Жаҳон иқтисодиётини тартибга солишда халқаро ташкилотларнинг роли - Экономика - Рефераты

Жаҳон иқтисодиётини тартибга солишда халқаро ташкилотларнинг роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Жаҳон иқтисодиётини тартибга солишда халқаро ташкилотларнинг роли Режа: 1. Халқаро иқтисодий ташкилотларнинг таснифланиши 2. Жаҳон хўжалигидаги глобал ташкилот. Бирлашган миллатлар ташкилоти тизими 3. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти. Ҳудудий иқтисодий ташкилотлар 4. Жаҳон савдо ташкилотининг жаҳон хўжалигидаги ривожланиш йўналишлари ва уни мамлакатлар иқтисодиётидага аҳамияти 5. ЖСТнинг ташқи савдо операцияларини тартибга солиш услублари

Халқаро иқтисодий ташкилотларнинг таснифланиши Халқаро иқтисодий муносабатлар мураккаб иқтисодий механизм сифатида бир томондан бозорга хос ўз-ўзини бошқариш қобилиятига эга бўлса (ХИМнинг моддий асоси ҳали ҳам жаҳон бозори ҳисобланади), иккинчи томондан, айниқса XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, алоҳида мамлакатлар ва ҳудудлар ўртасида ўзаро алоқаларни осонлаштирувчи давлатлараро тузилмаларни яратишни талаб этади. Айни пайтда шуни қайд этиб ўтиш керакки, биринчи (1914-1918 йиллар) ва иккинчи (1939-1945 йиллар) жаҳон урушлари орасида халқаро ташкилотларни гуркираб вужудга келиш жараёни (шу даврд Халқаро меҳнат ташкилоти, ўзининг «Инкотермс» каби тижорий ҳужжатлари билан таниқли бўлган Халқаро савдо палатаси, Халқаро ҳисоб-китоблар банки ташкил этилган) ва айниқса 40-йилларда иккита тўқнашувни бошидан кечирган давлатлар тарихидаги фавқулотда ҳолатлар ва 1929-1932 йиллардаги чуқур иқтисодий таназзул билан боғлиқ. Халқаро иқтисодий ташкилотларнинг вужудга келишининг иккинчи «тўлқини» ва ҳаракатдаги фаолиятининг фаоллашуви иккинчи жаҳон урушидан сўнг мустамлакачилик тизимининг парчаланиши ҳамда 60-70 йиллардаги иқтисодий чайқалишлар билан боғлиқдир. Ва ниҳоят, 80- йилларнинг бошларида халқаро иқтисодий ташкилотлар фаолиятида учинчи босқичнинг бошланганлигини кўришимиз мумкин. Бунга сабаб сифатида тоталитар тизимларнинг (cобиқ СССРни) инқирозга учраши ва янги минг йиллик остонасида инсониятнинг глобал муаммоларини кескин кучайиши кабиларни кўрсатиш мумкин. Жаҳонининг кўплаб мамлакатларининг ҳукумат органлари замонавий халқаро иқтисодий муносабатлардаги муаммоларни мустақил ҳал эта олмадилар ва натижада улар қайд этиб ўтилган муаммоларни ҳал этишда биргалашиб ҳаракат қилиш усулларини ишлаб чиқара бошладилар. Ҳозирги кунда жаҳон иқтисодиётида иқтисодий гуллаб-яшнанш ва жаҳон халқлари фаровонлигини таъминлаш масаласи билан шуғулланвчи минглаб халқаро ташкилотлар ҳисобга олинган.

Экспертларнинг фикрича жаҳон иқтисодиётига сезиларли таъсир ўтказа оладиган халқаро ташкилотлар сони 100 та атрофидадир. Халқаро иқтисодий ташкилотларнинг шаклланишида муҳим ўрин тутган қуйидаги омилларни келтиришимиз мумкин: 1. Инсонлар ҳаётининг бир бирига боғликлигининг янада ўсиши; 2. Саноат революцияси ва илмий ютуқлар инсонларни бир- биридан ажратиб турган масофаларни қисқартириши ва халқаро муносабат ва ҳамкорликни кенгайтириши; 3. Савдо, валюта- молия муносабатлари, капитал бозори умуман иқтисодий ўсиш; 4. Давлатларнинг барча соҳада бир – бирларига боғлиқлигининг ўсиши; 5. Дуёдаги умумий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг зарурлигини чуқурроқ англаш. Давлатнинг халқаро иқтисодий ташкилотларга аъзо бўлиши унинг ҳар томонлама ривожланиш имкониятларини оширади. Чунки халқаро иқтисодий ташкилотларга аъзо бўлиш, унинг бошқа аъзо давлатлари билан ҳам кенг ҳамкорликни йўлга қўйишни таъминлайди. Халқаро иқтисодий ташкилотлар топологияси ҳақида гапирганда, иккита мезондан (жуғрофий қамрови кенглиги ва фаолият хусусиятлари) фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Биринчисидан келиб чиқиб, икки томонлама, ҳудудий ва глобал тузилмалар ажратиб кўрсатилади. Иккинчи мезонни қўллаган ҳолда махсуслаштирилган (соҳалар бўйича) ва глобал ташкилотларга эга бўламиз. Буларнинг ичида айниқса 1945 йилнинг 24 октябрида ташкил этилган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) тасарруфидаги иқтисодий ҳамкорлик органлари алоҳида ўринга эга. БМТ – иккинчи жаҳон урушидан сўнг Антигитлер коалицияси аъзолари томонидан

ташкил этилган энг универсал, обрў-эътиборли ва сон жиҳатдан энг йирик халқаро ташкилот ҳисобланади. Жаҳон хўжалигидаги глобал ташкилот. Бирлашган миллатлар ташкилоти тизими БМТ штаб-квартираси Нью-Йоркда жойлашган бўлиб, унинг таркибида 190 дан ортиқ аъзо-мамлакат мавжуд. БМТ низомининг 1-моддасида ташкилот фаолиятининг асосий мақсадлари ичида, «иқтисодий, ижтимоий, маданий ва гуманитар ҳарактердаги халқаро муаммоларни ҳал этишда халқаро ҳамкорлик қилиш» мақсади ҳам етакчи ўринда туради. БМТ иқтисодий соҳада асосан қуйидаги тўртта йўналиш бўйича фаолият олиб боради: -глобал муаммоларни ҳал этиш; -давлатларнинг иқтисодий ҳамкорлигига кўмаклашиш; -мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишидаги узилишларни енгиб ўтиш; -ҳудудий ривожланишни рағбатлантириш. Юқорида санаб ўтилган йўналишларнинг ҳар бири БМТ муассасаларнинг фаолиятида ахборот, техника-маслаҳат ва молия соҳасида ҳамкорликларни ҳам ўз ичига олади. БМТ бош ва ёрдамчи органлари, шунингдек, 18 та махсуслаштирилган институт ва бир қатор автоном тузилмалар бўлимлари Бош Ассамблея (БА), Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш (ЭКОСОС) ҳамда Секретариат ҳисобланади. Бош Ассамблея йилида бир марта сессиялар ўтказади (сентябр, декабр), бу сессияларнинг ҳар бирида раис, унинг ўринбосарлари ва асосий

қўмиталарнинг бошлиқлари сайланади. Жаҳон иқтисодиётидаги асосий масалалар ҳам умумий мажлисларда ҳам махсус иккинчи қўмита доирасида муҳокама қилинади. БМТнинг иқтисодий ва ижтимоий кенгаш бўлими (ЭКОСОС) 1946 йилда ташкил этилган. 54 мамлакат унинг аъзолари саналади ва аъзоларнинг учдан бир қисми (Буюк Британия, Хитой, Россия, АҚШ ва Франциядан ташқари) ҳар йили уч йил муддатга қайта саналади. Юқоридаги бешта давлат уруш ва тинчлик масалалари билан шуғалланувчи Хавсизлик кенгашида бўлгани каби доимий равишда ЭКОСОС таркибига киради. Кенгаш одатда бир йилда икки марта (ижтимоий-ҳуқуқий ва гуманитар мавзуда, шунингдек, иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича) сессия ўтказади. ХИМ муаммолари бўйича қарорлар ва тавсиялар қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган барча ташкилотлар фаолиятини мувофиқлаштириш масъулияти ҳам ЭКОСОС зиммасидадир. Бугунги кунга келиб ЭКОСОС олтита доимий қўмита, еттинчи функционал ва бешта ҳудудий комиссияларни таъсис этган. Булардан ташқари 18 та махсуслаштирилган муассаса, Жаҳон озиқ-овқат дастури ва ЮНКТАД/УСТ Халқаро савдо маркази ҳам ЭКОСОС патронажи остида фаолият олиб боради. БМТнинг иқтисодий органлари тизимида учинчи бўғин сифатида Секретариат фаолият олиб боради. Секретариат бир неча бўлимлардан (иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича Департамент) таркиб топган бўлиб, маъмурий-ижрочи тузилма сифатида иш олиб боради. Жаҳон хўжалиги муаммоларини ҳал қилишда БМТнинг савдо ва тараққиёт бўйича Анжумани (ЮНКТАД) ва БМТнинг саноат тараққиёти бўйича ташкилоти (ЮНИДО) тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. 1964 йилнинг охирида БМТнинг Бош Ассамблеяси халқаро савдо бўйича ҳамкорликка кўмаклашиш учун ЮНКТАДни таъсис этиш ҳақида қарор қабул қилди. Анжуманнинг олий органлари тўрт йилда бир ўтказиладиган сессия ва йилда икки марта тўпланадиган Кенгаш ҳисобланади. Кенгаш назорати остида доимий қўмиталар, вақтинчалик ишчи

гуруҳлари ва Секретариат фаолият кўрсатади. ЮНКТАДга ҳозирги кунда 186 та давлат аъзо бўлиб, унинг штаб-квартираси Ж еневада жойлашган. ЮНКТАД р а ҳбарлиги остида ўтказилган ҳукуматлараро маслаҳатлар натижасида бир қатор муҳим савдо битимлари имзоланди, хом-ашё товарлари савдоси соҳасидаги ҳолатларни ўрган и ш учун эксперт гуруҳлари ташкил этилди. Анжуман Европа ва Америка бозорларида ривожланаётган мамлакатларнинг маҳсулотлари учун махсус имтиёзлар бериш режимини қувватлаш йўналишида фаолият кўрсатмоқда. 1967 йилда ташкил этилган ЮНИДО 166 та давлатни бирлаштирган бўлиб, унинг штаб-квартираси Вена шаҳрида жойлашган. Бу ташкилотнинг бош вазифаси Осиё, Африка, Жанубий Америка ва Океаниядаги камбағал ва ривожланиш даражаси паст бўлган мамлакатлар гуруҳини иқтисодий қолоқликдан олиб чиқиш жараёнини рағбатлантириш мақсадида БМТ доирасида саноат ривожланишини мувофиқлаштиришдан иборат. ЮНИДОнинг олий органи икки йилда бир марта чақириладиган Бош Анжуман саналади. Бошқарув тузилмалари эса саноат тараққиёти бўйича кенгаш ва бюджет масалалари бўйича қ ўмита ҳ исобланади. ЮНИДО фаолияти ҳукуматлар ва хусусий тармоқ билан ҳамкорлик асосида қурилган. Ташкилот инвестициялар, техник ва саноат ҳамкорлиги масалалари бўйича форумлар ўтказади. Хорижий инвестицияларнинг кўпайиб боришига, ривожланган мамлакатларга технологиялар етказиб беришга кўмаклашади. Бу масалаларни амалга оширишда ЮНИДОнинг Саноат ва технологик ахборотлар банки (СТАБ) самарали фаолият кўрсатмоқда. Молиялаштиришдаги муаммолар, ортиқча қоғозбозлик ва қарорларнинг бажарилишини назорат қилишнинг кучсизлигига қарамасдан, замонавий халқаро иқтисодий муносабатларнинг ривожланишида БМТ тизимидаги иқтисодий ташкилотларнинг аҳамияти ортиб бормоқда. БМТнинг махсуслаштирилган муассасалари ролининг кучайиб боришида халқаро меҳнат тақсимоти тузилмасининг мураккаблашуви, ахборот-технологик

айирбошлашнинг янгидан-янги каналларининг вужудга келиши жаҳон хўжалик ҳаётининг жадаллашуви ва шунингдек инсоният олдида турган жиддий глобал муаммолар ва ҳ. к .лар м уҳим рол ўйнамоқда. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти. Ҳудудий иқтисодий ташкилотлар БМТ доирасига кирмайдиган иқтисодий ташкилотга 1961 йилда ташкил топган, штаб-квартираси Парижда жойлашган Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт ташкилотини (ИҲТТ) киритиш мумкин. ИҲТТ иккинчи жаҳон урушидан кейин АҚШнинг молиявий ёрдамидан самарали фойдаланиш ва кўҳна қитъадаги тикланиш жараёнини мувофиқлаштириш мақсадида ташкил этилган. Европа иқтисодий ҳамкорлик ташкилотининг вориси ҳисобланади. «Бойлар клуби», жаҳон иқтисодиётининг «ақл маркази» деб аталувчи ИҲТТ ҳозирги кунда жаҳоннинг иқтисодий жиҳатдан энг ривожланган 29 та мамлакатини ўз таркибига бирлаштирган. Чунончи, бу ташкилотга аъзо- мамлакатлар ҳиссасига жаҳон товар ва хизматлар ишлаб чиқаришнинг 2/3 қисми тўғри келади. ИҲТТнинг олий кенгаши бўлиб, унинг таркибига ҳар бир аъзо- мамлакатдан биттадан вакил киради. Кенгаш аъзолар ойда бир марта Бош котиб раислигида учрашишади. Бундан ташқари Кенгаш вазирликлар (ташқи ишлар вазирлиги, молия вазилиги, иқтисодиёт вазирлиги кабилар) миқёсда йиллик мажлисларни ҳам ўтказиб туради. Доимий асосда иш юритувчи Ижроия қўмитанинг асосий вазифаси ИҲТТ фаолиятини назорат қилиш ва Кенгаш мажлисларини тайёрлашдан иборат. 200 дан ортиқ қўмиталар, ишчи гуруҳлари ва эксперт комиссияларини ижтимоий-иқтисодий ҳарактерда бўлган кенг доирадаги масалалар билан ҳам шуғулланади.

ИҲТТ тузилмаси ҳақида фикр билдирилганда албатта Европа ва ўтиш даври иқтисодиётли мамлакатлар ўртасида ҳамкорлик марказини эслатиб ўтиш жоиздир. Бу марказ 1990 йилда ташкил этилган бўлиб, ИҲТТ ва Шарқий Европа мамлакатлари ўртасидаги алоқаларни мувофиқлаштириб туради. ИҲТТ фаолиятидаги энг муҳим жиҳат – бу ташкилотга аъзо- мамлакатлар ҳукуматлари ўртасида иқтисодий ва ижтимоий, сиёсий муаммолари бўйича фикр алмашишни йўлга қўйишдир. Капитал ва хизматларнинг эркин ҳаракатини таъминлаш, порахўрликка қарши кураш кабилар тўғрисидаги қонунлар бу сай-ҳаракатларнинг самарасидир. Ҳозирги кунда ИҲТТнинг амалий вазифалари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: -болалар ва аёллар меҳнати, маҳсулот баҳосини атайлаб пасайтириш кабилар ғирром рақобатни чегаралаш йўлларини излаш; -меҳнатни ҳимоялаш бўйича бўйича барча мамлакатлар учун ягона бўлган меъёрий ҳужжатлар тўғрисида конвенция қабул қилиш; -глобал миқёсда бевосита чет эл инвестицияларни бериш режимини тартибга солиш (Инвестициялар тўғрисида кўп томонлама келишув лойиҳаси компанияларга, ўзларини нуқтаи назарича, ҳукуматнинг нохолис инвестицион сиёсати билан тортишиш имкониятини беради); - саноат корхоналари фаолиятини экологик жиҳатдан халқаро назоратини амалга ошириш. Жаҳонда интеграцион жараёнлар – ЕИ, НАФТА, МЕРКОСУР, МДҲ кабилар билан тўғридан-тўғри боғлиқ бўлмаган ўнлаб ҳудудий ми қ ёсдаги халқаро иқтисодий ташкилотлар мавжуд. Уларнинг фаолият кўрсатиш механизмларини ўрганиш мақсадида биз Ғ арбий ярим шар ва Африка қитъасидаги муҳим аҳамиятга эга бўлган Америка давлатлари ташкилоти (АДТ) ва Африка Бирдамлик Ташкилоти (АБТ) тўғрисида батафсил тўхталиб ўтамиз.

Америка давлатлари ташкилоти ( АДТ ) 1948 йилда Богота шаҳрида (Колумбия) ўтказилган Америка давлатларининг 9-чи халқаро Анжуманида ташкил этилган бўлиб, ўз таркибига 35 давлатни бирлаштирган. Штаб- квартираси Вашингтонда жойлашган . Ташкилотнинг фаолияти на фақат иқтисодий, балки сиёсий ҳарактерга ҳам эга. 60-йилларда «Совуқ уруш» даври сиёсати ўтгач, иқтисодий масалалар бу ташкилот фаолиятидан олдинги ўринга чиқди. АДТнинг олий бош органи Бош Ассамблея ҳисобланади, йилда бир марта чақириладиган сессияларда энг жиддий масалалар бўйича қарорлар қабул қилинади. Доимий Кенгаш ташкилотнинг барча жорий фаолиятига раҳбарлик қилади ва назоратни амалга оширади, шунингдек, доимий қўмиталар ва ишчи гуруҳларга таянган ҳолда Бош Ассамблеянинг сессияларини тайёрлайди. Аъзо мамлакатлар ўртасида ҳамкорликни ривожлантиришга кўмаклашишга қаратилган Америка давлатлараро иқтисодий ва ижтимоий кенгаши ҳам муҳим аҳамият касб этади. 1994 йилда Америка қитъасидаги 34 мамлакат (Кубадан ташқари) давлат ва ҳукумат раҳбарларининг учрашувда «тараққиёт ва ривожланиш» мақсадида ҳамкорлик тамойиллари: демократия, эркин савдо ва америкада барқарор ривожланиш тўғрисида деклорация» қабул қилинди. Ушбу анжуман қатнашчилари келажакда – 2005 йилдан сўнг Панамерика эркин савдо ҳудудини ташкил этишга қарор қилишди. Африка Бирдамлик Ташкилоти 1963 йилда Аддис-Абеба шаҳрида (Эфиопия) ўтказилган Африка давлатлари раҳбарларининг бу ташкилотнинг штаб-квартираси ҳам шу шаҳарда жойлашган бўлиб, унга Африканинг деярли барча давлатлари аъзо бўлган (Мароккодан ташқари). АБТ фаолияти АДТдаги каби комплекс ҳаракатига эга, иқтисодий масалалар ҳмиша бошқарув тузилмалари диққат марказида туради. АБТнинг олий органи Давлат ва ҳукумат раҳбарлари Ассамблея ҳисобланиб, у йилда бир маротаба сессиялар ўтказади. Ташкилотнинг бошқа муассасалари ичида Африка давлатларининг иқтисодий ривожланишига кўмаклашиш юзасидан бевосита масъул бўлган Иқтисодий ва ижтимоий комиссия сезиларли мавқега эга.

АБТ ҳудудий сиёсатига тавсиф берганда, 1991 йилда аъзолар- мамлакатлар томонидан қабул қилинган Африка иқтисодий ҳамжамиятини ташкил этиш тўғрисидаги битимни эслатиб ўтиш керак. Бу жараённинг умумий давомийлиги 34 йилга мўлжалланган бўлиб, у олти босқичдан иборат. Хуллас, жаҳон иқтисодиётидаги ушбу ҳудудий иқтисодий ташкилотлар глобал миқёсдаги тузилмалар билан биргаликда мамлакатларга миллий чегараланганликни енгиб ўтиш, хўжалик алоқаларини жадаллаштириш ва XX-XXI асрдар бўсағасида инсоният дуч келаётган жуда кўп муаммоларни ҳал этиш учун ҳаракатларни бирлаштириш имконини беради. Шундай қилиб, жаҳон иқтисодиётида фаолият кўлами ва соҳаси турли туман муассасаларни ўз ичига олувчи халқаро иқтисодий ташкилотлар ХИМ тизимида вақт ўтган сайин янада аҳамиятлироқ бўлиб бормоқда. Халқаро иқтисодий ташкилотлар ичида БМт тизимига кирувчи тузилмалар (ЭКОСОС, ЮНКТАД, ЮНИДО ва бошқалар) марказий ўринни эгаллайди. БМт доирасидан ташқари жуда кўп нуфўзли, лобрўли глобал ва ҳудудий миқёсдаги ташкилотлар ҳам мавжуд бўлиб, ушбу ташкилотлар жаҳон иқтисодиётида кенг доирада фаолият кўрсатмоқда. Жаҳон савдо ташкилотининг жаҳон хўжалигидаги ривожланиш йўналишлари ва уни мамлакатлар иқтисодиётидага аҳамияти Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ) 1995 йилнинг 1 январида ташкил топди. ЖСТ кўп томонлама савдо тизимларининг хуқуқий ва институтционал асосидир. У муҳим шартнома мажбуриятларни таъминлайди. Бу шартнома мажбуриятлари ҳукуматларга ички қонунчиликни шакллантириш ва амалга оширишда, шунингдек ташқи савдони бошқаришни аниқлаб беради. ЖСТ 1947 йилда ташкил топган ва 1948 йилнинг 1 январидан кучга кирган Тарифлар ва савдо бўйича бош келишув (ГАТТ)нинг давомчиси

ҳисобланади. ЖСТ келишуви халқаро савдонинг янги қонуниятларини, Уругвайдаги кўп томонлама музоқаралар жараёнида эришилган битимларни умумий идорага жамлашни қамраб олади. Бу қоидалар ГАТТ доирасида 125 та мамлакат иштирокида етти йил давом этган ва 1993 йилнинг 15 декабрида Уругвайда тугаган кўп томонлама музоқаралар натижасидир. Вазирлар 1994 йил апрелда Марокашдаги мажлисда якунловчи актни имзоладилар. 15 апрелдаги “Марокко декларацияси” шуни тасдиқладики, Уругвай раунди натижалари жаҳон иқтисодиётини мустаҳкамлаб, савдо ва капитал қўйилмаларини, бандликни либераллаштириб, бутун жаҳонда тушумларни кўпайишга олиб келади. ГАТТ-ЖСТнинг қисми сифатида қуйидаги асосий қоидаларга эга: 1. Тарифлар орқали миллий иқтисодиётни химоялаш. ГАТТ эркин савдо билан шуғулланса ҳам ЖСТга аъзо мамлакатлари ўзларининг миллий саноатини ташқи рақобатдан химоя қилиш хуқуқига эгалигини тан олади. Бироқ , ГАТТ мамлакатлардан тарифлар орқали химоя қилишни талаб этади. Бу тамойилни амалда бажарилишини таъминлаш учун ГАТТ қонун- қоидаларига кўра бир неча истиснолар бўйича миқдорий чекловлардан фойдаланиш ман этилди. 2.“Тарифларни алоқалаш”. Давлатлар кўп томонли савдо келишувлари орқали миллий саноатни қўллаб-қувватлашни камайтириши, иложи бўлса, тарифларни камайтириб, бошқа савдо тўсиқларини олиб ташлаши керак. Тарифлар маълум даражада камайиб “алоқа”га кирмоқда. Алоқага киришиш шуни билдирадики, аниқ бир маҳсулотни муносабатга киришишдаги тариф даражаси ЖСТ аъзосининг мажбуриятидир ва асосий савдо шериги билан компенсация хақидаги келишувсиз тарифни ошира олмайди. 3.“Энг қулай режим. ”ГАТТ нинг ушбу қонуни ажратмаслик принципи ҳисобланади. Қонунда таъкидланишича, экспортёр ва импортёр давлатларга ўзгартирилган тариф ва бошқа меъёрлар БСТнинг аъзоси бўлган бошқа давлатларга ҳам камситишларсиз қўлланилиши керак. Хеч қандай давлат

бошқасига алоҳида савдо фойдаси ёки камситувчи чоралар қўя олмайди. Ҳамма бир хил даражада ва ҳамма савдо тўсиқларини тушириш мақсадидаги барча чоралардан фойда олади. 4. “Миллий режим”.Агар афзал кўрилган давлатларда камситиш ман қилинган бўлса, “Миллий режим” қоидасида эса бозорга чиқарилган товарлар давлат ичида ишлаб чиқарилган эквивалент товарлар билан бир хил шарт-шароитда амалга оширилиши керак. Жаҳон Савдо Ташкилотига аъзо бўлиш жараёни қийин ва узоқ вақтни талаб қилади. Биринчи босқичда ЖСТга қўшилишни хоҳловчи давлатларнинг ҳукумат бошлиқлари ЖСТда кузатувчилик ҳуқуқини берувчи ариза беради. Бунда ҳукумат ЖСТга юборувчи ўз меморандумида мамлакатнинг савдо ва иқтисодий сиёсатини тўлиқ қамраб олган аспектларни тақдим этади. Бу меморандум қўшилиш тўғрисидаги сўровларни тўлиқ ўрганиш учун асос бўлади. Шундан сўнг ЖСТга ариза берувчи давлатлар бўйича ишчи гуруҳ тузилади. Ишчи гуруҳ йигилишларида ариза берган ҳукумат товар ва хизматлар савдосига нисбатан ўз хуқуқ ва мажбуриятларини аниқлаб олишлари мақсадида қизиқувчи аъзо-мамлакатлар ҳукуматлари билан икки ва кўп томонлама музокаралар олиб боради. Музокаралар натижасида ЖСТга кираётган давлат товарлар ва хизматлар савдоси бўйича бажариши лозим бўлган ва ўзгартирилмайдиган аниқ бир тарифлар беради. Ариза берувчи давлатнинг савдо режимини ўрганиш ва бозорга киришга имкон берувчи музоқаралар тузиш билан ишчи гуруҳ асосий қўшилиш шартларини ишлаб чиқади ва йиғилиш натижасига кўра ЖСТга кираётган давлат тўғрисида қарор тайёрлайди ва бу ҳужжатлар бош кенгаш ёки вазирлар конференциясида тасдиқлаш учун тақдим этилади. Қўшилиш тўғрисидаги қарор ЖСТ аъзоларининг 2/3 қисми овоз берган тақдирда имзоланган ҳисобланади. ЖСТга аъзо бўлган давлат Уругвай раунди қамраб олган битимларни қабул қилиши ва амалга ошириши керак бўлади.

Уругвай раунди янги кўп томонлама савдо тизими ташкил топишида муҳим роль ўйнайди. 1994 йил нинг 15 апрел и да Марокашда (Марокко) 125 та аъзо - мамлакатлар нинг вазирлари Уругвай раунди қуйидаги тизимлардан ташкил топганлигини тасдиқловчи битимни имзоладилар. Ж аҳон Савдо Ташкилоти тўғрисида Марокаш битими.  Товарлар савдоси  Хизматлар савдоси . Тарифлар ва савдо (ГАТТ-1994) бўйича бош битим ва у билан боглиқ бўлган битим лар қуйидагиларни ўз ичига олади: Ўзаро юк ташиш инспекцияси бўйича битим PSI Техник бартерлар ва савдо бўйича битим TBT Санитар ва фито санитар ҳ олат бўйича битим SPS Инвестиция савдо аспектлари ҳ олати бўйича битим TRIMS Тўқимачилик ва кийим-кечак бўйича битим ATC Қишлоқ хўжалиги бўйича битим Қоидаларнинг келиб чиқиши бўйича битим  Хизматлар савдоси. Хизматлар савдоси бўйича бош битим (GATS)  Интеллектуал ресурслар хуқуқи (IPRS). Интеллектуал ресурслар савдоси бўйича битим ўз навбатида: - Чегараланган иштирокчилар сонига эга секториал савдо битим га . - Фуқаро авиатехникаси бўйича битим га .

- Давлат харидорлари тўғрисидаги битим ларга бўлинади . 2001 йил нинг ноябрида Доха шаҳрида (Қатар) Ж СТнинг 4-вазирлар конференцияси бўлди. Унинг натижасида “Доха тараққиёт тартиби” савдо музоқараларининг янги раунди босқичи тў ғ рисида қарор қабул қилинди. Конференцияда дунё савдо тизимининг либерализацияси бўйича қўйидаги асосий мавзулар- хизматлар, саноат моллари савдоси тарифлари, интеллектуал мулк ҳуқуқининг савдо томонлари, қишлоқ хўжалигида ички қўллаб-қувватлаш ва экспортга субсидиялар бериш, “Сингапур муаммолари”, савдо ва инвестиция, рақобат борасида сиёсат, давлат харидларида транспарентлик, савдо ҳамкорлиги, савдо ва атроф-муҳит муаммолари каби мавзулар кўриб чиқилди. Бу муаммолар бўйича турли қарашлар концепцияси билан боғлиқ бўлган жаҳоннинг 148 мамлакатни савдо вазирликлари 2003 йилнинг 10-14 сентябрида Мексиканинг Канкун шаҳрида бўлиб ўтган ЖСТнинг 5-вазирлар конференцияси чоғида савдо тизимини эркинлаштириш билан боғлиқ бўлган ягона фикрга кела олмадилар. ЖСТнинг ташқи савдо операцияларини тартибга солиш услублари Жаҳон амалиётида ташқи савдо операцияларини тартибга солишни тариф ва нотариф услублари мавжуд бўлиб, уларни қай меъёрда ва қай кўламда қўлланилиши ҳар бир давлатнинг ташқи иқтисодий сиёсати ва ташқи иқтисодий фаолиятидаги асосий йўналишлари билан белгиланади. ЖСТ талабларига кўра барча ташқи савдо операциялари имкон қадар тарифлар ёрдамида, яъни божхона божлари асосида тартибга солишни мақсадга мувофиқ.

ЖСТ ташкил этилгунга қадар ГАТТ 1960-йиллар охирларида нотариф услубларни ташқи савдо операцияларини тартибга солишда қўлланилиши “халқаро савдони эркин оқимига тўсқинлик қилувчи, тарифдан ўзга барча чоралар”-деб эътироф этган. Уларни туркумлаш ва тегишли гуруҳларга ажратиш бўйича ҳозирги кунгача халқаро миқесда келишилган ва тасдиқланган умумий бир қоида йўқ. Шу туфайли ташқи савдони давлат томонидан нотариф услублар асосида тартибга солишда халқаро (универсал) меъерий хужжат мавжуд эмас. 1 ЖСТ, халқаро савдо палатаси, БМТнинг савдо ва ривожланиш бўйича Конференцияси, Жаҳон тараққиёт ва тикланиш банки, АҚШ тариф комиссияси ҳамда турли олимларнинг нотариф услубларини туркумлашга ўзгача ендашувлари мавжуд. БМТни савдо ва ривожланиш конференцияси ташқи савдодаги нотариф услубларни (нотариф чекловларни) қуйидаги туркумларга бўлади ва у умуман олганда ЖСТнинг туркумлашига мос келади: а) паратариф услублар б) нархларни назорат этиш чоралари с) молиявий чоралар д) миқдорий назорат чоралари (квоталаш) е) автоматик лицензиялаш чоралари и) монополистик чоралар ф) техник чоралар Паратариф услублар ўз мазмунига кўра тегишли давлат ҳудудида хорижий товарларни киритиш чоғидан божхона божларидан ташқари мавжуд 1 Жахон иқтисодиёти . Назарова Г . Г ., Халилов Х . Х ., Ханова И . М ., Хакимов Н . З ., Бобожонов Б . Р . Т .: МЧЖ “RAM-S”, 2007 й

бўлган барча тўловлар, солиқлар, акцизлардан таркиб топган бўлиб, божхона ёки бошқа савдони назорат этувчи органлар томонидан ундирилади. Бир кўришдан улар божхона божлари сингари қўлланилсада, иқтисодий мазмунига кўра нотариф услублар саналади. Масалан, қўшимча қиймат солиғи (ҚҚС), акцизлар, божхона ундирувлари, ички солиқлар, махсус мақсадли тўловлар. Улар ичида ҚҚС, акцизлар жуда кенг қўлланилсада, айрим давлатларда эса ўзгача тарздаги тўловлар, солиқлар тарзида белгиланган. Масалан, Австрияда “Экспортни ривожлантириш фондига йиғим”, Данияда “Атроф муҳит ҳимояси учун йиғим”, Швецияда “Ўсимликларни ҳимоялаш учун солиқ”, Финландияда “Чиқиндиларга кураш учун йиғим” ва бошқа шу каби йиғим ва солиқлар шулар жумласидандир. Умуман олганда паратариф услублар тегишли мамлакатнинг ялпи божхона режимига билвосита таъсир ўтказади. Нархни назорат этиш чоралари -импорт қилинаётган товарлар нархини сунъий камайтиришига еки экспортер давлатдаги экспорт субсидияларига қарши белгиланган барча турдаги чора тадбирларни ўз ичига олади. Бу ҳолат кўпгина импортёр давлатларга жаҳон экспорт нархларидан паст нархларда товарлар киритилишида учрайди ва антидемпинг тўловлари (пошлиналарни) қўлланилишини келтириб чиқаради. ГАТТнинг 1994 йилларда қабул қилинган VI - моддасига (одатда у “Антидемпинг Кодекси” деб аталади) кўра, дастлаб демпинг ҳолатини (фактини) аниқлаш услуби орқали антидемпинг тўловлари (пошлиналарни) қўллаш юридик жиҳатдан асосланиши лозим. Шундан сўнг, антидемпинг тўловларни (пошлиналарни) қўллаш учун тегишли текширувлар ўтказилади ва у ҳақиқатда импортёр давлатнинг тегишли тармоғи учун моддий зарар етказганлигини аниқлаш керак.

Кўплаб давлатлар ўртасидаги савдо-сотиқ операцияларида антидемпинг текширувлари таҳлили шуни кўрсатадики, кўпгина ҳолатларда “демпингдаги айблов” тўлиқ исботланмай қолади. Лекин, ушбу текширувларни бошланиш жараёнининг ўзи давлатлар ўртасидаги савдо-сотиқ муносабатларига, айниқса йирик экспортёр ва импортёр ташкилотлар ўртасига совуқчилик туширади. Бундан ташқари, кўп давлатлар экспортга кўмак бериш мақсадида дотациялар, солиқ имтиёзлари, имтиёзли тарифлар ва бошқа турдаги молиявий воситалар билан протенционистик сиёсати тадбирларини амалга оширадилар. “Янги протекционизм” деб ном олган ушбу чораларни қўллаш тартиби ЖСТ доирасида қабул қилинган “Субсидиялар ва компенсацион пошлиналар тўғрисидаги Битим”да ўз аксини топган. Молиявий чоралар - валюта операцияларини амалга оширишнинг ўзига хос қоидалари тарзида ташқи савдо алоқаларида қўлланилади. (Масалан, ташқи савдо операцияларидан олинган валюта тушумининг бир қисмини албатта сотиш тартиби). Миқдорий назорат чоралари (квоталаш) тегишли мамлакатга муайян товарларни киритиш ва чиқаришдаги миқдорий чегараларни қўлланилишида ўз ифодасини топади. ГАТТнинг 1994 йилда қабул қилинган хужжатларида миқдорий чораларни амалиётда қўлланилишидан воз кечиш-жаҳондаги тегишли иқтисодий муносабатларни эркинлаштириш омили сифатида белгиланган бўлсада, у ёки бу товар бўйича миқдорий чекловларни қўллашга рухсат этилган. Шу туфайли, кўпгина давлатлар, мамлакатнинг тўлов балансида мувозанатни сақлаш, ички бозордаги рақобатни таъминлаш мақсадларида миқдорий чеклов (квоталаш) чораларини қўллайдилар. Кўп ҳолларда у импорт қилинаётган товарнинг физик миқдори бўйича чеклов, (хусусан

тонна, дона, метр ва ҳ.к.) ёки товарлар гуруҳи бўйича пул миқдоридаги чеклов (масалан, 5 млн. АҚШ доллари ҳажмида) белгиланди. Автоматик лицензиялаш чоралари , тегишли товарни мамлакатга киритиш ва чиқаришда муайян хужжат-лицензиянинг мавжуд бўлишини талаб этади. Лицензиялаш киритилиши билан товарлар савдосини мониторинг қилиш, кузатиш имкони вужудга келади. Одатда лицензиялашнинг автоматик тарзда амалга оширилиши кўпгина давлатлар тажрибасида кенг қўлланилди. ЖСТ доирасида “Импортни лицензиялаш тадбирлари тўғрисидаги Битим” (Импортни лицензиялаш Кодекси) мавжуд бўлиб, у импорт лицензияларини беришдаги расмиятчиликларни соддалаштириш ва унификациялаштиришга қаратилган. Монополистик чоралар таркибига давлатнинг ривожланиш босқичида ички ва ташқи савдо тизимини давлат қўлида сақланишига оид бўлган ташкилий жараёнлар киради. Ташқи савдога давлат монополияси у ёки бу товар гуруҳига ёки барча тизимга ҳам таалуқли бўлиши мумкин. Бунда ушбу тадбирлар маънавий асослар, сиҳат-саломатликни сақлаш (масалан, алкоголь ва тамаки маҳсулотларига нисбатан), аҳолини узлуксиз дори-дармон билан таъминлаш, озиқ-овқат бўйича хавфсизлик (масалан, дон маҳсулотларига нисбатан), санитария-ветеринария назоратини кучайтириш мақсадларида (масалан, озиқ-овақат ва гўшт маҳсулотларига нисбатан) қўлланилиши мумкин. ГАТТнинг 1994 йилги Бош Битмининг XVII - моддаси ташқи савдода монополистик чоралар қўлланилишини назарда тутади ва давлат савдо корхоналарининг унда фаолият юритишини ман этмайди. Лекин, улар ўз фаолиятида дискриминацияга йўл қўймасликлари ва тижорат принциплари асосида сифат ва нарх бўйича мутаносибликни таъминлашлари зарурлиги алоҳида таъкидлаб ўтилган.

Техник чоралар ё ки техник барьерлар. Импорт қилаётган мамлакат ўз миллий стандартлари асосида хавфсизлик ва товарлар сифатини назорат этиш мақсадида ушбу нотариф услубдан фойдаландилар. Ушбу туркумга чекловлар муайян бир стандартлар тарзида бўлиб, экспорт қилинаётган товарлар сифатини таъминлаш, ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштириш, инсонлар ҳаёти ва хавфсизлигини таъминлаш, атроф муҳит ҳимояси, миллий хавфсизлик нуқтаи назаридан асосланган бўлиши лозим. ЖСТ доирасида савдода техник барьерлар тўғрисидаги Битимга асосан ҳар қандай давлат мажбурий техник стандартларини белгилаши мумкинлиги таъкидлаб ўтилган. Хусусан, у товарларни қадоқланиши, маркировкасига ҳам тегишли бўлиши мумкин. Амалда қўлланилаетган техник барьерлар техник стандартлар тарзида маҳсулот сифатининг техник меъёрларини (масалан, электр токи қуввати, кучланиши, маҳсулотнинг миллий ўлчов бирликлар тизимига мослиги, экологик зарарсизлиги ва ҳ.к. талаблар) ифодалайди. Ташқи савдода техник барьерларни қўллаётган давлатлар халқаро стандартлар асосида уни белгилашлари ёки нима асосида киритилаётганликлари ҳақида ЖСТ секретариатига хабар беришлари лозим. Ташқи савдо операцияларини тартибга солишда асосий ўринни тариф услублари хусусан, импорт божхона тарифи эгаллайди. ўз табиатига кўра импорт божхона тарифлари бир-бирига боғланган тўрт асосий элементдан таркиб топади:  мамлакатга киритиладиган товарлар туркумининг (номенклатураси) тизимга солинган таркиби. Одатда у Божхона ҳамкорлиги Кенгаши томонидан ишлаб чиқилган ва ЖСТ/ГАТТ тизимида тан олинган “Товарларни тавсифлаш ва кодлаштиришнинг комил тизими” (ингл. Harmonised Commodity Description and Coding System) асосида амалга оширилади.

Кўпгина ҳолларда у содда тарзда “Ташқи иқтисодий фаолият товар номенклатураси” (русча, одатда. ТН ВЭД) деб аталади;  божхона қийматини аниқлаш услублари ва божлар ундириш тартиби. У тегишли давлатнинг Божхона Кодекси ва Бож тарифлари тўғрисидаги қонун ва ҳукуматнинг махсус қарорлари асосида амалга оширилади;  божларни киритиш ва бекор қилиш механизми (тартиби). Бу элементлар ҳам Божхона кодекси, Бож тарифлари тўғрисидаги қонун ҳамда ҳукумат ёки қонун чиқарувчи органларнинг махсус қарорлари асосида амалга оширилади;  товарларни келиб чиқиш механизмини аниқлаш қоидалари. ЖСТ/ГАТТ ҳамда халқаро божхона ташкилоти йўриқномалари, тавсиялари асосида товарга қайси манзилда кўпроқ қўшимча қиймат қўшилганлигига асосланиб, унга асосий ишлаб чиқарилган давлат манзилини белгилаш. Шундай қилиб, ташқи савдони тартибга солиш услублари ўта мураккаб ва ўзаро боғлиқ бўлган қоида ва тартиблар билан бир қаторда, турли йўналишдаги чораларни ўз ичига олади. Ташқи савдода тариф ва нотариф услубларни қай меъёрда қўлланилиши тегишли мамлакатнинг ташқи савдо сиёсатига боғлиқ.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси - Халқ сўзи. 2012 йил 23 январь.-3 б. 2. Каримов И . А . “ Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш – мамлакатни барқарор тараққий еттириш ва модернизация қилишнинг энг мухим шарти ” халқаро конференциясидаги нутқи // Халқ сўзи . 2012 йил 17 февраль . 3. Миллий ва халқаро иқтисодиёт . Ишмухамедов А . Е ., Юсупов А . С .. Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 4. Халқаро иқтисодий муносабатлар . Назарова Г . Г ., Хайдаров Н . Х ., Акбаров М . Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 5. Назарова Г . Г ., Халилов Х ., Эштаев А ., Хакимов Н . З ., Салихова Н ., Бобожонов Б . Р . “ Жаҳон иқтисодиёти ва ХИМ ”. – Т ., 2006. - 216 б . 6. Шодиев Р . Х . “ Жаҳон иқтисодиёти ”. – Т .: “ Ғофур Ғулом ”, 2005.- 215 б . 7. Ломакин В . К . . Мировая экономика . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2008 . -735 б . 8. Кудров В . М . Мировая экономика . – М .: Дело 2008 . -528 б . 9. Хорижий мамлакатлар иқтисодиёти . Назарова Г . Г ., Хакимов Н . З ., Бобожонов Б . Р ., Эргашев Д . Р ., Султанова Н . А . Т .: ТДИУ , 2007 й . 10. Ўзбекистоннинг халқаро иқтисодий муносабатлари . Хайдаров Н . Х . Т .: ТГЭУ , 2007 й .

Похожие

Халқаро савдода халқаро ташкилотларнинг роли

Иқтисодиётни тартибга солишда давлатнинг роли

Халқаро савдода жаҳон нархлари

Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда иқтисодий нормативларнинг ўрни

Халқаро ташкилотларнинг аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш масалаларини ҳал этишдаги тажрибаси