бу факт гуруҳдаги натижаларни биржинсли деб фараз қилишга асос бўла олади. Жисмоний тарбия ва спорт амалиётида бундай чекланиш мавжуд эмас. Аммо, вариация коэффициенти тез-тез қўлланилади ва гуруҳдаги натижаларнинг оғишини жуда характерли ифодалайди. Масалан: вариация коэффициенти синалувчининг малакасини кўрсатиши мумкин. Маълумки, юқори малакали бир нечта спортчилар ўзаро жуда яқин натижалар кўрсатади, яъни улар маълумотларининг оғиши унча аҳамиятга эга бўлмаган ва вариация коэффициенти юқори бўлмаслиги керак. Шу билан бирга юқори малакага эга бўлмаган бир нечта спортчининг кўрсаткичлари ўзаро жуда катта фарқланади, шу сабабли уларнинг вариация коэффициентлари юқори бўлиши лозим. 2-мисол . Юқори малакали курашчиларнинг 10 дақиқа давомида белдан ошириб ташлашлар сони аниқланган. x i : 10; 12; 12; 13; 11; 12; 13; 13; 13; 13;

Жадвалдаги натижалар учун ўртача арифметик қийматни, дисперсияни, ўртача квадратик оғишни ва вариация коэффициентини аниқлаймиз. Энди юқори малакали курашчиларнинг ўлчаш натижалари учун ўртача арифметик қийматни, дисперсияни, ўртача квадратик оғишни ва вариация коэффициентини аниқлаймиз: Ўлчаш натижалари учун ўртача арифметик қиймати 2, 12 10 122  x Дисперсия ва ўртача квадратик оғиш коэффициенти 96,0 10 6,9 2    97,0 96,0    Вариация коэффиеценти %9,7 % 1002, 12 97,0  xv 6 -жадвал Малакали курашчиларнинг белдан ошириб ташлаш натижаларига ишлов бериш № x i n i x i n i x i - x ( x i - x ) 2 ( x i - x ) 2 n i 1. 10 1 10 -2,2 4,8 4,8 2. 11 1 11 -1,2 1,4 1,4 3. 12 3 36 -0,2 0,0 0,1 4. 13 5 65 0,8 0,6 3,2 Жам и - 122 9,6 Шундай қилиб, вариация, дисперсия ва ўртача квадратик оғиш коэффициентлари ёрдамида спортчиларнинг натижаларини таҳлил қилиб, уларда бошланғич маълумотларга нисбатан оғиш даражаси ва спортчиларнинг малакаси юқорилиги ҳақида хулос а чиқариш мумкин. Вариация коэффициенти нисбий сон сифатида фоизларда (%) ифодаланади. Бу турли номланишлардаги кўрсаткичларни таққослаш имкониятини яратади.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, статистикада ўртача арифметик қиймат марказий тенденция ўлчови, дисперсия, ўртача квадратик оғиш ва вариация коэффициенти эса тебранувчанлик ўлчови сифатида қабул қилинган. Ўлчаш натижаларининг ўзаро боғлиқлиги Спорт соҳасида олиб бориладиган тадқиқотларда ўрганилаётган кўрсаткичлар орасида кўпинча боғланиш мавжуд бўлади. Бу боғланишларнинг кўриниши турлича. 1. Функционал боғланиш – бирор кўрсаткичнинг ҳар бир қийматига бошқа кўрсаткичнинг қатъий аниқланган қиймати мос келадиган боғланиш. 2. Статистик боғланиш - бирор бир қўрсаткичнинг бир қийматига бошқа кўрсаткичнинг бир нечта қийматлари мос келадиган боғланиш. Статистик боғланишлар орасида муҳим аҳамиятга эга бўлгани корреляцион муносабатлар д ир. Корреляция бир кўрсаткич ўрта қийматининг бошқа кўрсаткичга боғлиқ ҳолда ўзгариши нинг ифодаси дан иборат. Бундай боғланишларни текшириш учун ишлатиладиган статистик усул корреляцион таҳлил дейилади. Корреляция майдони Кўрсаткичлар орасидаги боғланишларни XOY текислигида график кўринишида тасвирлаш мумкин. Чизма 3. Корреляция майдони Агар сочилиш нуқталарини эллипс кўриниш и да тасвирлаш мумкин бўлса, бундай боғланиш чизиқли боғланиш бўлади. Агар эллипснинг оғиш и ўнг томонга бўлса, боғланиш мусбат, оғиш чап томонга бўлса, манфий боғланиш бўлади.

а б в г д Чизма 4. Статистик ўзаро боғлиқликларга мисоллар: а – боғлиқликнинг эгри чизиқли шакли, б – статистик боғлиқликнинг йўқлиги (корреляция коэффициенти = 0), в – функционал боғлиқлик (корреляция коэффициенти=±1), г – мусбат боғлиқлик (корреляция коэффициенти  0), д – манфий боғлиқлик (корреляция коэффициенти  0) Корреляциянинг рангга оид коэффициенти Тартиб шкаласида ўлчанган кўрсаткичларнинг алоқадорлигини аниқлаш учун рангга оид корреляция коэффициентлари ишлатилади. Улардан бири Спирменнинг рангга оид корреляция коэффициентидир .)1 ( 6 1 2 2      n n d p (1 0 ) d ═ d x - d y х ва у кўрсаткичлар жуфтлигининг ранглари айирмаси: d x , d y - х ва у кўрсаткичлар жуфтлигининг ранглари айирмаси;

n - танланма ҳажми. Ихтиёрий корреляция коэффиц и ентининг абсолют қиймати 0 ва 1 орасида ётади. 1. Агар r = 1 бўлса, фунционал боғланиш. 2. Агар r = 0,99 - 0,7 бўлса, кучли статистик боғланиш. 3. Агар r = 0,69 - 0,5 бўлса, ўртача статистик боғланиш. 4. Агар r = 0,49 - 0,2 бўлса, кучсиз статистик боғланиш. 5. Агар r = 0,19 - 0,09 бўлса, жуда кучсиз статистик боғланиш. 6. Агар r = 0 бўлса - боғланиш йўқ. Агар «+» мусбат сон ҳосил бўлса, боғланиш тўғри пропорционал, агар «-» манфий сон ҳосил бўлса, тескари боғланиш мавжу д бўла д и. Бравэ-Пирсоннинг корреляция коэффициенти Боғланишнинг шакли чизиқли бўлганда ва ўлчашлар нисбатлар ёки интерваллар шкаласида амалга оширилганда, Бравэ-Пирсоннинг корреляция коэффициенти қўлланилади, яъниr x X y Y n x y       ( )( ) i i i=1 n   (11) бу ерда X ва Y - Х ва У кўрсаткичларнинг ўрта арифметик қийматлари.  х ,  у -ўртача квадратик четланишлар. n - ўлчашлар сони. Мисол. Енгил атлетикачилар 100 метрга югуришда X (сек) ва узунликка сакрашда Y (метр) қуйидаги натижалар ўлчанган, яъни X i : 10,7; 10,6; 10,7; 10,5; 10,9; 10,4; 10,3; 10,7; 10,8; 10,7 Y i : 7,91; 7,69; 7,94; 7,74; 7,72; 7,96; 8,07; 8,05; 8,67; 7,91 Ҳисоблаш ишларини қисқартириш ва енгиллаштириш мақсадида қуйидаги жадвални тузамиз. Жадвал № X Y X X i Y Y i ( )( ) X X Y Y i i   ( ) X X i 2 ( ) Y Y i 2 1 10,7 7,91 0,07 0,0049 -0,055 0,003025 -0,00385 2 10,6 7,69 -0,03 0,0009 -0,275 0,075625 0,00825

3 10,7 7,94 0,07 0,0049 -0,025 0,000625 -0,00175 4 10,5 7,74 -0,13 0,0169 -0,225 0,050625 0,02925 5 10,9 7,72 0,27 0,0729 -0,245 0,060025 -0,06615 6 10,4 7,95 -0,23 0,0529 -0,015 0,000225 0,00345 7 10,3 8,07 -0,33 0,1089 0,105 0,011025 -0,03465 8 10,7 8,05 0,07 0,0049 0,085 0,007225 0,00595 9 10,8 8,67 0,17 0,0289 0,705 0,497025 0,11985 10 10,7 7,91 0,07 0,0049 -0,055 0,003025 -0,00385 =106,3  =79.6 5  =0,0565  =0,3  =0,7 Корреляция коэффициентини ҳисоблаш учун қадамлар кетма-кетлиги орқали амалга оширамиз. Қадам-1. X ва Y катталикларни ҳисоблаш. 2- ва 3- устун натижаларини n га бўлиш. (Ўртача қийматини аниқлаш) 63, 10 10 3, 106     n X X I , 965,7 10 65, 79     n Y Y i Қадам-2. X Xi – (4-устун) ва Y Yi (5-устун) фйирмаларни ҳисоблаб топамиз. Қадам-3. ( X Xi ) ( Y Yi ) кўпайтмани ва уларнинг йиғиндисини ҳисоблаймиз 6-устун . Қадам- 4. Фарқлар квадратининг йиғиндисини 2) ( X Xi  ҳисобланг 7 - устун ва 8-устун 2) ( Y Yi  ( 4- ва 5-устунларнинг қийматини квадратини олинг ва олинган натижаларни суммасини чиқаринг ) . Қадам-5.  х ва  у ни ҳисобланг (6- ва 7-устунларнинг йиғиндисини (n-1)га бўлинг ва ҳосил бўлган нисбатларни илдиз остидан чиқаринг. 18,0 9 3,0 1 ) ( 2 2        n x хi х х   28,0 9 7,0 1 ) ( 2 2        n y yi y y   Қадам- 6. r ни ҳисобланг . Ҳосил бўлган қийматларни (11) -формулага қўйинг : 1101,0 28,0 18,0 10 05,0 ) )( (           Y X I I n Y Y X X r  

Демак, 100 метрга югуриш натижалари билан жойидан сакраш орасидаги статистик боғланиш жуда кучсиз, бундан шундай хулоса қиламизки югуришнинг яхши натижалари сакраш натижаларига боғлиқ эмас.

Адабиётлар : 1. Азгальдов Г.Г., Райхман Э.П. О квалиметрии. М., 1973 . 2. Бубе Х., Фэк Г., Штюблер Х., Трогии Ф. Тесты в спортивной практике: Пер. с нем.М., 1968. 3. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика.Т., 1972. 4. Годик М.А. Спорт метрология. М., 1988. 5. Годик М.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. М. 1980. 6. Иберла К. Факторный анализ: Пер с англ.М. 1980. 7. Косимбеков.З.Т., Бокиев Р.Р., «Математик статистика асосларидан амалий машғулотлар», Тошкент, 1996. 8. Косимбеков З.Т., Толипжонов А.И. Спортчиларнинг жисмоний тайёргарлиги устидан назорат қилишнинг. (метрологик қo`лланма).Т, 1993. 9. Математика терминларининг русча-o`збекча изоҳли луғати /Проф. В.А. Диткин таҳрир остида. Рус-o`збекча таржима., 1974. 10. Масальгин Н.А. Математика-статистические методы в спорте. М. 1974.

Похожие

Спортдаги ўлчаш хатоликлари. Ўлчаш аниқлиги. Асосий ва қўшимча хатоликлар

Ўлчаш натижаларига бирламчи ишлов бериш

Спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини метрологик асослари

Ўлчаш натижаларининг ўзаро боғлиқлиги

Спорт метрология фани ва унинг вазифалари