Спортдаги ўлчаш хатоликлари. Ўлчаш аниқлиги. Асосий ва қўшимча хатоликлар - Физическая культура - Рефераты

Спортдаги ўлчаш хатоликлари. Ўлчаш аниқлиги. Асосий ва қўшимча хатоликлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Спортдаги ўлчаш хатоликлари. Ўлчаш аниқлиги. Асосий ва қўшимча хатоликлар Режа: 1. Абсолют ва нисбий хатоликлар. 2. Тизимли ва тасодифий хатоликлар 3. Спорт метрологияда ўлчаш объектлари

Тажрибада ҳеч бир ўлчашни абсолют аниқ, яъни хатолиги нолга тенг бўлган ҳолда амалга ошириб бўлмайди. Ўлчаш натижаси хатоликка эга бўлиши муқаррар. Ушбу хатоликнинг қиймати бевосита ўлчаш усули ва ўлчов асбобларининг аниқлигига боғлиқ бўлиб, мазкур аниқлик қанча юқори бўлса, хатолик шунча кам бўлади. Масалан: миллиметрли, яъни ҳар бир бўлимининг қиймати 1 мм бўлган оддий линейка ёрдамида узунликни 0,01 мм аниқлик билан ўлчаб бўлмайди. Асосий хатолик – бу ўлчаш усули ва ўлчов асбобларининг хатолиги бўлиб, ушбу хатолик уларни нормал қўллаш шароитларида намоён бўлади. Қўшимча хатолик – ўлчов асбобларини нормал шароитдан четлашган вазиятда ишлаши билан боғлиқ бўлган хатолик. Хона ҳароратида ишлаши учун мўлжалланган қурилмадан ёзда офтоб қиздириб турган пайтида стадионда ёки қишнинг совуқ кунида стадионда фойдаланилса, бу қурилма нотўғри натижалар кўрсатиши табиий ҳол, албатта. Электр тармоғининг ёки батареяли ток манбаининг кучланиши нормадан паст ёки сон қиймати бўйича доимий бўлмаган ҳолларда ҳам ўлчаш хатоликлари пайдо бўлади. Қўшимча хатоликка динамик хатолик деб юритиладиган, ўлчов асбобларининг инертлиги туфайли ва ўлчанаётган катталик ўта тез тебранаётган ҳолларда вужудга келадиган хатолик ҳам киради. Масалан: баъзи пульсотахометрлар (юрак уриш частоталари- ЮЧҚ нинг қисқаришини ўлчаш учун мўлжалланган қурилмалар) ЮЧҚнинг ўртача қийматини ўлчаш учун мўлжалланган ва частотани ўртача сатҳидан қисқа муддатли оғишларини ”илғаб олиш”га қодир эмас. Асосий ва қўшимча хатоликларнинг қийматлари абсолют бирликларда ҳам, нисбий бирликларда ҳам ифодаланиши мумкин. Абсолют ва нисбий хатоликлар. Ўлчашнинг абсолют хатолиги ( А орқали белгиланади) деб ўлчанаётган катталик учун ўлчов асбоби кўрсатган (А) натижа билан катталикнинг ҳақиқий (А 0 ) қиймати орасидаги фарққа тенг бўлган

А = А – А 0 (1) катталикка айтилади. Абсолют хатолик ўлчанаётган катталик билан бир хил бирликларда ифодаланади. Амалиётда, кўпгина ҳолларда, абсолют хатоликдан эмас, балки нисбий хатоликдан фойдаланиш анча қулай бўлади. Ўлчашнинг нисбий хатолиги икки хил бўлади : - ҳақиқий нисбий хатолик - келтирилган нисбий хатолик . Ҳақиқий нисбий хатолик деб абсолют хатоликни ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига нисбатига айтилади, яъни : %. 100 0     А А Ахак (2) Келтирилган нисбий хатолик – бу абсолют хатоликни ўлчанаётган катталикнинг имкон қадар максимал қийматига нисбатидир, яъни : %. 100 А А А макс кел     (3) Ўлчаш хатолиги эмас, ўлчов асбобининг хатолиги баҳоланаётган ҳолларда ўлчанаётган катталикнинг максимал қиймати сифатида қурилма шкаласининг чегаравий қиймати олинади. Фоизларда ифодаланган энг катта мумкин бўлган келА тушунчаси ўлчов асбобининг нормал шароитдаги аниқлик синфини ифодалайди. Масалан: аниқлик синфи 1,0 бўлган ва ЮЧҚни 200 зарба/дақиқа диапазонда ўлчашга мўлжалланган пульсотахометр нормал ишлаш шароитларида ўлчашга 200 зарба/дақиқа·0,01=2 зарба/мин хатоликка олиб келиши мумкин. Нисбий хатоликлар, одатда, фоизларда ўлчанади. Шу билан бирга абсолют хатоликнинг ишораси инобатга олинмайди: абсолют хатоликнинг қиймати мусбат ҳам, манфий ҳам бўлиши мумкин, нисбий хатолик эса доимо мусбат бўлади. Ўлчашларнинг абсолют ва нисбий хатоликларини ҳисоблашга оид мисол келтирамиз. Спортчининг ўлчов асбобларидан фойдаланмаган ҳолда, визуал (кузатилиш асосида) аниқланган югуриш темпи 205 қадам/дақиқага

тенг эди. Бир вақтинг ўзида мунозарали даврлари радиотелеметрик тизим ёрдамида қайд этиб борилди. Бундай объектив назорат спортчининг ҳақиқий югуриш темпи 200 қадам/дақиқа эканлигини кўрсатди. Югуриш темпини ўлчашдаги визуал ўлчаш (кузатиш) натижасида йўл қўйилган абсолют ва нисбий хатоликларини аниқлаш талаб этилади. Қуйидаги белгилашлар киритамиз : А = 205 қадам/дақиқа югуриш темпининг визуал аниқланган натижаси А 0 = 200 қадам/дақиқа югуриш темпининг ҳақиқий қиймати У ҳолда абсолют хато дакика кадам 5 А А А 0    га тенг бўлади. Ҳақиқий нисбий хатолик %.5,2 % 100 А А А 0 хак      Шундай қилиб, югуриш темпининг визуал ўлчашидаги абсолют хатолик 5 қадам/дақиқага, ҳақиқий нисбий хатолик эса 2,5%. Югуриш темпининг чегаравий қиймати масаланинг шартида берилмаганлиги сабабли келтирилган нисбий хатоликни аниқлашнинг иложи йўқ. Тизимли ва тасодифий хатоликлар Бирор ўлчашдан бошқасига ўтганда қиймати ўзгармайдиган хатолик тизимли хатолик дейилади. Бундай хусусиятига асосланиб, тизимли хатолик кўп ҳолларда олдиндан айтиб берилади ёки охир оқибат сезиб қолинади ва ўлчаш жараёни тугагандан сўнг йўқотилади. Тизимли хатоликни бартараф этиш усули, биринчи навбатда, унинг табиатига боғлиқ. Ўлчашнинг тизимли хатоликларини қуйидаги уч гуруҳга бўлиш мумкин : 1) келиб чиқиши ва сон қиймати аниқ бўлган тизимли хатолик 2) келиб чиқиши аниқ, бироқ сон қиймати ноаниқ бўлган тизимли хатолик 3) келиб чиқиши ҳам ноаниқ, ва сон қиймати ҳам ноаниқ бўлган тизимли хатолик.

Энг кам зарар ли си – бу биринчи гуруҳ хатоликлар. Улар ўлчаш натижаларига мос тузатмалар киритиш йўли билан йўқотилади. Иккинчи гуруҳга ўлчаш усулларидаги камчиликлар ва ўлчов қурилмаларидаги мукаммаллик етарли даражада бўлмаганлиги билан боғлиқ хатоликлар киради. Масалан: чиқарилаётган ҳавони ютиш учун маска ёрдамида жисмоний ишлаш қобилиятини ўлчаш хатолигини аниқлаш : Спортчи маскасиз ўлчанадиган ҳақиқий ишлаш қобилиятига нисбатан паст ишлаш қобилиятини намоён этиши табиий ҳол. Бу хатоликнинг қийматини олдиндан айтиб бўлмайди: у спортчининг шахсий хусусиятларига ва текширув вақтидаги кайфиятига боғлиқ бўлади. Тизимли хатоликка бошқа бир мисол – қурилманинг етарлича мукаммал эмаслиги билан боғлиқ ҳол, бунда ўлчов асбоби ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига нисбатан олдиндан катта ёки кичик натижа беради, бироқ хатолик қиймати ноаниқ. Учинчи гуруҳ хатоликлар энг хавфли бўлиб, уларнинг пайдо бўлиши ўлчаш усулларининг камчиликлари билан ҳам, ўлчаш объекти – спортчининг хусусиятлари билан ҳам боғлиқ бўлади. Ўлчашларнинг тизимли хатоликлари билан кураш турли усуллар билан олиб борилади. Улардан ўлчов қурилмаларини тарировка қилиш ва калибровка қилиш, ҳамда рандомизация усулларига тўхталиш лозим. Спорт метрологияда ўлчаш объектлари Жисмоний тарбия ва спортда ўлчаш объектлари учта асосий гуруҳга бўлинади: спорт юкламаси кўрсаткичлари; жисмоний тайёргарлик даражаси кўрсаткичлари; техник–тактик кўрсаткичлар. 1. Спорт юкламаси кўрсаткичлари . Спорт юкламаси – бу спортчи организмига унинг жисмоний ва техник–тактик тайёргарлиги даражасини ошириш мақсадида таъсир кўрсатиш воситасидир. Спортчининг организмига таъсир кўрсатувчи барча омиллар ўлчаш объектлари ҳисобланади ва улар баҳоланиши ёки ўлчаниши лозим. Юкламани иккига бўлиш қабул қилинган:

ташқи (таъсир қилишнинг барча усулларини тасвирлаган ҳолда) ва ички (ташқи юкламанинг таъсири остида организмдаги ўзгаришларни кўрсатган ҳолда). Ташқи юкламалар интенсивлиги ва ҳажми бўйича ажратилади . Юклама ҳажми – бу спортчи организмига таъсирларнинг умумий сони. Юклама ҳажми ўтилган йўлга километрларда, спорт ишининг вақти бўйича, машқларни ёки алоҳида белгиларни қайтариш сонида, спортчи иштирок этган мусобақалар сони ва ҳ.к.ларда ўлчанади. Юкламанинг интенсивлиги вақт бирлигида спортчи организмига берилган юкламанинг ҳажми билан ифодаланади. Юклама интенсивлиги темп билан, ҳаракат, тезлик, тезланиш частотаси, ишнинг қуввати, машғулотнинг зичлиги, ойига мусобақалар сони ва бошқалар билан тақдим этилиши мумкин. Ички юклама организмнинг барча системаларининг функционал кўрсаткичларини ифодалайди, чунки айнан улар юкламани қабул қилиши билан боғлиқ бўлган организм аҳволини ва вақт ўтиши билан юклама таъсирида организмдаги силжишларни кўрсатади. Масалан: ЧСС; МПК; ЖЕЛ; ПАНО; О 2 – кислород талаби; О 2 –етишмаслик – кислород етишмаслиги; лактатнинг фоизли таркиби; энергия сарфи; энергетик қувват, ЛВ ва бошқалар. Юкламани қабул қилиш учун спортчининг морфофункционал ва антропометрик характеристик алар и ҳам маънога эга. 2. Жисмоний тайёргарлик даражаси кўрсаткичлари . Жисмоний тайёргарлик даражаси жисмоний сифатларнинг (тезкорлик, куч, чидамлилик, эгилувчанлик ва чаққонлик) ривожланиши билан боғлиқ. Жисмоний сифат интеграл кўрсаткичлари тестлаш орқали баҳоланади. Етакчи параметрлар ўлчанади. Уларни санаб ўтамиз. Тезкорлик – бу спортчининг маълум бир ҳаракатни минимал вақт оралиғида бажариш қобилияти. Бу қобилиятни қуйида келтирилган кўрсаткичлар орқали баҳолаш мумкин .

Ташқи таъсир га (Масалан: ёруғлик, овоз ва бошқалар) организмнинг реакция вақти – ҳаракат тезлигининг асосий кўрсаткичларидан бири. Жиҳозланган лабораториядан ташқарида, мактаб ёки олий таълим шароитида, инсоннинг реакциясини оддий мактаб линейкаси орқали ўлчаш мумкин. Бу мақсадда кузатилаётган вертикал жойлашган линейкани унинг қуйи нуқтасидан кўрсаткич ва бош бармоқлар ўртасида сиқади. Сўнгра, бармоқларни очиб, уни қўйиб юборади ва максимал тезликда шу бормоқлар билан тушаётган линейкани тутиб олади. Линейканинг шкаласи бармоқлар неча сантиметрга юқорига ҳаракатланганлигини кўрсатади, яъни бу масофа кузатилаётганнинг пропорционал реакциясига мос келади. Реакцияни ўлчашнинг бундай усули бир гуруҳ инсонларнинг кўрсаткичлари баҳоланаётганида ва кузатилаётганлардан қайси бири энг яхши реакцияга эга эканлигини билишда қулай. Таққослаш вақт кўрсаткичларига ўтказилмасдан амалга оширилади, энг яхши натижа линейка шкаласи бўйича аниқланади. Айрим ҳолларда латент вақтни ёки реакциянинг берк вақтини ҳисоблаш зарур, яъни реакциянинг сигнални бериш вақтидан спортчининг ҳаракатни бошлаш вақтигача оралиқда амалга ошириладиган реакцияси. Латент вақтни баҳолаш учун махсус усуллар талаб қилинади . Алоҳида ҳаракатланиш вақти мураккаб техника ёки бир-хил ҳаракатлар такрорланадиган спорт турларида (Масалан: қиличбозлик, бокс ва бошқалар) жуда муҳим. Танлаш реакцияси вақти мураккаб реакция ҳолатида баҳоланади. Ташқи таъсирга жавоб тури турлича бўлиши мумкин ва кузатилаётган спортчи жавоб қандай бўлишини танлаши лозим (Масалан: ўнгга – чапга, кучли – кучсиз ва бошқалар). Ҳаракатланаётган объектга реакция вақти (Масалан: тарелкаларга отиш, ҳаракатланувчи нишон ва бошқалар) реакция вақтининг бирор қисми ҳаракатни ўрганишга сарфланиши зарурлигидан иборат. Куч мушак кучланишлари ёрдамида ташқи қаршиликни енгиш қобилияти . Спортчининг максимал кучи (ундан юқори кўрсата олмайдиган

чегаравий натижа) ва ўртача кучи (айни бир фаолият турида кўплаб уринишларнинг ўртача қиймати) фарқланади. Чидамлилик – бу маълум бир ҳаракатни унинг интенсивлигини пасайтирмаган ҳолда узоқ бажариш қобилияти. Чидамлиликни баҳолаш одатда тестлаш орқали амалга оширилади. Чидамлиликка тестлашнинг идеали сифатида Купер тести қабул қилинган. Махсус Ку пер жадвали 12 минутда югурилган масофага чидамлиликнинг ривожланиш даражасини аниқлаш имконини беради. Бу тестни “тескаридан” бажариш ҳам мумкин: чегараланган масофага спортчи неча минутда югуради. Эгилувчанлик – ҳаракатларни максимал амплитуда билан бажариш қобилияти . Одатда эгилиш бурчаклари гониометр орқали ўлчанади, оғиш бурчаги катталиги – сантиметрларда. Айрим ҳолларда (Масалан: шпагат, сальто ва бошқалар) эгилувчанликни ўлчаш учун рентгендан фойдаланилади. Чаққонлик – чегараланган вақт оралиғида координацион мураккаб бўлган ҳаракатларни бажариш қобилияти . Одатда, чаққонлик таниқли машқлар ёрдамида тестлаш орқали баҳоланади: челнокли югуриш, тез бурилишлар ва бошқалар. Бунда уларни бажариш техникаси ва вақти баҳоланади. 3. Техник-тактик кўрсаткичлар . Спортчининг т ехник ҳаракати турли–туманлик ва ҳажми билан характерланади. Техника ҳажми – бу спортчи амалга ошириши мумкин бўлган барча махсус ҳаракатлар жамланмаси . Техник анинг турл и –туманлиги – бу махсус ҳаракатларни бажаришнинг турли вариантлари сони. Ҳаракатлар жамланмаси ва турли–туман вариантлар сони тўғридан– тўғри санаш ёки суратга олишлар ёрдамида аниқланади. Маълум бир ҳаракатни кўп маротаба такрорлашда техника ўзгаришсиз қолади. Бунда ҳаракатни бажариш чидамлилиги, стабиллиги тушунчалари ҳам мавжуд.

Ҳаракат тактикаси – бу курашни олиб бориш усуллари мослиги. Тактиканинг негизида мусобақаларни олиб боришнинг кўп вариантлилиги ва оптимал вариантни танлаш ётади. Кўп вариантлилик ҳаракатлар сони ва уларнинг комбинацияларини ҳисоблаш билан боғлиқ.

Адабиётлар : 1. Азгальдов Г.Г., Райхман Э.П. О квалиметрии. М., 1973 . 2. Бубе Х., Фэк Г., Штюблер Х., Трогии Ф. Тесты в спортивной практике: Пер. с нем.М., 1968. 3. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика.Т., 1972. 4. Годик М.А. Спорт метрология. М., 1988. 5. Годик М.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. М. 1980. 6. Иберла К. Факторный анализ: Пер с англ.М. 1980. 7. Косимбеков.З.Т., Бокиев Р.Р., «Математик статистика асосларидан амалий машғулотлар», Тошкент, 1996. 8. Косимбеков З.Т., Толипжонов А.И. Спортчиларнинг жисмоний тайёргарлиги устидан назорат қилишнинг. (метрологик қo`лланма).Т, 1993. 9. Математика терминларининг русча-o`збекча изоҳли луғати /Проф. В.А. Диткин таҳрир остида. Рус-o`збекча таржима., 1974. 10. Масальгин Н.А. Математика-статистические методы в спорте. М. 1974.

Похожие

Ўлчаш натижалари қаторининг асосий статистик характеристикалари

Ўлчаш натижаларининг ўзаро боғлиқлиги

Ўлчаш натижаларига бирламчи ишлов бериш

Жисмоний тарбия ва спортдаги меъёрлар

Тест назариясининг асослари