Солиқлар ва йиғимлар соҳасидаги ҳуқуқий ҳужжатларни бузганлик учун жисмоний шахсларнинг жавобгарлиги - Экономика - Рефераты

Солиқлар ва йиғимлар соҳасидаги ҳуқуқий ҳужжатларни бузганлик учун жисмоний шахсларнинг жавобгарлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115.5 KB

Солиқлар ва йиғимлар соҳасидаги ҳуқуқий ҳужжатларни бузганлик учун жисмоний шахсларнинг жавобгарлиги Режа: 1.Жисмоний шахсларнинг ҳуқуқий жавобгарлиги. 2.Солиқ қонунларини бузганлик учун жисмоний шахсларни маъмурий-жиноий жавобгарлиги.

Юридик ва жисмоний шахслар мақомининг айрим унсурлари солиқ ҳуқуқининг субъектлари сифатида юқорида куриб чиқилди. Таъкидлаш жоизки, 1997 йил 24 апрелдаги ЎзР Солиқ кодекси солиқ туловчиларни юридик ва жисмоний шахсларга ажратмади (11-12-моддалар). Солиқ туловчининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари руйхати тугалланмаган эди. ЎзР Солиқ кодексининг 11- ва 12-моддаларида шундай дейилган, солиқ туловчилар ушбу Кодексда ва бошқа қонун ҳужжатларида назарда тутилган узга ҳуқуқларга ва мажбуриятларга ҳам эгадир. Солиқ туловчи давлат органла ри томонидан "Хужалик юритувчи субъектлар фаолияти текширувини утказиш ва Текширувларни руйхатга олиш китобини юритиш тартиби тўғрисида низом"нинг 33-бандида айтилган текширувларнинг утказилиши билан 6oғлиқ катор ҳуқуқларга эга. 12-модданинг еттита бандида курсатилган мажбуриятлардан ташкари, солиқ туловчи бошка, жумладан, 41-модданинг 3-қисми, 42-модданинг 1-ва 3-қисми, 63-модданинг 1- ва 2-қисми, 126-модданинг 4-қисми ва бошқаларга биноан узга мажбуриятларни ҳам бажариши лозим. Солиқ туловчининг мажбуриятлари ҳақида қатор бошқа қонунларда ҳам эслатилади, масалан, ЎзР Ер кодексининг 40-моддаси ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва мулкдорлар зиммасига "ер солиғи ёки ер учун ижара туловини уз вақтида киритиш" мажбуриятини юклайди. 1998 йил 24 декабрда қабул қилинган "Хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назо рат қилиш тўғрисида"ги ЎзР қонунининг 16-моддаси солиқ туловчиларга айрим маъмурий-ҳуқуқий мажбурият ва ҳуқуқларни берди. Хужалик юритувчи субъектлар уларнинг фаолияти текширувини утказиш тўғрисидаги ахборотни олиш; назорат қилувчи органларнинг текширувчи мансабдор шахсларидан махсус вакил этилган органнинг ёки уни ҳудудий булинмаларининг қарорини, текширувларни утказиш учун асос бўладиган бошқа ҳужжатларни талаб қилиш; назорат қилувчи органларнинг уларнинг ваколатига кирмайдиган масалалар бўйича талабларини бажармаслик ва уларни текширув мавзусига тааллуқли

булмаган материаллар билан таништирмаслик ҳуқуқига эгадир. Мажбуриятлар купинча алоҳида солиқ турларига оид йуриқномаларда курсатилади, масалан, ЎзР Молия вазирлиги ва ДСқнинг 1997 йил 10 ноябрдаги 35/97-91-сонли "Юридик шахсларнинг даромадларига (фойдасига) солинадиган солиқни ҳисоблаб чиқиш ва бюджетга тўлаш тартиби тўғрисида"ги Йуриқномасининг 38-бандига мувофиқ, солиқ туловчи юридик шахсни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилингандан кейин 15 кун мобайнида давлат солиқ хизмати органларига даромад (фойда) солиғи бўйича ҳисоботлар ва ҳисоб-китобларни таэдим этишга мажбур. Солиқ туловчининг мажбуриятларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишда Солиқ кодексининг камчиликларига солиқ тўлаш бўйича мажбуриятларнинг тугатил ишини тасдиқловчи юридик далилларнинг мавжуд эмаслигини киритиш лозим. Масалан, жисмоний эмас учун бундай далиллар булиб солиқнинг туланиши, солиқнинг бекор қилиниши, солиқ туловчининг улими; юридик эмас учун -солиқни тўлаш ёки унинг бекор қилиниши ҳисобланади. Солиқ туловчилар мажбуриятлари доирасининг аниқ белгиланиши, уларни бажариш механизмини деталлаштириш (батафсиллаштириш) булардан бирини бузганлик учун жавобгарлик чораларини қонуний жиҳатдан қуллашга бевосита алоқадор. Солиқ органларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 1997 йил 29 августда қабул қилинган ''Давлат солиқ хизмати тўғрисида"ги ЎзР қонунида санаб утилган. Хужалик юри тувчи субъектлар фаолиятини текширишда солиқ хизматлари зиммасига юклатилган айрим бошқа ҳуқуқ ва маж буриятлар 1998 йил 24 декабрда қабул қилинган "Хужа лик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида"ги ЎзР қонунининг 17- моддасида курсатилган. Хусусан назорат қилувчи органлар нинг мансабдор шахслари узларининг ваколати доирасида текширилаётган хужалик юритувчи субъектлардан текширув утказиш билан бевосита боглиқ бўлган ҳужжатлар ва бошқа ахборотни талаб қилиш; текширилаёт ган хужалик

юритувчи субъектларга аниқланган қоидабузарликларга бардам бериш тўғрисида бажариш учун курсатмалар бериш; давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, хужалик юритувчи субъектларнинг эгалари олдига айбдор шахсларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги масалани қуйиш ҳуқуқига эга. Афсуски, ҳозирда давлат солиқ хизмати органларига берилган ҳуқукларнинг ҳаммасини ҳам юридик жиҳатдан асосланган, деб баҳолаб булмайди. Солиқ соҳасидаги ҳуқуқбузарликнинг аниқланган далиллари бўйича товар моддий бойликларнинг мусодара қилиниши (қонуннинг 10- банди) Узбекистон Республикасининг Конституциясига зиддир. Жумладан, Узбекистон Республикаси Конституциясининг 36-моддасида белгиланганки, ҳар бир эмас мулкдор булишга ҳақли, шу билан бирга, I9-моддада тасдикланишича, фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қуйилган xyқуқ ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд қарорисиз махрум этишга ёки уларни чеклаб қуйишга ҳеч ким хакли эмас . Солиқ хизмати органларининг мусодара қилиш ҳуқуқи мулкчилик ҳуқуқининг конституциявий суд кафолатини бузади, чунки мол-мулкни тортиб олишга бўлган мулкчилик хуқуқининг давлат ихтиёрига утишини келтириб чиқарувчи мусодара қилиниш фақат суд қарори билан амалга оширилиши керак. Солиқ хақидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик масаласи юридик адабиётда анча батафсил таджиқ этилган. Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, солиқ соҳасидаги хуқуқбузарликнинг баҳоланиши, юри - дик жавобгарлик чораларини амалда қуллаш мунозарали ва кескин масала булиб қолмокда. Солиқ жавобгарлиги, давлат томонидан мажбур қилишнинг таркибий қисми бўлгани холда, унинг барча белгиларини ўзида мужассамлантирган ва бир вакднинг ўзида ўзининг алоҳида хусусиятларига эга, булар қуйидагиларда намоён бўлади: 1) унга солиқ соҳасидаги хуқбузарлик асос бўлади; 2) у айбдорга (юридик ва жисмоний шахсга) нисбатан маъмурий ва

жиноий жазолар билан бир қаторда молиявий жазоларнинг ҳам қулланилишидан иборат; 3) жавобгарликка тортишнинг алоҳида тартиби белгиланган. Солиқ жавобгарлиги ҳамма вакд ҳам ҳуқуқбузарга муайян салбий оқибатлар келтириш билан боглиқ, бунда ҳар қандай фойдасиз натижани тушуниш лозим - хох, бу озодликдан маҳрум этилиш, хох, жарима булсин. Солиқ жавобгарлиги анъанавий маъмурий, жиноий, фуқаролиқ интизомий ва моддий жавобгарликлар билан бир қаторда жавобгарликнинг мустақил тури ҳисобланадими? Юридик адабиётда мазкур масала бўйича ягона нукдаи назар ҳозирча шаклланмаган. Айрим кишилар шундай ҳисоблайдики, солиқ жавобгарлигини мустақил жавобгарлик турисифатида ажратиш мумкин эмас ва у хакда фақат солиқ соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларни ҳимоялашга йуналтирилган хуқуқнинг турли тармоқлари меъёрларини бирлаштирувчи комплекс институт сифатида гапириш мумкин. Бошқаларнинг таъкидлашича, солиқ ҳуқуқбузарлиги учун жавоб гарлик юридик жавобгарликнинг бир тури булиб, у тор моқа xyқyқ тартибини мухофаза қилишга йуналтирилган ва шундай аниклик киритишадики, солиқ жавобгарлиги молиявий хуқуқнинг ҳамда молиявий жавобгарликнинг кичик тармоги ҳисобланади. Учинчи хилдаги муаллифлар "молиявий жавобгарлик" тушунчасини "маъмурий жавобгарликнинг тури" сифатида қуллаш мумкинлигини тан олишади; шунингдеқ "... ушбу жавобгарлик қонунчиликда мустақил ва ўзига хос хусусиятларга эга бўлган жавобгарлик сифатида ажратилган булишига қарамай, ... бироқ предмети ва услубига кура у маъмурий хисобланади" таъкидлашадики: "солиқ хиқидаги қонун хужжатлари бўйича жавобгарлик - бу маъмурий жавобгарлик нинг тури ҳисобланади; курсатиб утишганки, "молиявий жавобгарлик ҳақида молиявий жазони амалга ошириш сифатида факат етарли даражада шартли дейиш мум кин. ...бундай жавобгарлик - маъмурий жавобгарликнинг алоҳида ҳолатидир; ниҳоят, "солиқ жавобгарлиги" ("мо лиявий жавобгарлик") тушунчасининг қулланишига

умуман йул қуйишмайди ва "маъмурий жавобгарликнинг тури" тушунчасидан фойдаланишади. Ушбу мавкелар бир-биридан қанчалик фарқ қилмасин, сузсиз, молиявий жазоларнинг хуқуқий табиати, уларни қуллашдан келиб чиҳадиган бошқа хусусиятлар солиқ сохасидаги хуқуқбузарлик учун жавобгарликни солиқ хуқуқининг мустақил институти сифатида ажратиш имконини беради. Солиқ сохасидаги хуқуқбузарлик учун жавобгарликни амалга оширишнинг айрим мухим жихатларига эътиборни қаратамиз. Биринчи галда юридик жавобгарликнинг мохияти, тамойиллари, асослари ва белгиларини, солиқ сохасидаги хуқбузарликнинг таркиби ҳамда унсурларини куриб чиқамиз. Солиқ сохасидаги хуқбузарлик (солиқ сохасидаги жавобгарлик) учун юридик жавобгарликнинг мохияти давлат томонидан солиқ хақидаги қонун ҳужжатлари қоида-бузарларига нисбатан солиқ сохасидаги хуқуқий муносабатларда қулланиладиган таъсир этишнинг ҳуқуқий чоралари комплекслигидан иборат, яъни бу юридик жа вобгарликнинг турли хиллари, биринчи галда, маъмурий, жиноий, фуқаролиқ интизомий ва моддий жавобгарликлар мажмуасидир. Солиқ хуқуқбузарлиги учун жавобгарликнинг хусусиятини тушунишда ва уларни қуллашда муҳим методологик аҳамиятга эга бўлган юридик жовобгорликнинг ососий томойилларига қуйидагилар киради: 1) фақат айбдор, жамиятга қарши, хуқуқа зид қилмишлар учун жавобгарлиқ 2) қонунийлиқ 3) адолатлилик; 4) жазонинг муқаррарлиги ва тезкорлиги. Дастлабки икки тамойил қонун чиқарувчига тааллуқли булиб, давлат томонидан юридик жавобгарлик асослари белгиланишида инобатга олинади. қонунийлик тамойили хуқуқий муносабатларнинг барча бошқа сохасидаги каби қонунлар ва тегишли хужжатлар талабларининг оғишмай бажарилишидан иборат. Мод дий хуқуқ нукдаи назаридан мазкур тамойил шунда ифодаланадики, жавобгарликка фақат қонунда тўғридан-тўғри назарда тутилган қилмишлар учун ва қонун доирасида эга булиш лозим.

Жавобгарликнинг процессуал томони нукдаи назаридан қонунийликнинг асосий талаби у қатъий асосланган булишидан иборат. Юридик жавобгарликнинг адолатлилиги қуйидаги талаблардан ташкил топади: а)жавобгарликни белгиловчи ёки уни кучайтирувчи қонун қарши кучга э га булиши мумкин э мас; а) агар ҳуқуқбузарлик билан етказилган зарар қайтарилиш хусусиятига э га булса, юридик жавобгарлик унинг тикланишини таъминлаши керақ в) агар зарар тикланмас булса, жазолаш йул қуйилган хуқуқбузарликнинг огирлигига мос келиши лозим; г)битта хуқуқбузарлик учун юридик жавобгарликнинг бир чораси қулланилади; д ) хуқуқбузарликка йул қуйган эмас юридик жавобгар хисобланади; е) юридик эмаснинг кейинги фаолиятини тухтатувчи жазо чораларининг қулланиши мумкин э мас. Ва, албатта, хуқуқбузар билиши лозимки, жавобгарлик муқаррар ва тезкор равишда содир бўлади. Юридик жавобгарликнинг барча ушбу тамойиллари ва унсурлари солиқ сохасидаги хуқуқий муносабатларда қулланиладиган жавобгарлик учун ҳам хосдир. Юридик жавобгарликнинг а соси ўзига хос бўлган барча белгилар билан тавсифланувчи хуқ уқ бузарлик: хуқуқ қ а хилофлилиқ айбдорлиқ хуқуқа хилоф ҳаракатлар ва ке либ чиқан оқибатлар уртасида сабабли алоқаларнинг мавжудлиги, қилмишнинг жазоланиши хисобланади. Солиқ хуқбузарлиги тушунчасининг ўзини куриб чиқамиз. ҳуқуқбузарлик (юридик далил сифатида) айрим кишилар ёки юридик шахслар ҳаракатларининг алохида турини ташкил қилади. Бу хуқбузарликларни хуқуқбузарлик деб тан олинмайдиган воқеалардан чегараловчи уларнинг биринчи ва муҳим белгисидир. ҳуқуқбузарлик -бу хуқуқ талабларидан четга чиқиш, муайян императив юридик мажбуриятни бўзиш ёки хуқуқдан унинг мақсадига хилоф равишда фойдаланиш (хуқни суиистеъмол қилиш) демакдир. Шундай килиб, ҳ укукбузарликнинг мукаррар белгилари - ҳукукка хилофлилиқ айбдорлиқ юридик санкциялар билан такикланганлик. ҳу кук билан такикланмаган нарса ҳукукбузарлиқ деб

ҳисобланиши мумкин э мас. ҳар бир килмиш ҳукукбузарлик ҳисобланмайди, факатгина касддан ёки э ҳтиётсизлик билан, яъни шахснинг айби билан содир э тилган килмишлар ҳукукбузарлиқ деб тан олинади. Ўзида айбни мужассамлантирмаган килмиш учун жазо жавобгарлигига йул куйилмайди. Узбекистан Республикасининг солиқ ҳакидаги конун ҳужжатларида солиқ ҳукукбузарликнинг таърифи берилмаган. Унда факат "солиқ ҳакидаги конун ҳужжатларининг бўзилиши" ҳакида гапирилган ва айрим унсурлар санаб утилган, масалан, "даром а д (фойд а )ни яшириш...", "хисобга қуйишдон бош тор т иш..."', " ҳ исобвар а қ-фактураларни белгиланг а н т а ртибни бузг а н ҳ олда р а смийл а штириш..."', "бухгалтерлик уисобининг мавжуд э маслиги..." ва ҳ.к. Солиқ ҳ укукбузарлиги унсурларининг купчилик ифодалари аник ва тушунарли юридик мазмунга э га булмаган таърифларни ўзида мужассамлантирган. Афсуски, аксарият ҳолларда ҳукукбузарлик нимадан иборат, кайси амалда содир э тилган килмишлар солиқ соҳасидаги ҳу- кукбузарлик сифатида куриб чикилиши мумкин ва ҳоказо саволларга жавоб йук. Солиқ ҳуқуқ бузарлиги сиф а тид а бунинг учун ҳуқуқ нинг турли со ҳ аси қонунчилик ҳужжотларининг меъёрл а ри томонидон юридик жавобгорлик куздо тутилг а н, қонунчилик меъёрл а рининг б а ж а рилм а слиги ёки кер а клич а булм а г а н т а рзда б а ж а рилишид а ифод а л а нг а н ууқукқа хилоф, а йбдор қилмиш ( ҳ аракат, ҳ аракатсизлик) тан олин а ди. Ушбу таъриф умумлаштирувчи хусусиятга э га ва ҳуқуқбузарликнинг турли хиллари: маъмурий, жиноий, молиявий-ҳукукий ҳукукбузарликларни камраб олади. ҳар кандай солиқ ҳукукбузарлиги уз т а ркибиг а э га. Таркиб деганда, ҳукук. билан белгиланган белгиларнинг мажмуаси тушуниладики, улар мавжуд бўлган ҳолатда кил миш ҳукукбузарлик саналади. Унинг унсурларига куйидагилар киради: I) ҳукукбузарлик субъекти - конуннинг бўзилишига йул куйган ва бунинг учун юридик жавобгарликка э га бўлган эмас ҳукукбузарлик объекти - ҳукукбузар тажовуз килган нарса, бу конун билан муҳофаза килинадиган,

ҳукук меъёрлари билан тартибга солинган ва жазолар билан ҳимоя килинадиган жамиятдаги муносабатлар, солиқ тизимининг меъёри фаолият курсатишидир; ҳукукбузарликнинг субъектив томони - ҳукукбузарнинг йул куйилган килмишга ва унинг окибатларига руҳий муносабати, у ҳукукбузарнинг айбдорлигида ифодаланади; ҳукукбузарликнинг объектив томони - ҳуқук меъёрлари билан назарда тутилган, унинг ташки томонини тавсифловчи белгилар тизимидир. Солиқ ҳукукбузарлиги таркибининг барча масалаларини куриб. Факатгина уларнинг айримларига э ътиборни каратамиз. Солиқ ҳакидаги конун ҳужжатларини бузганлик учун юридик жавобгарликка солиқ ту л овчилар (хужалик юритувчи субъектлар, уларнинг мансабдор шахслари, фука-ролар) ҳам, давлат солиқ хизмати органлари (уларнинг мансабдор шахслари) ҳам э га булиши мумкин. Бу "Дав лат солиқ хизмати тўғрисида"ги қонун, Узбекистан Рес публикасининг Давлат солиқ кумитаси тўғрисида Низом, бошка конунчилик ҳужжатларида назарда тутилган. Бу, бироқ санаб утилган субъектлар жавобгарликнинг бар ча турларига жалб э тилишини англатмайди. Интизомий, маъмурий ва жиноий жавобгарликнинг субъектлари фа кат жисмоний шахслар булиши мумкин. Солиқ ҳукукбузарликларининг тизими одатда солиқ турларига кура э мас, балки ҳуқуқбузарлик объектлари, уларнинг хусусияти ва йуналишига қараб қурилади. Шуни инобатга олган ҳолда, солиқ ҳуқуқбузарликларини қуйидаги турларга булиш мумкин: давлатнинг молиявий манфаатларига қарши ҳуқуқбузарликлар; солиқ туловчиларнинг э ркинликлари, ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига қарши ҳуқбузарликлар; фаолияти солиқ солиш билан боглиқ бўлган давлат органларининг фаолият курсатиши билан боглиқ ҳуқуқбузарликлар; солиқ тизимини маъмурийлаштириш билан боглиқ ҳуқуқбузарликлар.

Солиқ ҳуқуқбузарликлари ижтимоий хавфи (зиёни)нинг юридик ифодаси булиб уларнинг Солиқ кодекси, Жиноят кодекси ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс билан тақиқланиши ҳисобланади. қонунда тўғридан-тўғри назарда тутилмаган ёки барча курсатилган белгиларга э га булмаган қилмиш ҳуқуқбу зарлик сифатида тан олиниши мумкин э мас. Одатда ушбу қоидани жиноий қилмишларга нисбатан қуллашади ва жиноий жавобгарликнинг асосланиши, одатда, шахснинг қилмишида ҳуқуқбузарликнинг маълум таркиби, яъни кодексда назарда тутилган қилмишларнинг тақ и қланган турлари белгиларининг мавжудлигини курсатиш йули билан ифодаланади. Уйлаймизки, ушбу қоида солиқ соҳасидаги ҳуқуқбузарлик учун ҳам жорий э тилиши зарур, унинг белгиларини қонунчилик ҳужжатида тўғридан-тўғри курсатиш лозим. Гап шундаки, амалда тезкор-тергов хизматлари купинча қайси далилий маълумотлар солиқ туловчи ҳаракатларидаги тўғридан-тўғри қилинган қасднинг далиллари сифатида курсатилиши мумкинлигини яхши тасаввур қилишмайди. Ахир ҳатто дастлабки тергов вақтида тан олинишлар ҳам, агар улар “қ уш бухгалтерия'' юритилганлиги, юридик шахснинг молиявий курсаткичларини бузиб курсатувчи қалбаки ҳужжатларнинг мавжудлиги, солиқ органлари курсатмаларига хилоф равишда солиқ ҳ а қидаги қонун ҳужжатларининг мунтазам бўзилганлиги би лан тасдиқланмаса, унчалик ҳам аҳамиятга э га булмайди. Албатта, айнан шунинг учун ҳукуматнинг 1997 йил 23 октябрдаги 483-сонли “Тадбиркорлик фаолияти билан шугулланувчи жисмоний шахслардан солиқлар ва йигимларнинг ундириб олинишини тартибга солиш тўғрисида"-ги қарори» қабул қилинди, унда юридик ва жисмоний шахслар томонидан даромад (фойда)ни қасддан яшириш ва солиқ тўлашдан бош тортиш белгилари ҳақида махсус илова мавжуд. Солиқ ҳуқуқбузарлигининг илмий жиҳатдан асосланган белгилари ушбу уқуқбузарликни иқтисодиёт соҳасидаги бошқа ҳуқуқбузарликлардан фарқлаш имконини беради, солиқ соҳасидаги ҳуқуқбузарликни уз ичига ол -

ган иқтисодий ҳуқуқбузарликларни молиявий (солила дойр) хатолардан аниқ чегаралашга кумаклашади. Бироқ, қapopда курсатилган белгилар руйхатнинг асосланганлиги ва тулиқлигига эътироз билдирмасдан туриб, таъкидлаш лозимки, ҳуқуқни қулловчиқ органлар ЎзР Жиноят кодексининг 184-моддаси ёки ЎзР Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 174-, 175- моддалари доирасида амал қиладиган белгилар, афсуски, қонунга тенглаштирилган ҳужжатларда санаб утилган. ҳолбуки, масалан, жино ий ҳуқуқ назарияси ва юзага келган амалиёт шундан гувоҳлик бермоздаки, жиноят таркиби фақат қонунчилик ҳужжати билан белгиланиши мумкин (мазкур ҳолатда бу Жиноят кодекси). Бу ҳyқyқ аксиомасидир. қонунда бевосита курсатилган ҳуқуқбузарликнинг қайсидир таркиби белгиларига мос келувчи қилмишларни содир этиш ҳуқуқбузарлик айбдори (масалан, жиноят) ва ҳокимият орган лари (ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар) уртасидаги ҳуқуқий муносабатларни келтириб чиқарувчи юридик далил булиш мумкин. Шундай қилиб, муҳими шуки, юридик ва жисмоний шахслар томонидан даромад (фойда)нинг қаеддан яширилиши ва солиқ тўлашдан бош тортилишининг курсатилган белгилари ҳукумат қарорига қилинган иловаларда эмас , балки қонунчилик ҳужжатида, чунончи: 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган ЎзР Жиноят кодексининг саккизинчи - "Атамаларнинг ҳуқуқий маъноси"- булимида уз аксини топиши керак. Бу республикада амал қилаётган қонун устуворлиги тамойилига мос келган булур эди. )ҳуқуқбузарликнинг ҳар бир таркиби, хох у жиноий қилмиш ёки маъмурий ҳаракат булсин, - бу маълум қилмишни тавсифловчи белгилар мажмуасидир, хуқуқбузарлик тўғрисидаги юридик тушунчада ифодаланиши лозим. Шахснинг ҳаракатларида ушбу белгиларнинг белгиланиши унинг жиноий, маъмурий ёки солиқ жавобгарлигининг хуқий асосланишидир, у содир этилган жиноят ёки ҳаракатни тўғри таснифлашни шарт қилиб қуяди. Афсуски, ЎзР Солиқ кодекси солиқ хуқуқбузарлиги тушунчасини бермасдан, солиқ туловчиларнинг айбли жавобгарлиги тамойилини белгиламади. Бундай хуқуқбузарликни содир этган шахснинг айби қай тарзда

белгилана ди? Солиқ хизмати органи ёки бошқа хуқуқни мухофаза қилувчи тўзилмалар жазони қулай туриб, қонун билан белгиланган ушбу жазони ундириш учун асосларнинг, чунончи: хуқуққа хилофлилик ва айбнинг мавжудлигини исбот қилиб бериши лозим. Айб қасд ёки эхтитётсизлик куринишида булиши мумкин. Масалан, ЎзР Жиноят кодексининг 184-моддасида кузда тутилган солиқ жиноятини текшириш (тергов қилиш) чоғида шуни исбот қилиш талаб этиладики, шахс солиқ хақи-даги қонун хужжатлари меъёрлари, бухгалтерлик хисобини юритиш қоидаларини билган, лекин онгли равишда уларни бузган, у томонидан киритилган бузиб курсатиш-лар арифметик хатолар ёки меъёрий хужжатлар қоидаларини нотўғри тушуниш натижасида эмас , балки қасддан қилинган. Агар шахс солиқ тўлашдан атайин бош тортаётганлиги, лекин бунда ушбу ҳаракат учун жиноий жавобгарлик назарда тутилганлигидан хабари булмаганлиги исбот қилинса, у Жиноят кодексининг талабларига тулиқ мос равишда мутлақ қонуний жазоланади. Бироқ агар солиқ хақидаги қонун хужжатларини бажармасликнинг сабаби хуқуқий меъёрларни билмаслиги булса, у холда бу айбнинг эхтитётсизлик (ва қаеддан қилинмаганлик) шаклидан далолат беради, бунда ЎзР Жиноят кодек - сининг 184-моддаси бўйича жиноий жавобгарлик хақида хеч қанақа гan булиши мумкин эмас . Айбнинг мавжудлиги ва шакли хақидаги масала хозирги вақтда солиқ хизмати органи ходимларининг эътиборидан бутунлай четда қолмоқда. Улар ўзлари томонидан солиқ сохасидаги хуқуқбузарлик сифатида талқин этиладиган далил, вазиятларга ва ЎзР Жиноят кодексининг саккизинчи - "Атамаларнинг хуқуқий маъноси"-булими тои-фалари (куп, анча, жуда куп микдор)га мутаносиб бўлган энг кам ойлик иш хақининг микдорига таянишади. Солиқ хақидаги қонун хужжатларининг меъёрлари бўзилганда, уларни бузганлик учун тегишли жазо қулланилади, мухими: солиқ хуқуқбузарлиги содир этилганми ёки йуқ-ми, шуни белгилаш зарур. Агар у

содир этилган булса, у холда солиқ туловчи, одатда, қасддан ёки эхтитётсизлик би лан ҳаракат қилган. Бу хуқуқий аксиомадир. Ушбу масала аниқ далиллардан келиб чиқилган холда куриб чиқилиши керак. Солиқ хизмати хуқуқбузарлик далилини исбот қилиши, уни содир этиш холатларига бахо бериши шарт. Бироқ солиқ хақидаги қонун хужжатлари купинча зиддиятли булиб, нима хуқуқбузарлиги нима йўқ, буни ҳар доим ҳам билиб булмайди. Шундай холатлар учрайдики, унда солиқ органи янги қонунни қуллашнинг дастлабки хафтаси мобайнида солиқ туловчининг ҳаракатларида хуқуқбузарликнинг таркибини курмайди, бир хафтадан кейин эса уни топади; холисона у иккинчи холатда хақ бўлади; лекин солиқ органи бир хафта давомида хуқуқбузарликни курмагани боис, солиқ туловчи уз ҳаракатларининг хуқуққа хилофлигини билмаган, деб хисоблаш мумкин. Маълумки, юридик шахсларга нисбатан айб мансабдор шахсларнинг айби орқали белгиланади. ЎзР Солиқ кодекси солиқ хуқбузарлиги учун жавобгарликни ташкилотларга нисбатан ҳам, жисмоний шахсларга нисбатан ҳам белгилайди. Юридик шахснинг солиқ хуқуқбузарлигига йул қуйганлиги учун жавобгарликка тортилиши етарлича асослар мавжуд бўлган ҳолларда унинг мансабдор шахсларини маъмурий, жиноий ёки бошқа жавобгарликдан озод этмайди. Агар ҳуқуқбузарлик юридик шахс томонидан содир этилган булса, у ҳолда мансабдор шахсларга нисбатан иш қузгатиш бундан юридик шахсдан молиявий жазоларни ундириш бўйича иш юритиш билан бир вақтда амалга оширилади. Агар маъмурий-ҳуқуқий жавобгарликнинг чораси сифатида маъмурий жазо иштирок этса, молиявий-ҳуқуқий жавобгарликнинг чораси сифатида жарима ва пеня қатнашади. Жарима ва пеня - бу солиқ туловчи томонидан солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари меъёрларининг (дав лат олдидаги солиқ мажбуриятларининг) бажарилмаганлиги ёки кераклича булмаган тарзда бажарилганлиги ҳолларида ундириладиган пул суммаларидир. Жарима - бу солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларида фоизларда ёки муайян микдор (масалан, энг кам ойлик иш ҳақининг микдори, солиқлар ва

йигимларнинг қўшимча ҳисоблаб ёзилган суммаси)га нисбатан баравар миқдорларда белгиланадиган бир марта ундириладиган суммадир. Солиқ органларида руйхатдан утишдан бўйин товлаганлик учун энг кам иш ҳақи миқдорининг эллик баравари микдорида, лекин бундай фаолият натижасида олинган даромаднинг (фойда-нинг) ун фоизидан кам булмаган миқдорда жарима ундирилади (ЎзР Солиқ кодекси 135-моддасининг 1-банди). Пеня - бу солиқлар ёки йигимларни тўлаш муддати утказиб юборилган ҳар бир тақвим куни учун ортиб борувчи якун билан ундириладиган пул суммасидир. Маса лан, солиқлар ёки йигимлар бўйича тулов муддати утка зиб юборилган ҳар бир кун учун 0,05 фоиз мқикдорида пеня ундирилади, тулов куни ҳам шунга киради (ЎзР Солиқ кодекси 135- моддасининг 8-банди). Пеня - бу қонун кучи билан солиқнинг мажбурий ва мажбурловчи хусусиятидан келиб чиқадиган, солиқни тўлаш кечиктирилган ҳолларда солиқ туловларини уз муддатида тулигича олмаганлик натижасида курилган давлат бюджети йуқотишларининг ўзига хос компенсацияланишидир. Жавобгарликнинг ушбу чораси ҳуқуқни тиклаш хусусиятига эга булиб, баъзан уни солиқ мажбурияти бажарилишини таъминлашнинг умумий қулланиладиган усули, деб аташади. Шу билан бирга, пеня солиқ ҳуқуқбузарлиги учун юридик жавобгарлик чораларининг қулланишидан қатъий назар тайинланади ва у, худди солиқ бўйича боқимандаликни ундириш каби, жазолаш аҳамиятига эга эмас. Шуни эсда тутиш лозимки, пеня бюджетга туланиши лозим бўлган ҳар қандай сумма (масалан, камайтирилган даромад (фойда) суммаси, жарима суммаси ва ҳ.к.)га эмас, балки фақат солиқ тўлаш кечиктирилган ҳолларда боқимандалик суммасига ҳисоблаб қушилади. Пеня, шунингдек бошқа солиқ туловининг ошириб туланганлиги сифатида ҳисобга олинган солиқ туловининг боқимандалик суммасига ҳам ҳисоблаб қушилмайди. ЎзР Солиқ кодекси билан мазкур солиқ ёки йигимни тўлаш учун белгиланган

муддат пеняни тўлаш муддатини ҳисоблаб чиқиш бошланадиган сана ҳисобланади (тўлаш учун белги ланган муддатдан кейинги кундан бошлаб). ЎзР Солиқ кодекси 135-моддаси 8-бандининг таъсирига солиқлар ва йигимлар бўйича бунак туловлар ҳам тушди. Бундан ташқари, пеня куринишидаги жавобгарликка юридик шахслар ҳам, жисмоний шахлар ҳам тортилади. Пенянинг ундирилиши солиқ мажбуриятларини бажаришдан халос этмайди. Узбекистонда амал қилиб турган солиқ ҳуқуқбузарлиги тизими соҳага тегишлилик бўйича курилган булиб, у юридик жавобгарлик белгиланган мажбуриятларнинг бажарилмаганлиги учун ҳуқуқий муносабатлар хусусияти би лан аниқланади ва ҳуқуқбузарликнинг қуйидаги турларини уз ичига олади: а) солиқ хусусиятидаги солиқ ҳуқу қб узарликлари; б) маъмурий-ҳуқуқий хусусиятдаги солиқ ҳ уқу қб узарликлари (маъмурий солиқ хуқу қб узарликлари}; в) жиноий- ҳ уқуқий хусусиятдаги солиқ ҳуқуқб узарликлари (солиқ жинояти). Солиқ ҳуқуқбузарлигининг турига мос равишда юридик жавобгарлик турлари ҳам ажратилади: а) молиявий-хқуқуқий; б) маъмурий; в) жиноий жавобгарлик. ЎзР Солиқ кодекси 135-моддасининг 1-бандига биноан, юридик шахсларнинг (шу жумладан, норезидентларнинг) солиқ органида руйхатдан утишдан бўйин товлаши учун жарима бундай фаолиятни амалга ошириш муддатига қараб алоҳида қулланилади: агар фаолият уттиз кунгача амалга оширилган булса-энг кам иш ҳақининг эллик баравари миқдорида, лекин бундай фаолият натижасида олинган даромаднинг (фойданинг) ун фоизидан кам булмаган миқдорда; агар фаолият уттиз кундан ортиқ муддатда амалга оширилган булса- энг кам иш ҳақининг юз баравари миқдорида, лекин бундай фаолият

натижасида олинган даромаднинг (фойданинг) эллик фоизидан кам булмаган миқдорда. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган ва солиқ органида руйхатдан утишдан бўйин товлаган жисмоний шахсларга нисбатан жарима энг кам иш ҳақининг беш баравари миедорида белгиланган (ЎзР Солиқ кодекси 135-моддасининг 2-банди). Шуни таъкидлаш керакки, фаолият турлари билан лицензиясиз шуғулланганлик учун шу фаолиятдан олинган бутун даромад (фойда) ва яна шунча миқдорда жарима ундирилади. ЎзР Солиқ кодекси 135-моддасининг 3-банди энг қаттиқ молиявий санкцияларни ўзида акс эттирган. Солиқ тулов чидан: а) даромад (фойда) яширилган тақдирда, яширилган даромаднинг (фойданинг) бутун суммаси ва яна шун ча миқдорда жарима ундирилади; б) солиқ солинадиган бошқа объектлар яширилган тақдирда, яширилган солиқ солиш объекти учун олинадиган солиқ суммаси ва яна шунча миқдорда жарима ундирилади. Солиқ туловчи юқоридаги хатти-ҳаракатларни санкциялар қулланилгандан кейин бир йил ичида такроран содир этган тақдирда, ундан тегишли сумма ва яна шу сумманинг икки барава ри миодорида жарима ундирилади. Давлат солиқ хизмати органларидан қасддан яшириш деганда, солиқ туловчининг қуйидаги хатти-ҳаракатлари тушунилади: ҳужжатларни қалбакилаштириш (тозалаш, ноқонуний тузатиш); сохта бирламчи бухгалтерлик ҳужжатларидан фойдаланиш; ишлаб чиқаришда фойдаланилмаган моддий ҳаражатларни ҳисобдан чиқариш; корхонада ишламайдиган, лекин унинг штатида бўлган ходимларга иш ҳақи ёзиш йули билан меҳнатга ҳaқ тўлаш ҳаражатларини ошириш; сотишдан тушган тушумларни ҳисоботдан кейинги даврга кучириш (сотиш ва даромад ҳажмини қасддан пасайтириш);

моддий, ёқилри-энергетик ресурслар харажати ва амортизация (эскириш)ни ҳисоблаб ёзиш меъёрларини сунъий равишда ошириш ёки нотўғри қуллаш; ҳужжатларни йўқ қилиш ёки уларни кўрсатишдан бош тортиш; сотиш жойларида бухгалтерлик ва бошқа ҳужжатлар билан тегишлича расмийлаштирилмаган маҳсулотлар (товарлар)нинг мавжуд булиши; давлат рўйхатидан ва солиқ органларида рўйхатдан ўтмай туриб, хўжалик (тадбиркорлик) фаолиятини юритиш; давлат солиқ хизмати органларининг ёзма хабарномаси мавжуд бўлган ҳолларда, икки ва ундан ортиқ манбадан даромадлар олувчи жисмоний шахслар томонидан даромадлар ҳақида декларациянинг тақдим этилмаганлиги. Агар солиқ туловчининг ўзи (солиқ органларининг ҳужжатли текширувига қадар) уларнинг натижасида солиқлар ва бюджетга тўланадиган бошқа мажбурий туловлар суммаси пасайтирилган хатоларни аниқласа, у белгилан ган тартибда бухгалтерлик ҳисоботи ҳамда солиқлар ва тўловлар бўйича ҳисоб-китобларга тузатишлар киритиши шарт. У ҳолда ЎзР Солиқ кодексининг 135-моддасида кузда тутилган молиявий санкциялар қулланилмайди (ЎзР Солиқ кодекси 135-моддасининг иккинчи қисми). Лекин бундай ҳолатда солиқ туловчидан солиқлар ва 6oшқа мажбурий туловларни уз вақтида туламаганлик учун пеня ундирилиши лозим. Даромаднинг амалда пасайишини келтириб чиқарувчи сабабларга караб санкциялар кулланилмаслиги ҳам мумкин. Масалан, солиқлар бўйича имтиёзларнинг нотўғри қўлланилишини даромад ёки солиқ солинадиган объектнинг яширилиши сифатида куриб чикиш мумкин эмас. ''Солиқ солинадиган даромад" суммасини имтиёзларни асоссиз қўллаш натижасида бузиб курсатиш амалдаги солиқ ҳақидаги конун ҳужжатларига мувофик даромадни (фойдани) яшириш ёки пасайтириш сифатида таснифланиши мум - кин эмас. Бундай ҳолатда факат ушбу солиқ бўйича ҳисоб-китоб аникланиши ва солиқнинг тегишли суммаси бюджетга ундирилиши мумкин.

ЎзР солиқ ҳакидаги конун ҳужжатларида “яшириш”, "пасайтириш" ва "бузиб курсатиш" тушунчалари таърифланмаган. Дастлабки марта "солиқ тўлашдан бўйин товлаш" тушунчасининг мазмунини юридик жиҳатдан аник белгилаш ва унинг турли хиллари бўйича санкцияларни қатъийлаштириш зарурати Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 31 декабрдаги 615-сонли 1 қарори билан маъқулланган 1994 йилга мулжалланган Узбекистан Республикасининг бюджети концепциясида ёзилди.

Похожие

Солиқ қонунларини бузганлик учун юридик, жисмоний ҳамда мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги

Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар ва йиғимлар

Давлат солиқ идоралари ва уларнинг ҳуқуқий мақоми

Солик хукуки тушунчаси, мохияти, тизими, манбалари ва асосий тамойиллари

Божхона қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик