Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар ва йиғимлар - Экономика - Рефераты

Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар ва йиғимлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Жисмоний шахслар дан олинадиган солиқлар ва йиғимлар. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларни солиққа тортишнинг ҳуқуқий асослари. Режа: 1. Жисмоний шахслар дан олинадиган солиқлар ва йиғимлар. 2. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларни солиққа тортишнинг ҳуқуқий асослари.

Жисмоний шахсларнинг даромадларига солинадиган солиқ дастлаб 1798 йилда Англияда мўл-кўлликка соли надиган уч ҳисса оширилган солиқ кўринишида киритилган эди, у ташқи белгилар асосида қурилган бўлиб (эркак хизматкорни ёллаш, каретага эгалик қилиш ва ҳ.к), ушбу кўринишда 1816 йилга қадар амал қилди. Айрим мамлакатлар иқтисодиётининг даромадларнинг турли хилларига солинадиган солиқларга боғлиқлиги бир хил эмас ва ўзгарувчан. Бироқ сўнгги йилларда барча ривожланган мамлакатларда мазкур солиқ турининг бюджет таркибидаги салмоғи ошди. 1999-2000 йиллардаги бюджет ижроси материалларининг таҳлилидан кўриниб турибдики, бизнинг мамлакатда ҳам жисмоний шахсларнинг даромадларига солинадиган солиқнинг роли ошиб бормоқда. Ўзбекистонда илгари у даромад бўйича солиқ деб номланар эди. Даромад бўйича солиқ 1990 йил 23 ап-релда қабул қилинган "СССР фуқаролари, чет эллик фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслардан олинади ган даромад бўйича солиқ тўғрисида"ги СССР қ онуни асосида тартибга солинар эди. 1991 йил 1 апрелдан бошлаб амалга киритилган Ўзбекистон Республикасида даромад бўйича солиқни ундириш тартиби, биринчи галда бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнининг бошланиши муносабати билан аввалгисидан анча фарқ қиларди. Солиқ тўловчиларнинг барча тоифалари томонидан со лиқнинг илгаригидек ойлик эмас, балки жами йиллик да ромаддан келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқилишига ўтил-ди. Даромад бўйича солиқнинг ягона шкаласи ва имтиёзларнинг ягона тизими ўрнатилди ва ҳ.к. Ўзбекистон Республикасида жисмоний шахсларнинг даромадларига солинадиган солиқ резидентлик тамойилига асосланган. ЎзР ҳудудида молия (тақвим) йилида (яъни 1 январдан 31 декабргача) камида 183 кун яшаб турган жисмоний шахслар (ЎзР фуқаролари, чет эллик фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар) унинг резиденти ҳисобланади. Мазкур муддатни) ҳ исоблашда тўловчи бутун ушбу муддат давомида УзРда танаффуссиз

бўлганлиги ёки унинг Ўзбекистонда бўлиши чет элга сафар билан узилганлиги аҳамиятга эга эмас. Бироқ шуни ҳисобга олиш муҳимки, ушбу муддатнинг давом этиши молия йилининг якунланиши билан узилади. Янги молия йилида муддат бошқатдан ҳисобланади. Шутариқа, Ўзбекистонда рези дентлик ҳ а р йили белгил а н а ди. Солиқ тўлаш бўйича мажбуриятларни белгилаш учун яшаш жой тамойилига қўшимча равишда фу қ аролик тамойили ҳам қўлланилади. Таъкидлаш лозимки, у чет эллик фуқароларнинг солиқ мажбуриятларини оғирлаштириш учун қўлланиши мумкин эмас: солиқнинг асосий кўрсаткичлари - ставкалар, имтиёзлар, солиқ солиш тартиби -барча учун бир хил бўлиши керак. Фа қ атгина даромадларни декларация қилиш ва солиқ тўлашнинг айрим хусусиятлари турлича бўлиши мумкин (ЎзР Солиқ кодексининг 62-моддаси). Юқорида таъкидланганидеқ жисмоний шахснинг ёши унинг солиқ тўловчи мақомига таъсир кўрсатмайди. Балоғат ёшига етмаган болаларнинг (лаё қ атсиз кишиларнинг) даромад солиғини уларнинг ота-онаси (васийлари, ҳомийлари) тўлашади. Юридик адабиётда солиқ солиш объектини кўриб чиқишда қатор масалаларга эътибор қаратилади, шулар-дан, хусусан, С.Г.Пепеляев қуйидагиларни ажратади: жисмоний шахсларнинг қайси даромадларига маз кур давлатнинг солиқ юрисдикцияси татбиқ этилади? "даромад" тушунчаси нималарни, яъни солиқ солина диган даромадларнинг қандай муайян турларини ўз ичи га олади? солиқ тўловчи томонидан олинган даромаднинг қайси қисми "солиқ солинадиган даромад" сифатида кўриб чиқилади (яъни солиқ тўловчининг қайси харажатлари чегирма қилинади)? • даромадлар ва харажатлар турли солиқ даврлари ўртасида қандай тақсимланади?

Одатда, давлат ўз солиқ юрисдикциясининг чегараларини мамлакат худудида юзага келадиган барча даромадларга уларни олувчиларнинг миллий ёки юридик мақомидан қатъи назар хамда ушбу мамлакатнинг резидентларига тегишли бўлган ёки барча манбалардан, шу жумладан, миллий худуд ташқарисидаги мавжуд манба лардан уларнинг фойдасига тўланадиган барча даромадларга солиқ солиш хуқуқига асосланади. Бу шуни англатадики, резидентлик мезони - соли ққ а тортиладиган шахснинг солиқ мақомини аниқлаш нуқтаи назаридан энг асосий омилдир: мазкур давлатнинг резиденти сифатида у ўзининг барча даромадларидан солиқ тўлаш учун масъул, норезидентлар эса ушбу мамлакатда фақат унинг худудида жойлашган манбалардан олинадиган даромадла ридан солиқ тўлашлари керақ бунда муайян жисмоний шахснинг фуқаролик хуқуқи соҳасидаги мавқеини тавсифловчи фуқаролиқ табаалиқ домицил (хуқуқий ахамияти бўлган турар жой) ва бошқа белгилари унинг солиқ мақомини белгилаш чоғида одатда эътиборга олинмайди. Резидентлик тамойили билан уйғунликда, шунингдеқ худудийлик тамойили хам қўлланилади. Шундай қилиб, ЎзР Солиқ кодексига мувофиқ резидентлар томонидан уларнинг Ўзбекистон Республикасидаги, шунингдеқ ундан таш қ аридаги фаолияти манбаларидан олинган даромадларга солиқ солинади. ЎзР резиденти бўлмаган жисмоний шахсларга Ўзбекистон Республикаси худудидаги ф ао лиятидан олинган даромадлар бўйича солиқ солинади (ЎзР Солиқ кодексининг 57-моддаси). ЎзР Солиқ кодекси пул (миллий ва чет эл валютаси) хамда натурал шаклда олинган даромадни хисобга ола ди (ЎзР Солиқ кодексининг 48- моддасида //... ёки бошқа маблағлар" ибораси ишлатилган). Чет эл валютасидаги даромадлар солиқ солиш ма қ садида бундай даромад олинган санада амалда бўлган ЎзР МБ курси бўйича сўмга қайта хисобланади. Натурал шаклда олинган даромадлар жами йиллик даромад таркибида давлат томонидан тартибга солинадиган нархлар бўйича, агар улар бўлмаса, даромад солиш санасидаги эркин (бозор) нархлар бўйича ҳисобга олинади.

Шундай фикрлар мавжудки, даромад деб нафақат пул ёки натурал кўринишидаги тушумларни, балки пуллар ёки мол-мулкни ўтказиш билан бо ғ лиқ бўлмаган имтиёзлар ҳамда енгилликларни ҳам ҳисоблаш мумкин. Уларни олиш одатий шароитда тўловчидан қўшимча харажатлар талаб этиладиган (масалан, юридик шахс ҳисобидан авто - транспортнинг берилиши ва ҳ.к) имтиёзлар ва енгилликларга солиқ солиниши УзР солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларида тўғридан-тўғри назарда тутилмаганлигига қара-масдан, УзР Солиқ кодекси 49-моддасининг 6-бандига эътиборни қ аратамиз. Унда меҳнатга ҳақ тўлаш шаклида олинадиган даромадларга "иш берувчининг ўз ходимл а -рининг бевосит а ёки билвосит а д а ром а дл а рини т а шкил эт а диг а н бошқ а х а р а ж а тл а ри" киритилган. УзР Молия вазирлиги ва ДСҚнинг 1998 йил 23 фев-ралдаги 08/98-1 9- сонли "Жисмоний шахсларнинг даро мад солиғини ҳисоблаб чиқиш ва уларни бюджетга тўлаш тартиби тўғрисид а ги Йўриқномасига биноан бундай харажатларга юридик шахс томонидан тўланган, ушбу юри дик шахс ходимининг ўзи томонидан туланиши лозим бўлган маблағлар киритилган (масалан, коммунал хизматлар тўлови, яшаб туриш, давлат пенсиясига қўшимча тўловлар, овқатланиш пулига қўшимча тўловлар суммаси, газета ва журналларга обуна бўлиш суммаси, туристик йўлланмалари, спорт секцияларга абонементлар ҳа қ ини тўлаш ва бошқа шу каби харажатлар). Шу билан бирга, УзР Солиқ кодекси 49-моддасининг 2-бандида белгиланишича, меҳнатга ҳа қ тўлаш шаклида олинадиган даро мадларга иш берувчи томонидан ходимларнинг ўз фаолияти билан боғлиқ бўлмаган чиқимларини қоплаш учун қилинган харажатлар киритилади, яъни ходимларнинг улар томонидан меҳнат мажбуриятларининг бажарилиши би лан боғлиқ бўлган ва иш берувчи томонидан қопланадиган харажатларини қоплаш суммаси қонун чиқарувчи томонидан ходимнинг даромади сифатида қаралмайди ва, ўз навбатида, жисмоний шахсларнинг даромад солиғига тортилмайди. Дема к ходимлар сарф харажатларининг иш берувчининг хизмат фаолияти билан ўзаро боғлиқлиги мезони қўлланилади. Бироқ ижроия органлар ушбу

мезонни фақат ходимларнинг шаҳар транспортидаги хизмат сафари билан боғлиқ харажатларига нисбатан қўллашади. Шундай бир ҳолатга эътиборни қаратмоқчимиз. Ўзининг илгариги меъёрий бўлмаган хусусиятдаги изоҳларидан бирида Молия вазирлиги ва солиқ хизмати умумий ёто қх онада яшаб туриш ҳақига солиқ солиш муаммосига тўхталиб, шуни таъкидлашдики, корхонанинг умумий ёто қ хонада яшаб туриш ҳақини тўлаш учун қилган харажатлари ходимларнинг солиқ солинадиган даромади ҳисобланади (1998 йил 18 декабрдаги 04-01-05/859/98-149-сонли ҳужжат). Бунда корхоналар томонидан ўз ходимларига умумий ёто қх оналардан турар жой ажратилган ҳолларда солиқ солиш мақсадида тўлаш учун қонунчиликка мувофиқ (умумий ёто қх оналардан турар жой ажратилганлик учун) ижара тўловининг энг кам миқдори белгиланди. Корхона ҳисобидан белгиланган меъёрлардан кам қиймат бўйича умумий ёто қх оналардан турар жой билан таъминланишига улар томонидан қиймат фарқини жисмоний шахслар нинг солиқ солинадиган даромадларига киритган ҳолда турар жой ҳақининг корхона ҳисобидан туланиши сифати да қаралди. Ушбу талқин шундай вазиятни инобатга олмаганки, умумий ёто қх онада яшаш, одатда, мазкур корхонадаги меҳнат (хизмат) фаолияти билан бевосита боғлиқ ва турар жой ҳақининг қиймати ёки тўловдаги мавжуд фарқлардан қатъи назар, ходимнинг солиқ солинадиган базасига киритилиши мумкин эмас. Яна бир муҳим масала - солиқ тўловчининг жами йил лик даромадини аниқлаш. ЎзР Солиқ кодексининг 48-моддасида жисмоний шахсларнинг солиқ солинадиган жами йиллик даромадининг таркиби кўрсатилган, у қуйидагиларни ўз ичига олади:  меҳн а тг а ҳ а қ тўлаш ш а клида олин а диг а н д а ром а дл а р;  жисмоний шахсл а рнинг мулкий д а ромадл а ри;  жисмоний шахсл а рнинг т а дбиркорлик ф а олиятидон кел а диг а н ялпи д а р о м а д.

УзР Солиқ кодексининг 49-51-моддаларида қонун чиқарувчи солиқ солиниши лозим бўлган даромадлар турларини белгилаган. Таъкидлаш жоизки, агар давлат қонунчилиги даромадларнинг турларга бўлинишини назарда тутмаса ва турли манбалардан олинган даромадларга (жами даромадга) ягона ставкалар бўйича солиқ солинса, бундай давлатнинг солиқ солиш тизими глобол (синтетик), деб номланади. Солиқ солишнинг бошқа тизими - шедуляр - даромадларни уларнинг келиб тушиш манбаларига қараб турли гуруҳлар - шедулларга ажратади, уларнинг ҳар бирига ўз қоидалари ва солиқ солиш миқдорлари қўлланилади. Жисмоний шахсл а рнинг иш ҳақ л ари, мукофот пуллари ва бошқа даромадлари суммаларидан солиқ қонун билан тасдиқланган ставкалар бўйича ундирил а ди . (ЎзР Солиқ кодекси 55-моддасининг биринчи қисми); жисмоний шахсларга тўланадиган дивидендлар ва фоизларга ЎзР Солиқ кодексининг 56-моддасига биноан, ЎзР Вазирлар Маҳкамаси белгилайдиган ставкалар бўйича солиқ солинади. Фундирланмаган даромадларнинг бошқа турлари учун, масалан, жисмоний шахсл а рнинг тадбиркорлик ф а олия тид а н келадиган даромадга ЎзР Солиқ кодексининг 51- ва 62-моддаларида солиқ бўйича чегирмалар, сарф харажатларни аниқлаш, ҳисоботлар ва ҳисоб- китобларни тақдим этишнинг махсус қоидаси белгиланган. Шундай қилиб, ЎзР солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари жами йиллик даромаднинг турларга бўлинишини назар да тутади, турли манбалардан олинган даромадларга эса турли ставкалар ва қоидалар бўйича солиқ солиниши лозим. Бу Ўзбекистонда солиқ солишнинг шедуляр тизи ми қўлланилмоқда, деб ҳисоблаш имконини беради. Жисмоний шахслар томонидан меҳнатга ҳақ тўлаш шаклида олинадиган даромадларга нималар киради (шедуллардан бири)? Биринчи галда - бу меҳнат шартномаси бўйича қилинган ишдан ва фуқаролик ҳуқуқий шартномалар бўйича олинган даромадлардир. Меҳнатга ҳ а қ тўлаш шаклида олинадиган даромадларга, шунингдек:

а) ходимларга сотиладиган товарлар (ишлар, хизматлар) қиймати билан бундай товарларни (ишларни, хизматларни) харид қилиш нархи ёки уларнинг таннархи ўртасидаги манфий фарқ; б) юридик шахс (иш берувчи) томонидан ўз фаолияти билан боғлиқ бўлмаган ходимларнинг чиқимларини қоплаш учун қилинган харажатлар; в) ходим иш берувчига тўлаши керак бўлган, аммо иш берувчининг қарори билан ҳисобдан чиқарилган қарз суммалари; г) иш берувчи ўз ходимларининг ҳаёти ёки соғлиғини ихтиёрий суғурталаш бадалларини тўлаш учун қилинган харажатлар; д) иш берувчининг жисмоний шахсдан ушлаб қолиниши керак бўлган тўловлар юзасидан тўлаган суммаси; е) иш берувчининг ўз ходимларининг бевосита ёки билвосита даромадларини ташкил этадиган бошқа харажатлари. Бошқа шедулага (жисмоний шахсл ар нинг мулкий да ромадлари) мол- мулкни ижарага беришдан келадиган да ромадлар, олинган дивидендлар ва фоизлар киради. Ва ниҳоят, учинчи шедула - жисмоний шахснинг тадбир корлик фаолиятидан келадиган даромадга товарларни (иш ларни, хизматларни) сотишдан, даромад олиш мақсадида таваккал қилиб, ўз мулкий жавобгарлиги остида якка тартибда амалга ошириладиган, қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа фаолиятдан келадиган тушумлар киради. Шу билан бирга, солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларида солиқ солинмайдиган даромадларнинг тўла (қатьий) рўйхати берилади (УзР Солиқ кодексининг 58-моддаси). Солиқ кодексида солиқ солинмайдиган даромад сифатида тўғридан тўғри кўрсатилганлардан ташқари, барча даромадларга солиқ солинади. Солиқ ҳуқуқида даромадга солиқ солишнинг презумпцияси амал қилади: солиқ тўловчи томонидан олинадиган ҳар қ андай суммалар ёки мол-мул к агар у тескари ҳолатни исботлаб бермаса, солиқ солиш мақсади учун тўловчининг даромади ҳисобланади.

Солиқ ҳуқуқи назариясида, шунингде к тушум манбасига кўра даромадлар фундирланг а н (су с т) ва фундирл а нм а ган (фаол), яъни мол- мулкдан олинадиган даромад лар ва солиқ тўловчининг ишлаб чиқариш фаолиятидан келадиган даромадларга ёки меҳнатга ҳақ тўлаш шаклида олинган даромадлар ва тадбиркорлик фаолиятидан келадиган даромадларга бўлинади. Солиқ базасини, яъни объектнинг солиқ солинадиган қисмини тўловчи олган даромаднинг ҳаммаси эмас, бал ки фақат эркин даромад ташкил қилади. УзР Солиқ кодекси солиқ солинмайдиган даромадлар нинг рўйхатини белгилайди, бунда ана шундай даромад ларнинг иккита гуруҳи ажратилади: жами даромадга ки-ритилмайдиган ва уларнинг миқдорига жами даромад камайтириладиган даромадлар. УзР солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари олинган даромадлардан чегирмалар қилинишига рухсат беради, улар назарияда қуйидагича таснифланади: а) касбий харажатларни қоплашга йўналтирилган суммалар; б) солиқ со линмайдиган энг кам ми қ дор; в) тўловчининг шахсий даромадини ташкил қилмайдиган бошқа тўловлар; г) моддий жиҳатдан қарам бўлган шахсларни (болалар ва қарамоқдаги шахсларни) боқиш учун чегирмалар. Россияда, масалан, ота-оналар (васийлар, ҳомийлар)дан ҳар бирининг солиқ солиниши лозим бўлган даромади 18 ёшгача бўлган болани боқиш бўйича харажатлар суммасига, ўқишнинг кундузги шакллари талабалари ва ўқувчилари учун -24 ёшгача, мустақил даромадлар манбаига эга бўлмаган қарамоқдаги ҳар бир киши учун - қонун билан белгиланган энг кам иш ҳақининг даражаси миқдорида камайтирилади. Қирғизистон Республикасининг Солиқ кодекси солиқ тўловчининг оилада қарамоғида бўлган ҳар бир шахс учун жами даромаддан энг кам иш ҳақининг бир баравари миқдорида қўшимча ҳар ойлик чегирмага бўл ган ҳуқуқини назарда тутади (76-модда 2-бандининг 1-кичик банди).

ЎзР қонунчилигида чегирмаларнинг барча турлари назарда тутилмаган. Масалан, ходимларнинг касбий харажатлари тўғридан - тўғри ҳисобга олинмаган, лекин бу билвосита амалга оширилади, чунки солиқ солинадиган даромадга товон тўловлари (ишдан бўшаш пайтида фойдаланилмаган таътил учун бериладиган товон тўловла ри бундан мустасно; УзР Солиқ кодекси 58-моддасининг "ф" банди); шахсий транспортдан хизмат мақсадларида фойдаланганлик учун тўловлар ва б. киритилмайди. Ишлаб чиқариш фаолияти мунтазам хизмат сафарларидан иборат ва ушбу сафарлар учун уларнинг шахсий мулки бўлган енгил автомобиллардан фойдаланадиган мулкчилик шаклидан қатъи назар корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ходимларига тўланадиган товон пулига солиқ солинмайди. Товон пули автомобилнинг русумига караб тўланади, унинг миқдори энг кам иш ҳақининг 3 бараваридан 6 бараваригачани ташкил қилади. Товон пуллари солиқ солинадиган даромадга киритилмайдиган суммалар чегараси меъёрий ҳужжатлар билан белгиланган. Тадбиркорлик фаолиятидан келадиган даромаддан, шунингде к муаллифлик мукофотини олувчи шахслар даромадидан солиқ базасини аниқлаш учун даромадларни олиш билан боғлиқ бўлган ҳужж а т бил а н т а сди қлан г а н х а р а ж а тл а р сумм а си чиқариб ташланади, бунда солиқ солиш объектини аниқлаш мақсадида чегириб ташланиши лозим бўлган харажатлар, мажбурий тўловлар, чиқимлар ва ажратмаларни аниқлаш тартиби ЎзР Ҳукумати томонидан белгиланади (УзР Солиқ кодекси 51- моддасининг иккинчи қисми). Жисмоний шахсларнинг шахсий истеъмол билан боғлиқ бўлган харажатлари тадбиркорлик фаолиятидан келадиган даромаддан чегириб ташланмайди. Молиявий санкциялар ва ҳисобланган пенялар суммалари ялпи даромаддан чегириб ташланмайди. Жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида қонунчилик билан универсал чегириш даромадларнинг солиқ солинмайдиган энг кам миқдори белгиланган ва унинг миқдори одатда энг кам иш ҳақининг миқдори билан мос келади. Ўзбекис тон Республикасида ҳам илгари солиқ тўловчининг даро -

мадларнинг ушбу энг кам миқдоридан ошган даромадларига солиқ солинар эди (УзР Солиқ кодексининг 54-моддаси). Бироқ 2001 йил 1 январдан бошлаб жисмоний шахслардан даромад солиғини ундириш энг кам иш) ҳақи чегирма қилинмаган ҳолда амалга оширилмоқда. Шу би лан бир вақтда жисмоний шахсларга бериладиган чегирмалар чоғида ёки уларни солиқ тулашдан қисман озод қилиш пайтида энг кам иш ҳақининг миқдори қўлланилади (ЎзР Солиқ кодекси 59-моддасининг 2-қисми). Солиқ тўловчининг шахсий даромадини ташкил қилмайдиган тушумларга намунавий мисол тариқасида суғурта қопламаларини келтириш мумкин (ЎзР Солиқ ко декси 58-моддасининг "ж" ва "о" бандлари). Ушбу қопламаларнинг мақсади - тўловчи томонидан бахтсиз вақеалар, табиий офатлар ва ҳ.к. натижасида кўрилган зарарларни қоплаш. Бундай тушумларга тўловчининг хусусий мулк ҳуқу қ и асосида ўзларига қарашли бўлган мол- мулкини сотиш натижасида оладиган суммаларини киритиш мумкин (мол- мулкни унинг харид қилинган нархи бўйича сотиш даромад келтирмайди; ЎзР Солиқ кодекси 58-мод дасининг "и" банди). Чегирманинг бундай турини, моддий жиҳатдан қарам бўлган шахсларни боқиш учун чегирмалар каби, ЎзР солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари тўғридан-тўғри назарда тут-маган, бироқ айрим солиқ тўловчиларнинг даромадлари солиқ тулашдан ҳар бир тўлиқ ой учун энг кам иш ҳақининг 4 баравари миқдорида озод қилинади. Уларга икки ва ундан ортиқ 6 ёшга тўлмаган боласи бор ёлғиз оналар; икки ва ундан ортиқ боласи бор ва боқувчисини йўқотганлик учун пенсия олмайдиган бева хотин ва бева эркаклар; болалигдан ногирон бўлган ва доимий п арваришни талаб қиладиган фарзанди билан бирга яшаб, уни тарбиялаётган ота-онасидан бири. ЎзР солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларида жисмоний шахсларнинг даромадларига солинадиган солиқ тўғрисида даромадлар ва харажатларни ҳисобга олишнинг қуйидаги тартиби назарда тутилган: солиқ солиш объекти

бўлиб тақвим йилида олинган даромад ҳисобланади, яъни умумий қоидага кўра даромадни ҳисобга олиш чоғи да касса услуби қўлланилади. Жисмоний шахсларнинг даромадларига со линадиган солиқ бўйича имтиёзлар. Маълумки, солиқ солишнинг ҳ уқуқий негизида ўлпон тенглиги (мулкий аҳвол асосида солиқ солиш) тамойили ётиши лозим. Ўлпон тенглиги тамойили шуни назарда тутадики, имтиёзларни бериш учун солиқ солинадиган субъектнинг мод дий аҳволи асос бўлиши керак. Имтиёзларнинг берилиши бошқа асосларга эга (машғулот тури, алоҳида хизмат-лари ва ҳ.к), чунки улар субъектларнинг мулкий аҳволи билан бевосита боғлиқ эмас, қонун чиқарувчи ва жамият томонидан алоҳида, истисно тариқасида эътиборга оли-ниши зарур. Имтиёз солиқ формуласи унсурларининг қайси бирини ўзгартиришга бевосита йўналтирилганлигига қараб имтиёзларнинг учта асосий тури фарқланади:  чиқариб ташлаш,  чегиришлар,  солиқ кредити. Имтиёзнинг тури сифатида солиқ солинадиган даромаддан олиб ташлашга (яъни даромадларнинг айрим турлари солиқ солинадиган суммани аниқлашда ҳисобга олинмайди), масалан, суғурта қопламалари киради. Давлат заёми облигациялари, лотереялар, давлат қимматли қоғозларининг рақобатбардошлигини ошириш мақсадида уларни тўлаш учун олинган ютуқлар ва суммалар солиқ солинадиган жами даромад таркибига киритилмайди, яъни уларга солиқ солинмайди. Даромад бўйича солиққа фаолиятнинг у ёки бу турини рағбатлантиришга йўналтирилган олиб ташлашлар хос эди. ЎзР Солиқ кодекси бундай имтиёзни сақлаб қолди, жисмоний шахсларнинг шахсий ёрдамчи хўжаликда етиштирган қорамол, қуён, нутрия, балиқ, паррандаларни хом ва кайта ишланган ҳолда, шунингдеқ асаларичилик маҳсулотларини ва бундай хўжаликда етиштирилган табиий ёки қайта ишланган деҳончилик маҳсулотларини сотишдан олган даромадлари суммаси.

Шунингдек масалан, ишсизлик бўйича нафақаларга)ҳам солиқ солинмайди (ЎзР Солиқ кодекси 58-моддасининг “о” банди). Солиқ имтиёзларининг солиқ бўйича чегиришлар сингари тури тўловчининг даромадлари билан эмас, балки харажатлари билан боғлиқ. Касбий харажатларни қоплаш учун чегирмалар, масалан, шартли равишда ушбу имтиёзларга киритилиши мумкин. Тўловчининг даромади давлат томонидан рағбатлантириш мақсадларида сарфланган суммалар микдорида камайтирилиши мумкин. Республикада фуқароларнинг иш ҳақи ва солиқ солина диган бошқа даромадларининг давлат корхоналари мол-мулкини сотиб олиш, хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини сотиб олиш, "Ўзуйжойжамғармабанк"нинг шахси кўрсатилган уй-жой облигацияларини харид қилишга ва шу мақсадлар учун берилган кредитларни узишга йўналтирилган суммалари, шунингдек акциялар бўйича олинган ҳамда дивиденд тўлаган акциядорлик жамияти ёки корхоналарнинг акцияларини сотиб олишга йўналтирилган дивидендларнинг солиқлардан озод этилиши солиқ имтиёзининг бундай турига мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин. ЎзР қонунчилигига кўра солиқ тўловчиларга уларнинг жамият ва давлат олдидаги алоҳида хизматлари учун бериладиган имтиёзлар ҳам мазкур тоифага киради: Узбекистан Қаҳрамони", ''Совет Иттифоқи Қаҳрамони", Меҳнат Қаҳрамони унвонларига сазовор бўлган шахслар, учала даражадаги Шуҳрат ордени билан тақдирланган шахс лар, уруш ногиронлари, ҳарбий хизматчилар сафидан бў либ, фуқаролар уруши ва 1941 -1945 йиллардаги уруш, собиқ СССРни ҳимоя қилиш бўйича бошқа жанговар операцияларнинг қатнашчилари, концентрацион лагерларнинг собиқ ёш тутқунлари, Ленинград қамали пайтида 1941 йил 8 сентябрдан 1944 йил 17 январгача бўлган даврда Ленинград шаҳрида ишлаган фуқаролар, хизматни Афғонистон Рес публикасида ва жанговар ҳаракатлар олиб борилган бошқа мамлакатларда вақтинча бўлган қўшинларнинг чекланган контингенти таркибида ўтаган ҳарбий хизматчилар ҳамда ўқув ва синов йиғинларига

чақирилган ҳарбий хизматга мажбурлар, Чернобиль АЭСдаги фалокат оқибатида жабр курган шахслар ва б. Мазкур шахсларнинг жами йиллик даромади энг кам ойлик иш ҳақининг миқдорига карра ифодасида ҳисоблаб чиқиладиган суммага, хусусан, кўрсатилган шахслар бўйича 4 баравар микдорда камайтирилади. Солиқ кредити - бу имтиёзнинг шундай турики, унинг объекти тўловчининг даромадлари ва харажатлари эмас, балки солиқнинг ҳисоблаб чиқилган (оклад) суммасидир. Ушбу имтиёз турининг шакллари турли хил бўлади: солиқнингумумий суммасини (солиқ окладини) қисқартириш, баъзан - солиқ ставкаларини қисқартириш, тўлов муддатини кечиктириш ёки бўлиб- бўлиб тўлаш. ЎзР Солиқ кодексида бундай имтиёзларнинг қўлланиш ҳоллари кам учрайди. Энг муҳим имтиёз чет элдаги солиқларга кредит берилишидир: Ўзбекистон Республикасидан ташқарида тўланган жисмоний шахсларнинг даромад солиғи сум малари ЎзРда солиқ тўлашда халқаро шартномаларга мувофиқ ҳисобга олинади (ЎзР Солиқ кодексининг 46-моддаси), бунда ҳисобга олинадиган суммалар миқдори Ўзбекистон Республикасида амал қилаётган ставкалар бўйича ҳисоблаб чиқарилган даромад солиғи суммасидан ошмаслиги лозим. ЎзР Солиқ кодекси давлат солиқ хизмати органлари томонидан солиқ кредитининг жисмоний шахсларнинг даромад солиғини тўлаш муддатини кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тўлаш шаклида қўлланилишини назарда тутмаган. Бироқ ЎзР Вазирлар Махкамасининг 1998 йил 29 июндаги 270- сонли "Хусусийлаштириладиган корхоналар-нинг жисмоний шахслар томонидан текин олинган акцияларига солиқ солиш механизми тўғрисида"ги қарорида шу нарса назарда тутилганки, "жисмоний шахслар даромадидан олинадиган солиқ суммаси бир ойда олинган даромад суммасидан ортиқ бўлганда (хусусийлаштириладиган давлат корхоналарининг текин олинган акциялари қиймати чикариб ташланган ҳоллар) жисмоний шахс лар даромадидан солик акииялар берилган вақтдан бош-лаб бир йил давомида бўлиб-бўлиб унлирилади.

Даромадларнинг бир қисми учун солиқ ставкасининг қисқартирилиши солиқ кредитининг алоҳида шакли ҳисобланади. Масалан, ЎзР қонунчилигига кўра ишлаб чиқаришлар, муассасалар, касблар, лавозимлар ва кўрсаткичларнинг I-, 2- ва 3-сонли рўйхатларига кирувчи ўта зарарли, ўта оғир, зарарли ва оғир ишлаб чиқаришда банд бўлган ходимларнинг даромадларидан чиқариб ташлаш даражаси 25 фоиздан ортиқ бўлмаслиги лозим. Уларнинг даромадларидан чиқариб ташлашнинг ушбу даражаси, яъни мазкур рўйхатлар тадбиқ этиладиган ходимлар тоифаларига солиқ солишнинг имтиёзли тартиби Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 24 февралдаги ПФ-Ю83-сонли "Фуқаролар даромадларига солиқ солиш даражасини пасайтириш тўғрисида"ги Фармони билан белгиланган3. Бунга қўшимча равишда 1999 йил I апрелдан бошлаб ишлаб чиқаришлар, муас сасалар, касблар, лавозимлар ва кўрсаткичларнинг I-сонли рўйхатининг III қисмида ва 2-сонли рўйхатнинг I қисмида кўрсатилган ўта зарарли ва ўта оғир меҳнат шароитларида ишлаётган аёлларнинг даромадларига солиқ солиш бўйича қўшимча имтиёзлар белгиланди, хусусан, уларнинг даромадларидан чиқариб ташлаш дара жаси кўпи билан 20 фоиз қилиб белгиланди. Бундан ташқари, ноқулай иқлим шароитига эга бўлган жойлар (баланд тоғли, чўлли, сувсиз худудлар)даги ишлар билан боғлиқ устама ҳақлари (қўшимча тўловлар) суммаларидан жисмоний шахслар даромад солиғининг энг кам став каси бўйича 12 фоиз миқдорида солиқ ундирилади. Жисмоний шахслар даромад солиғининг ставкаси мураккаб прогрессия услуби бўйича белгиланади: даромаднинг ўсиши билан ставка миқдори ортиб боради, лекин оширилган ставка барча даромадга эмас, фақатгина муайян даражадан ортган суммага нисбатан қўлланила-ди. ЎзР Солиқ кодекси ставкаларнинг 12 фоиздан (энг кам иш ҳақининг 4 баравари миқдоригача бўлган даро-мадлардан) 36 фоизгача (энг кам иш ҳақининг 8 барава ри миқдоридан (+ 1 сўм) юқори бўлган даромадлардан) прогрессиясини назарда тутади.

Норезидентнинг Ўзбекистон Республикасидаги тўлов манбаидан олинган, доимий муассаса билан боғлиқ бўлмаган даромадларига манбада чегирмаларсиз қуйидаги ставкалар бўйича солиқ солинади: дивидендлар ва фоизлар - 15%; таваккалчиликларни суғурта қилишга ёки қайта суғурта қилишга тўланган суғурта мукофотлари - 10%; Ўзбекистон Республикаси билан бошқа давлатлар ўртасида ҳаракат қилишда халқаро алоқа учун телекоммуникациялар ёки транспорт хизматлари (фрахтдан да ромадлар) - 6%; роялти, ижарадан олинган даромадлар, хизматлар кўрсатиш, шу жумладан, бошқарув, маслаҳат хизматлари кўрсатишдан келадиган даромадлар ва бошқа даромад лар - 20%. Жисмоний шахсларга тўланадиган дивидендлар ва фоизларга тулов манбаида 15 фоиз ставкаси бўйича солиқ солинади. Резидент - чет эллик жисмоний шахсга худди Ўзбекис тон Республикасининг фуқаролари каби со лиқ солина ди. Резидент - чет эллик жисмоний шахсга ЎзР манбаларидан олинган даромадлар бўйича уларнинг тўланиш жойидан қатъи назар, жисмоний шахсларнинг даромад солиғи солинади. Чет эллик жисмоний шахслардан соли қл арни ундириш тегишли чет давлатда Ўзбекистон Рес публикасининг жисмоний шахсларига нисбатан ҳам худ ди шундай чора-тадбирлар кўрилган ҳолларда ўзаро келишув асосида тўхтатилиши ёки чекланиши мумкин. Тўловчи даромад солиғини мустақил равишда (яъни ўз даромади ҳ исобидан) тўлаши шарт. Иш берувчиларга ходимлар учун соли қ тўлаш тақиқланган. Бироқ ЎзР Солиқ кодекси шартномалар ва бошқа битимларни тузиш чоғида уларга Ўзбекистон Республикасида фаолиятни амалга оширадиган солиқ тўловчилар ҳамда бошқа шахслар чет эллик жисмоний шахсларнинг (қайтариб таъкидлаймизки, ф а қ а чет эллик жисмоний шахсларга нисбатан) солиқ лар ва йиғимлар бўйича харажатларини ўз

зиммасига олишини назарда тутадиган изо ҳ нинг киритилишини тақиқлайди (ЎзР Солиқ кодекси 61-моддасининг 3-қисми). Даромад солиғи, одатда, солиқ солинадиган субъектга даромадни тўловчи шахслар томонидан тўловчининг даромадларидан ҳ соблаб чиқарилади ва ушлаб қолинади [солиқнинг даромад олиш манбаидан у шла ниши). Солиқнинг мутл о қ даромадни олиш манбаидан тўланиши (яъни кейинги декларацияни қилмасдан) асосий иш (ўқиш, хизмат) жойидаги ме ҳ нат мажбуриятларини бажариш билан боғ лиқ бўлган даромадларни олувчи шахсларга нисбатан рухсат этилади. Жисмоний шахсларнинг асосий иш жойи дан оладиган меҳнат ҳ ақ и ва бошқа тўловлардан даро мад солиғини ҳ исоблаб чиқиш тақвим йили бошидан бошлаб ҳ ар ойда солиқ солинадиган жами даромад суммасидан ортиб борувчи якун билан амалга оширилади. Жисмоний шахсларнинг асосий бўлмаган иш жойи дан оладиган меҳнат ҳақи ва бошқа тўловлардан даро мад солиғини ҳисоблаб чиқиш даромадни тўлаш манба ида тақвим йили бошидан бошлаб ҳар ойда белгиланган ставкалар бўйича солиқ солинадиган жами даромад суммасидан (агар бундай даромадлар тўланган бўлса) ор тиб борувчи якун билан амалга оширилади. Жисмоний шахсларнинг даромад солиғини тўлов ман баида ушлаб қолишни тегишли тўловларни тўловчи юри дик шахслар амалга ошириши шарт. Даромад солиғини ушлаб қолиш ва бюджетга ўтказиш учун даромад тўловчи юридик шах с жавобгардир. Солиқ суммаси ушлаб қолинмаганда, даромад тўловчи юридик шах с ушлаб қолинмаган солиқ суммасини ҳамда у билан боғлиқ жарима ва пеняларни бюджетга тўлаши шарт. Фуқаролар томонидан даромадларнинг декларация қилиниши республикада 1994 йилдан бошлаб амалга киритилди. Жисмоний шах с томонидан даромадларнинг декларация қилиниши деганда, бундай шахенинг муайян давр мобайнида у томондан олинган даромадлар ва ушбу даромадларни олиш билан боғлиқ харажатлар ҳақида давлат солиқ хизмати

органларига расмий хабар қилиши тушунилади. Даромадларни декларация қилиш фуқаро томонидан солиқ декларациясининг Солиқ кодексида белгиланган муддатларда топширилиши йўли билан амал га оширилади. Фуқароларнинг қуйидаги тоифалари жами йиллик даромад ҳақидаги декларацияни топширишлари шарт. а)асосий бўлмаган иш жойидан (Ўзбекистон Республикасидаги, шунингде к унинг ҳудудидан ташқаридаги манбалардан) даромад олувчи жисмоний шахслар; б)резидентлар - чет эллик жисмоний шахслар; в)тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи рези дентлар - жисмоний шахслар. Қуйидагилар декларация топширишдан озод этилади: а) фақат асосий иш (хизмат, ўқиш) жойидан даромад олган жисмоний шахслар. Бу ЎзР Солиқ кодексининг 62-моддасида мустахкамланган; б) асосий бўлмаган иш жойидан даромад олган жис моний шахслар, агар улар асосий бўлмаган иш жойидаги бухгалтерияга унинг даромадидан энг юқори ставка (36%) бўйича солиқ ушлаб қолиш хақида ариза берган бўлса. Бу қоида Йўриқнома 40-бандининг "а" кичик бандида белгиланган. Асосий бўлмаган иш жойидан даромадлар олган жис моний шахсларнинг даромадларидан даромад солиғининг якуний суммаси солиқ хизмати органлари томонидан олинган даромадлар, қилинган харажатлар ва уш лаб қолинган суммалар хақида топширилган декларация маълумотлари бўйича хисоблаб чиқилади. Резидент бўлмиш жисмоний шахсларнинг Ўзбекистон Республикасининг ташқарисида (шу жумладан, асосий иш жойи бўйича) олинган даромадларидан солиқнинг якуний суммаси ҳ ам худди шу тартибда хисоблаб чиқилади.

Жами йиллик даромад хақидаги декларацияни жисмо ний шахслар яшаш жойидаги солиқ инспекциясига топширадилар. Асосий бўлмаган иш жойидан даромад ол ган резидент - жисмоний шахс буни ҳисобот йилидан 10-мавзу кейинги йилнинг I апрелидан кечиктирмай амалга оширади. Чет эллик жисмоний шахс Ўзбекистон Республикасига келган кунидан эътиборан бир ой мобайнида мўлжалдаги даромадлар хақида декларация топширади. Чет эллик жисмоний шахснинг фаолияти тақвим йили мобай нида тўхтаган ва у Ўзбекистон Республикасидан чиқиб кетадиган бўлса, амалда олинган даромадлар хақида жўнаб кетишдан камида бир ой олдин декларация тақдим этилади; якуний декларация хисобот йилидан кейин ги йилнинг 1 апрелидан кечиктирмай топширилади. Юридик шахсни ташкил этмаган холда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар даромадларни шундай даромадлар пайдо бўлган кундан эъти боран биринчи ой ўтганидан кейин беш кун ичида, йил тугаганидан сўнг хисобот йилидан кейинги йилнинг 15 январигача декларация қилишлари шарт. Декларация топшириш йўли билан жисмоний шахс ларнинг даромадига солинадиган солиқни тўлаш муддатлари қуйидагича: а) асосий бўлмаган иш жойидан даромад олган рези дент - жисмоний шахслар учун - ҳ исобот йилидан кейин ги йилнинг 1 июнидан кечиктирмай; б) тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар учун ҳар чоракда, тегишлича 15 март, 15май, 15 август ва 15 ноябрдан кечиктирмасдан ўтган йил даги даромадлар бўйича хисоблаб чиқилган йиллик солиқ суммасининг 25 фоизи миқдорида, дастлабки марта солиқ тўлашга жалб этилаётган тўловчилар учун эса, жорий йилда мўлжалланаётган даромад бўйича солиқ органлари томонидан уларга хисоблаб чиқилган йиллик солиқ суммасининг 25 фоизи миқдорида.

Похожие

Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи

Юридик шахслардан олинадиган солиқлар турлари ва уларни ҳисоблаш тартиби

Солиқлар ва йиғимлар соҳасидаги ҳуқуқий ҳужжатларни бузганлик учун жисмоний шахсларнинг жавобгарлиги

Давлат даромадларини ҳуқуқий тартибга солиш. Солиқлар моҳияти ва уларнинг давлат ҳаётида тутган ўрни. Солиқ ҳуқуқи предмети, усули ва тизими

Юридик шахслар томонидан тўланадиган солиқларнинг ҳуқуқий тавсифи. Жисмоний шахслар томонидан тўланадиган солиқларнинг ҳуқуқий тавсифи