Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда иқтисодий нормативларнинг ўрни - Экономика - Рефераты

Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда иқтисодий нормативларнинг ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

233.5 KB

Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда иқтисодий нормативларнинг ўрни Режа: 1. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган иқтисодий нормативларнинг такомиллашиб бориши 2. Халқаро андозаларга мос келадиган ҳаракатдаги иқтисодий нормативлар 3. Тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиётининг таҳлили 1

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган иқтисодий нормативларнинг такомиллашиб бориши Мамлакатимиз иқтисодиётининг бозор муносабатларига ўтиши муносабати билан янги банкларни шакллантириш, уларни назоратини ривожлантириш масаласи кескин даражада кўндаланг бўлиб туради. Бугунги кунда Республика ҳудуддида 36 та турли хил мулкчилик шаклига асосланган банклар фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистон банк тизимини қайта қуриш мустақил давлат иқтисодий тизимини муҳим йўналишларидан бири бўлди. Хўжалик механизмининг бир маромда фаолият юритиши барқарор ишлайдиган банклар миллий тизимини тақозо этади ва иқтисодиётни бозор иқтисодиётига ўтиш даврида сифат жиҳатидан бутунлай янги банк тизими ҳамда банк назоратини туб асосини яратиш ва қуриш узлуксиз давом эттирилмоқда. Мамлакатимизнинг ривожланган банк тизимини шакллантириш, давлатимиз томонидан олиб борилаётган молия сиёсатининг маҳсули бўлиши керак. Банклар устидан назорат қилиш, улар фаолиятида муайян чеклашларни ўрнатиш иқтисодий эркинликка зид бўлган ҳолат сифатида қаралиши мумкин. Лекин жаҳоннинг кўпгина ривожланган давлатларида банклар, шунингдек, бошқа молия ташкилотларининг фаолиятлари кўп даражада давлат томонидан тартибга солинади. Бошқача қилиб айтганда, ҳатто ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида молиявий сектор жиддий равишда тартибга солинар экан, ўтиш даврида буни тўла оқлаш мумкин. Бироқ бозор шароитида молиявий секторни тартибга солиш товарлар ва хизматлар нархига таъсир кўрсатиш учун бозор механизмларига етарли даражада ҳаракат эркинлигини бериш, шунингдек, майда - чуйда нарсаларга аралашишдан воз кечиш билан қўшиб олиб борилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Тўғри, банк фаолиятини тартибга солиш ҳаддан ташқари бўладиган ва рақобатнинг ривожланишига халақит берадиган омилга айланадиган чегарани белгилаш осон эмас. Шунинг учун жаҳонда умумий қабул қилинган принциплар ва 2

қоидалар ҳар бир мамлакатда аниқ вазият таҳлилини ҳисобга олган ҳолда қўлланилади. У ёки бу банкнинг фаолиятида аниқланган камчиликларни тузатишга мажбур қилиш учун назорат органи ихтиёрида таъсир кўрсатиш чораларининг муайян тўплами бўлиши керак. Бизнинг янги банк қонунларимизга кўра турли вазиятларда фойдаланиш мумкин бўлган даражаланган чоралар мажмуи кўзда тутилган. Жумладан, иқтисодий меъёрлларни ўзгартириш, мажбурий резерв фондини ошириш, айрим банк операцияларини амалга оширишни таъқиқлаб қўйиш, ҳиссадорларга дивидентлар тўлашни тўхтатиб қўйиш, банк устидан васийлик ўрнатиш кабилардир. Энг сўнгги чора эса уларга берилган рухсатномаларни (лицензияларни) қайтариб олишдан иборатдир. Тижорат банкларини назорат қилиш деганда банкларнинг барқарорлигини таъминлаш мақсадида доимий равишда амалга ошириладиган назорат тушунилади. Давлатнинг пул - кредит сиёсати, хусусан тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш сиёсати қонун ҳужжатлари, ҳукумат қарорлари, Марказий банкнинг йўриқномалари асосида амалга оширилади. ҳуқуқий меъёрлар банклар учун мажбурий бўлган чекловлар ва фаолиятининг қатъий чегараларини белгилаб беради. Бу эса, банк ёмон, сифатсиз бошқарилган тақдирда жиддий зарарлар юзага келишининг олдини олади. Банк фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларининг мустаҳкам эмаслиги банкларнинг банкрот бўлишига ва умумий нобарқарорликни юзага келишига олиб келади. Банк тизимини ишончли тарзда ҳимоя қилишни таъминлайдиган ҳуқуқий тартибга солиш меъёрларини яратиш лозим. Масалан, иқтисодий нормативлар барча тижорат банкларига нисбатан бир хил тарзда қўлланилиши лозим. Акс ҳолда, айрим банклар эркин рақобат муҳитидан четга чиқиб қолади. Республикамизда банк назоратининг ривожланиш тарихи миллий банк тизимимизнинг ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Миллий банк тизимининг ривожланиши билан банк назорати ҳам такомиллашиб борди. Шу жараённи банк назоратининг асоси бўлган иқтисодий меъёрларнинг ривожланиши мисолида кўриб чиқамиз. 3

Мустақил республикамизда дастлабки иқтисодий меъёрлар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган "Банклар ва банк фаолити тўғрисида"ги қонун талабларидан келиб чиқиб яратилган бўлиб, кейинчалик улар такомиллаштирилди. Республика Марказий банки томонидан тижорат банкларининг баланс ликвидлилигини доимо таъминлаб бориш ёки уларнинг ўз олдиларидаги мажбуриятларини ўз муддатида амалга оширишларига эришиш, омонатчиларни манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда, қисқача таърифлаганда Республикада барқарор банк тизимини яратиш мақсадида 1992 йил 2 августдаги Марказий банкнинг 10 - сонли қоидасига асосан тижорат банклари фаолиятини тартибга солиб туриш учун иқтисодий нормативлар ўрнатилди. Мазкур қоидага биноан тижорат банклари учун дастлабки 8 та иқтисодий нормативлар белгиланди. Булар таркибига қуйидагилар киритилди:  Н1 - банк сармоясининг рискни ҳисобга олиб чамаланган активларнинг жами миқдорига нисбати кўрсаткичи (энг ками 0,05)  Н2 - банк сармоясини юқори рискли активлар миқдорига нисбати кўрсаткичи (энг ками 0,15)  Н3 - банк сармояси унинг мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи (энг ками 0,2)  Н4 - банклар жалб этган фуқаролар омонатларини банк сармоясига нисбати (энг юқориси 1,00)  Н5 - жорий ликвидлилик кўрсаткичи (ихтисослашган банклар учун 0,20, бошқа банклар учун 0,30)  Н6 - ўрта муддатли ликвидлилик кўрсаткичи (ихтисослашган банклар учун энг юқориси 1,50, бошқа банклар учун 1,00)  Н7 - узоқ муддатли ликвидлилилк кўрсаткичи (ихтисослашган банклар учун 0,20, бошқа банклар учун 0,30)  Н8 - бир қарз олувчига тўғри келадиган кредитнинг энг юқори миқдори кўрсаткичи (энг юқориси 0,50). 4

Бундан ташқари, тижорат банкларининг активлари уларнинг риск даражасига қараб 6 гуруҳга ажратилади. 1 гуруҳ - рискдан холи бўлган активлар. 2 гуруҳ - риск даражаси кам бўлган активлар. 3 - 6 гуруҳлар - риск даражаси юқори бўлган активлар. Тижорат банклари учун иқтисодий нормативларнинг ўрнатилиши - бу аввало Марказий банк томонидан самарали банк назоратини олиб боришга эришиш, тижорат банклари фаолиятида вужудга келадиган муаммоларни олдиндан аниқлаш ва қолаверса барқарор банк тизимини яратишда энг муқим инструментлардан бири бўлди. Лекин Республикамизда банклар фаолиятининг ривожланиб бориши, улар томонидан кўрсатилаётган хизмат турларининг кенгайиб бориши ва бошқа омилларни эътиборга олган ҳолда Республика Марказий банки (1995 йил 2 августдан 10 - сонли) "Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш" қоидасини қайтадан ишлаб чиқди ва жорий этди. Ушбу қоидани олдингисидан фарқли томони шундан иборат эдики, аввалам бор, тижорат банклари учун қўйиладиган талаблар бир мунча кучайтирилди. Булар: биринчидан, янгидан ташкил этилаётган банклар учун ўрнатилган устав сармоясининг энг кам миқдори минимал оширилди. Иккинчидан, тижорат банкларининг Марказий банкдаги мажбурий резерв фонди ажратмасининг миқдори ҳам оширилди. Учинчидан, қисқа муддатли ликвидлилик кўрсаткичини аниқловчи 3 хил меъёр ўрнатилди.  30 кундан 90 кунгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич.  90 кундан 180 кунгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич.  180 кундан 1 йилгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич. 5

Банк сармоясига бўлган талаблар юқори рискли банк активларини чегаралаши банк мажбуриятларининг ўз ўзидан чегараланишига олиб келишини назарда тутиб, банк сармоясининг банк мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи бекор қилинди. Барчамизга маълумки, кейинги даврга келиб банк тизимида, хусусан банкларни назорат қилиш борасида янги ҳуқуқий асослар яратилди, яъни банк қонунчилиги янада такомиллашди. Ўзбекистон Республикасининг "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида" ҳамда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида" янги таҳрирдаги, жаҳон андозалари талабларига тўлиб жавоб берадиган қонунлар қабул қилинди. Бундан ташқари, қонун ҳужжатлари асосида Марказий банк томонидан 1996 йилнинг июль ойидан бошлаб банк активлари сифатини таснифлаш тартиби ишлаб чиқилди. 1997 йилнинг март ойидан бошлаб эса дунёга машҳур бўлган "Артур Андерсен" фирмаси кўмагида ишлаб чиқилган ва банклар ҳисоботининг халқаро андозаларига мос бўлган бухгалтерия ҳисобининг янги ҳисоблар режаси жорий этилди. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, республика Марказий банки томонидан 1997 йилнинг февраль ойидан бошлаб банклар фаолиятини тартибга солувчи асосий меъёрий ҳужжат бўлган "Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш" қоидаси Базель қўмитаси томонидан ўрнатилган стандарт ва талабларни инобатга олган ҳолда қайтадан мукаммал тарзда ишлаб чиқилди. Мазкур янги қоидага асосан банк сармоясига нисбатан қаттиқроқ бўлган талаблар ўрнатилди. Банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги бажарадиган операцияларининг тобора ривожланиб бориши ҳамда уларни инвестицион жараёнларини кенгайиб боришидан келиб чиққан ҳолда қўшимча равишда "Тижорат банкларининг қимматли қоғозлари учун қуйилмалар" ва "Банкларнинг ўз маблағларидан инвситцияларда фойдаланиш меъёри" кўрсаткичи каби янги меъёрлар киритилди. Янгидан ўрнатилган иқтисодий нормативлар қуйидагилардан иборат:  Янгидан ташкил этилаётган ва фаолият кўрсатаётган банкларнинг энг кам низом фонди миқдорини ўрнатиш;  Сармоянинг етарлилик коэффициенти; 6

 Банк сармояси билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичлари;  Банк баланси ликвидлилиги кўрсаткичи;  Бир қарз олувчига тўғри келадиган рискнинг энг катта ҳажми;  Барча "катта" кредитларга тўғри келадиган рискнинг энг юқори ҳажми;  Бир омонатчига тўғри келадиган рискнинг энг катта миқдори;  Қимматбаҳо қоғозлар бўйича операцияларда ўз маблағларидан фойдаланиш кўрсаткичи;  Дахлдор шахслар билан иш олиб бориш. Тижорат банкларида капиталнинг етарлилиги, активларнинг сифати, фойдалилиги ва ликвидлилигига қараб уларнинг молиявий аҳволи баҳоланади, ночор банклар аниқланади. Ана шу кўрсаткичларнинг ҳар бири бўйича чекли қийматни аниқлаш Марказий банк ва унинг ҳудудий Бош Бошқармаларига банк муассасасини соғломлаштириш ёки унинг беозор тарзда тугатиш имконини беради. Шулардан келиб чиққан ҳолда, тижорат банкларининг асосий вазифаси - иқтисодий меъёрларга риоя этишдан, капитал ва ликвид маблағларни етарли даражада сақлашдан, шубҳали ва амал қилаётган активларга нисбатан резервларни вужудга келтиришдан, шунингдек маҳрум бўлиш хавфини камайтириш мақсадида активларни диверсификациялашдан иборатдир. Қуйида илк бор белгиланган иқтисодий меъёрларнинг ҳар бирига қисқача тўхталиб ўтамиз. Ташкил этилаётган банклар учун низом фондининг энг кам миқдори қуйидагича ўрнатилган: Саналар Тошкент шаҳрида жойлашган тижорат Вилоятлар ва қишлоқ туманларида жойлашган 7

банклари учун тижорат банклари учун 01.01.1997й. 65000 ЭКЮ 330000 ЭКЮ 01.01.1998й. 1200000 ЭКЮ 650000 ЭКЮ 01.01.1999й. 1600000 ЭКЮ 800000 ЭКЮ 01.01.2000й. 2000000 ЭКЮ 1000000 ЭКЮ 1997 йил 1 январдан бошлаб янгидан очилаётган тижорат банкларининг энг кам устав сармояси миқдори минимал иш ҳақининг ошишига боғлиқлиги бекор қилиниб, талаб қилинадиган энг кам устав сармоясининг миқдори ЭКЮ га боғланди. Барча тижорат банклари мазкур жадвал асосида ҳар чоракда йиллик ўсиш кўрсаткичининг 25% миқдорида кўпайтириб боришни таъминлашлари керак эди. Сармоянинг етарлилик коэффициенти банк сармояси билан рискни ҳисобга олиб чамаланган активлар жами ҳажмининг нисбати сифатида аниқланган: Бунда: К - банк сармояси, Ар - рискни ҳисобга олиб чамаланган банк активлари. Банк сармояси ўз хусусиятига кўра "Асосий" ва "қўшимча" сармоядан ташкил топади. Бунда асосий сармоя жами сармоянинг камида 50% ни ташкил этиши керак эди. Сармоя ҳисоб - китобига устав фондининг Марказий банкда рўйхатга олинган ҳажмдан ортиқча тўланган қисмини киритишга рухсат этилади. Фақат бунинг учун тижорат банки таъсис ҳужжатларига киритилган ўзгаришларни руйхатга олиш ўз вақтида тақдим этиши лозим бўлган. Тижорат банкларининг активлари риск даражасига қараб, 4 гуруҳга бўлинган. Риск даражаси бўйича: 1 - гуруҳга рискдан холи бўлган активлар, 2 - гуруҳга риск даражаси кам бўлган активлар, 3 - 4 гуруҳларга юқори рискли активлар киради. Мазкур меъёрнинг кам миқдори 0,08 қилиб ўрнатилган. 8

Банк сармояси билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичи юзага келиши мумкин бўлган турли рискдан қатъий назар, фаолият умумий ҳажми функцияси сифатидаги сармоя етарлилигини белгилаб беради: Бунда: К - банк сармояси, О - банк мажбуриятлари. Н2 - нормативнинг энг юқори миқдори 0,05 га тенг. Банклар ликвидлилигини сақлаш ғоят муҳим ҳисобланади. Бу нарса икки мақсадга эришиш учун зарурдир: биринчидан, омонатлар олиб қўйилганда банкнинг ўз мажбуриятларини бажариш қобилиятини таъминлаш учун, иккинчидан, кредитларга бўлган талабни қондириш учун. Ликвидлилик банкнинг кундалик фаолиятида пул маблағлари мавжудлиги ёки ўз активларини ликвид маблағларга айлантира олиш қобилияти билан таъминланади. Тижорат банклари учун қуйидаги ликвидлилик коэффициентлари белгиланган: лаҳзали (мгновеннўй) ликвидлилик коэффициенти ликвид шаклидаги баланс активлари, яъни экстремал вазиятларда тез сотиладиганлари билан банкнинг муддатсиз депозит ҳисобварақлари бўйича мажбуриятлар суммаси орасидаги нисбатни билдиради, Бунда: ЛА - банкнинг пул шаклидаги активлари, ОВ - банкнинг муддатсиз депозит ҳисобварақларига доир мажбуриятлари. Н3 - меъёрининг йўл қўйиладиган энг кам аломати 0,25 қилиб белгиланган. Мазкур меъёр Марказий банк томонидан кунлик баланс асосида тезкор (оператив) тарзда назорат қилиб борилади. Лаҳзали ликвидлик кўрсаткичи - иқтисодий моҳиятига кўра ушбу норматив банкнинг омонатчилар олдидаги мажбуриятларини шу лаҳзада бажара олиш қобилаятини англатади. 9

Жорий ликвидлик кўрсаткичи ликвид шаклдаги банк активларини 30 кунгача бўлган муддатда йўқлаб олингунгача турадиган қисобварақлари бўйича мажбуриятлари суммаси орасидаги нисбатни билдиради. Бунда: ЛА - қайтариш муддати 30 кунгача муддатда берилган банкнинг ликвид активлари ва кредитлар, ОВ - қайтариш муддати 30 кунгача бўлган йўқлаб олингунгача турадиган мажбуриятлари. Н4 - меъёрининг йўл қўйиладиган энг кам миқдори 0,3 га тенг. Тажрибадан шу нарса маълумки, айрим тижорат банклари ўртасида юқори даромадни кўзлаган ҳолда талаб қилиб олгунга қадар ва қисқа муддатда қуйилган омонатлар ҳисобидан кредит бериш ва бошқа актив операцияларга узоқ муддатли тартибда жойлаштирадилар. Жалб этилган маблағларнинг муддати келган пайтда эса банк омонатчилар олдидаги ўз мажбуриятларини муддатида бажариш имконига эга бўлмайди. Бунинг натижасида банк ўз тўлов қобилиятини йўқотади. Бундай ҳолат банкнинг ўз фаолиятига салбий таъсир кўрсатибгина қолмасдан, балки омонатчиларнинг молиявий аҳволига қолаверса, банк тизими фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Банк операцияларини бажариш бўйича лицензияси қайтариб олинган банклар бунга яққол мисол бўла олади. Мазкур ҳолатларга йўл қўймаслик мақсадида банк амалиётида актив ва пассив маблағларнинг миқдори ва муддатларини баланслаш талаблари ўрнатилди. Бу тўғрида жаҳон банк тажрибасининг "банкнинг олтин қоидаси" деб номланувчи қоидаси амал қилади. Унга биноан банкнинг молиявий талаблари миқдори ва муддати унинг мажбуриятлари миқдори ва муддатларига мувофиқ келиши шарт. Н4 - нормативининг иқтисодий мазмуни шундан иборатки, қай даражада жами баланс активларининг ликвид қисми талаб қилиб олингунга қадар бўлган мажбуриятларни бир вақтнинг ўзида қайтариши мумкинлигидир. Мадомики бундай муддатли омонатчилар ҳар қандай вақтда банкдан ўз омонатларини талаб қилишлари мумкин. 10

Юқоридаги шартлардан келиб чиққан ҳолда, мазкур норматив банк томонидан омонатчилардан жалб қилинган маблағлар муддати билан уларнинг актив операцияларга жойлаштириш муддатларига қатъий мувофиқ келишини талаб этади. Шунинг билан бир қаторда мазкур меъёрнинг бузилиши халқ хўжалигида бўладиган ҳисоб - китобларни секинлаштиришга олиб келиши мумкин. Қисқа муддатли ликвидлик кўрсаткичи банкнинг қайтариш муддати 30 кундан то 1 йилгача бўлган депозитлар, олинган кредитлари ва бошқа қарз мажбуриятларига нисбати билан характерланади. Бунда: А - 30 кундан 1 йилгача муддатга берилган кредитлар. Д - 30 кундан 1 йилгача муддатга жалб қилинган маблағлар ва депозитлар. К - Банк сармояси. Мазкур меъёрнинг энг юқори ўрнатилган миқдори 1 га тенг. Бир қарз олувчига ва муассисга, банк акциядорларига молиявий жиҳатдан банкнинг қурби етмайдиган даражада катта миқдорда кредитлар берилиши тижорат банки учун жуда рисклидир. Шунинг учун "Бир қарз олувчига тўғри келадиган рискнинг энг катта ҳажми" меъёри ўрнатилади ва мазкур меъёр устидан қаттиқ назорат ўрнатиш талаб этилади. Бунда: Кр - банк рискининг бир қарз олувчига тўғри келадиган жами суммаси қўшилган депозитлардан ташқари 75% балансдан ташқари мажбуриятлар. К - банк сармояси. Бу меъёр ҳукумат кафолати билан таъминланган кредитларга, жумладан, халқаро қарзлар бўйича такрор молияланадиган кредитларга тааллуқли эмасдир, қолган кредитлар учун қарз олувчи мажбуриятларининг умумий суммасидан республика давлат қимматли қоғозларни гаровга олиб, гаров суммасини 90% ҳажмда берилган қарзлар чегириб қолинади. Ушбу меъёрга ўрнатилган энг юқори чегара 0,25 га тенг. 11

Бир қарз олувчига берилган кредитлар қўшилган (қ) шу қарз олувчига нисбатан берган, банк сармоясидан 15% ортиқ бўлган балансдан ташқари мажбуриятлар суммасининг 75% жамланган қарз "катта" кредит ҳисобланади. "Катта" кредитлар тижорат банки Кенгаши бир овоздан қабул қилган қарори асосида берилади ва бу қарзлар бошқарув томонидан алоҳида назорат қилиб борилади. Лекин банк Кенгашининг бундай кредитлар бериш тўғрисида қарор қабул қилиш билан боғлиқ ваколати Бошқарувга берилишга рухсат этилмайди. Бундан ташқари шуни таъкидлаш лозимки, банк учун "катта" тоифага кирадиган ва бир қарз олувчига бериладиган кредитлар суммасини шу қарз олувчининг ўз маблағлари суммасидан оширмаслик тавсия этилади. "Катта" кредитларнинг ҳаммасига тўғри келадиган рискнинг энг юқори миқдори "катта" кредитлар жами миқдорининг ўз маблағлари, яъни банк капитали нисбати билан аниқланади. Бунда: СК - балансдан ташқари мажбуриятларнинг 75% билан ҳисобланган "катта" кредитларнинг жами суммаси. К - банк сармояси. Мазкур меъёр миқдори балансдан ташқари мажбуриятлар билан ҳисобланиб берилган "катта" кредитларнинг жами миқдори банк капиталининг 5 баробаридан ошмаслиги керак. Бир омонатчига (кредиторга) тўғри келадиган рискнинг энг юқори меъёри олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта депозиторнинг депозит ҳисобидаги қолдиқ қийматини банкнинг ўз маблағлари миқдорига нисбати билан аниқланади. Бунда: О - олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта омонатчининг ҳисобрақамидаги, жорий рақамидаги ва қимматбаҳо қоғозлар бўйича операциялар қолдиқлари. К - банк сармояси. Ушбу меъёр учун ўрнатилган энг юқори миқдор, 12

1997 йил 1 июлдан 1998 йил 1 январгача - 1,0; 1998 йил 1 январдан 1999 йил 1 январгача - 0,75; 1999 йил 1 январдан 2000 йил 1 январга - 0,50. Қимматли қоғозлар билан бўлган операцияларда ўз маблағидан фойдаланиш кўрсаткичи банкнинг олди - сотди учун харид қилган нодавлат қимматбаҳо қоғозлари миқдорини ўз маблағларига нисбати билан белгиланади. Бунда: Ц - олди - сотди мақсадида қимматбаҳо қоғозларни сотиб олишга йўналтирилган банкнинг ўз маблағлари. АК - акционер капитали. Ўрнатилган меъёрнинг энг юқори даражаси 0,25 га тенг. Банкнинг инвестиция учун ишлатилган ўз маблағлари меъёри жами инвестиция миқдорини банк сармоясига нисбати орқали ҳисобланади. Банкнинг бошқа банклар, корхоналар ташкилотлар устав фондига қўядиган жами инвестиция суммаси миқдорининг улуши банк сармоясининг 20% дан ва Низом фондининг 10% дан оширмаслик уқтирилган. Мазкур меъёр учун ўрнатилган миқдор 0,5 га тенг. Банк назоратининг яна бир муҳим соҳаларидан бири боғлиқ шахслар билан банк операцияларини ўтказиш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунининг 26 - моддасига асосан банкка алоқадор бўлган шахслар билан банкка боғлиқ бўлмаган шахсларга нисбатан қулайроқ шартлар асосида битим тузишни таъқиқлайди ва Марказий банкка бундай битимлар бўйича чеклашлар белгилаш юзасидан ваколатлар берилган. Банкнинг асосий акциядорлари, унинг раҳбарлари, ходимлари ва улар билан боғлиқ шахслар банк хизматларидан имтиёзли асосда фойдаланмасликлари ва амалдаги қонунларга риоя қилишлари керакдир. Дахлдор шахслар - банк билан алоҳида муносабатда бўлган юридик ва жисмоний шахслар, хусусан: 13

 банк Кенгаши, банк бошқаруви, тафтиш комиссияси таркибига кирган барча шахслар, шунингдек, уларнинг яқин қариндошлари.  банк низом фондинининг 10 фоизидан кўпроқ қисмига эга бўлган ҳар қандай юридик ёки жисмоний шахслар, ёхуд шу юридик шахсларнинг ҳар қандай раҳбарлари, шунингдек, уларнинг яқин қариндошлари.  қонунга кўра банк фаолиятини назорат қилувчи юридик шахслар ва уларнинг бошқарувчилари. "Йирик" ҳиссадор - бу, банк низом жамғармасидаги улуши 10 фоиздан ортиқ шахслардир. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, тижорат банклари дахлдор шахсларга имтиёзли шароит яратиб бермаслиги лозим. Имтиёзли шароит деганда қуйидагилар назарда тутилади:  бошқа мижозлардан талаб қилинадиганидан кам ҳажмда фоизлар, бадаллар, бошқа тўловларни ундириш ёки таъминотни кам қабул қилиш;  кредитни қайтариш муддатини етарли асосларсиз ўзгартириш;  ўз табиатига, мақсадига ва йўл қўйиладиган рискга кўра банк дахлдор бўлмаган мижозлар билан тузмайдиган битимларни тузиш. Тижорат банклари томонидан уларнинг фаолиятининг дастлабки икки йили мобайнида дахлдор шахсларга кредит бериш таъқиқланади. Бунда: КС - битта дахлдор шахсга берилган кредит миқдори. АК - акционер капитал. Банкнинг ҳар бир дахлдор шахсга берадиган кредит умумий суммаси банк сармоясининг 15 фоизидан ошмаслиги белгиланган, яъни: Бунда: СКС - дахлдор шахсларга берилган жами кредитларнинг жами миқдори. АК - акционер капитал. 14

Банк барча дахлдор шахсларга берадиган кредитлар умумий суммаси банк низом фондининг 100 фоизидан ошмаслиги лозим. Бизнингг назаримизда, тижорат банклари юқорида санаб ўтилган иқтисодий меъёрларнинг белгиланган миқдорига ҳар доим амал қилиб боришни таъминлашлари учун қуйидаги соҳаларда самарали ишни ташкил этишлари лозим бўлади, яъни булар жумласига қуйидагилар киради:  Банк портфели;  Банк портфели билан боғлиқ риск;  Банк баланси ликвидлиги;  Ўз сармояси адекват таъминланиши;  Зарарлар ўрнини қоплаш заҳирасини вужудга келтириш. Иқтисодий меъёрларнинг белгиланган миқдорларига амал қилмаган банкларга нисбатан Марказий банк томонидан жарималар солиш ва бошқа тегишли иқтисодий жазо чоралари кўриб борилади. Халқаро андозаларга мос келадиган ҳаракатдаги иқтисодий нормативлар Ҳаракатдаги банк назоратига тегишли меъёрий ҳужжатлар Жаҳон банкининг Ўзбекистон республикаси банк тизимини ислоҳ қилиш лойиҳаси бўйича ишлаган чет эллик маслаҳатчилар кўмагида яратилган бўлиб, халқаро андозаларга мослаштирилгандир. Жумладан, банк сармоясига бўлган талаблар юқори рискли банк активларини чегаралаши банк мажбуриятларининг ўз ўзидан чегараланишига олиб келишини назарда тутиб, банк сармоясининг банк мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи бекор қилинди. Тижорат банклари капиталининг етарлилигига қўйиладиган талаблар бўйича иқтисодий меъёрларни кўриб чиқишдан олдин айрим тушунчаларга изоҳ бериб ўтиш мақсадга мувафиқдир. "Банк талаблари" - банк тамонидан жойлаштирилган барча қўйилмалари, масалан, банк томонидан берилган кредитлар ва бошқалар. 15

"Капитал захиралар" - солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўланганидан сўнг соф фойда ҳисобига шаклланган заҳиралар. Ушбу заҳираларга ажратиладиган чегирмалар миқдори очиб эълон қилинадиган ҳисоботда кўрсатилиши лозим. Заҳиралардан банк фаолиятида вужудга келадиган турли зарарларни улар юзага келиши биланоқ ҳеч қандай чеклашларсиз қоплаш учун фойдаланилади. Бунда мазкур заҳиралар ҳисобига қопланадиган барча зарарлар фойда ва зарарлар ҳисоботида акс эттирилиши керак. "Умумий захиралар" 1 - банк фаолияти давомида умуман ёки бирор - бир фаолият тури (кредитлаш, инвестициялаш) натижасида юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун, лекин айрим муайян операциялар бўйича зарарларни қоплашга заҳиралар яратиш мўлжалланмаган. Масалан, "яхши" 2 кредитларга доир зарарларни қоплаш ёки миллий валютани девальвациялаш учун мўлжалланган захиралар. "Махсус захиралар" - "стандарт", "субстандарт", "шубҳали" ва "умидсиз" деб таснифланган кредит ва лизинг операциялари ёки бошқа алоҳида муайян активлар бўйича юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун яратилган захиралар. "Номоддий активлар" - моддий ва жисмоний шаклга эга бўлмаган номонетар, идентификацияланадиган активлар. Номоддий активларнинг жуда кўп турлари мавжуд, жумладан, дастурий таъминот, фойдаланиш хуқуқи, маркетинг ва техник маълумотлар. Бироқ, банк фаолиятида энг кўп тарқалган номоддий актив гудвилдир. "Гудвилл" - харидор томонидан банк сотиб олинаётганда унинг соф активлари қийматидан юқори тўланадиган сумма сифатида таърифланади (барча активларнинг бозор нархи ва барча мажбуриятларнинг бозор нархи ўртасидаги фарқ). Бу харидорнинг банкни сотиб олишда банкни харид қилиш ўз ичига банк ҳам қарздор, ҳам депозитор бўлган мижозлар билан кўп йиллардан бери ўрнатган муносабатлари ҳам киришини тушуниб етишини англатади. Левераж - бу банк жами активларининг капитал билан таъминланганлик даражасини акс эттирувчи кўрсаткич. У биринчи даражали капиталнинг номоддий 16

активлар қиймати, жумладан, гудвиллни чиқариб ташлаган ҳолда умумий активлар суммасига нисбати сифатида аниқланади. Ликвидлик - бу банк мажбуриятларини бажариш ва активлар ўсишини молиялаш билан биргаликда депозитлар ва қарз маблағлари даражасининг пасайишини самарали бошқаришни билдиради. Доимий бўлмаган мажбуриятлар исталган вақтда банкдан чиқиб кетиши эҳтимоли юқори бўлган йирик депозитлар қарзлардир. Бундай мажбуриятларга одатда қуйидагилар хосдир:  нисбатан катта миқдорда бўлиши;  сўндириш муддатининг қисқалиги;  мажбуриятлар эгалари банк билан мазкур мажбуриятлардан бошқа ҳеч қандай битимлар билан боғланмаган бўлади. Заҳираларнинг ортиқча қисми - мажбурий заҳиралар фондига ажратмалар миқдоридан ошадиган банк маблағлари - банкнинг Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағидаги маблағлар қолдиғи. Ликвид активлар - уларнинг яхши маълум бўлган бозор нархини шаклланишини таъминлайдиган доимий равишда сотилувчи ва сотиб олинувчи активларнинг алоҳида тури бўлиб, банклар уларни қисқа муддат ичида сотиб олишга тайёр бўлган харидорни топиши мумкин. Бундай активлар қаторига нақд пуллар, давлат қисқа муддатли облигациялари, қисқа муддатли (етти кунгача) банклараро кредитлар. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ОЭСР) давлатлари ҳукуматлари ҳамда фонд бозори ривожланган давлатларининг машҳур транс миллий компанияларининг қимматли қоғозлари ҳам юқори ликвидликка эгадир. Ноликвид активлар - бу бозор нархини котировка бўйича аниқлаш мумкин бўлмаган ва бу турдаги активларнинг харид нархи сотувчи ва харидор ўртасидаги келишув натижасида хусусий тарзда аниқланадиган активларга айтилади. Бундай активларнинг қиймати катта миқдордаги ўзгаришларга учраб туриши таққослашни қийинлаштиради. Бу турдаги активларга, масалан, кредитлар, қимматли қоғозлар бозорида котировкага эга бўлмаган ёки котировкаси қийин бўлган қимматли 17

қоғозлар, асосий воситалар ва бошқалар киради. Тезда нақд пул миқдорини ошириш учун ноликвид активларни сотиш зарур бўлган ҳолда банк уларни зарар кўргани ҳолда сотиши мумкин. Капиталнинг энг кам даражасига қўйиладиган талаблар Янги очилаётган банклар устав капиталининг энг кам микдори ЭКЮ пул бирлигининг тугаши мунасабати билан бекор қилинди ва АҚШ долларига боғланди. У қуйидаги жадвалга мувофиқ белгиланади. 1 - жадвал Аҳолис и 0,5 млн. кишида н кўп бўлган шахар - ларда очилаёт ган тижора т банкла ри учун Аҳолис и 0,5 млн. кишида н кам бўлган шахарл арда очилаёт ган тижора т банкла ри учун Чет эл капита ли иштиро кида очилаёт ган банкла р учун Хусуси й банкла р учун 2002 йил1 янва рдан 2,5 млн.АҚ Ш доллари эквивал ентида 1,25 млн.АҚ Ш доллари эквивал ентида 5 млн.АҚ Ш доллари эквивал ентида 1,25 млн.АҚ Ш доллари эквивал ентида Фаолият кўрсатаётган банклар эквиваленти 2 млн. АҚШ долларидан кам бўлмаган суммада умумий капиталга эга бўлишлари лозим. Фаолият кўрсатаётган 18

банклар устав капиталини оширишга доир талаблар макроиқтисодий аҳвол, банкнинг молиявий ҳолати ва бошқа сабабларга кўра алоҳида банкларга қўйилиши мумкин Капитал таркиби Тижорат банклари умумий капитали I - даражали капитал ва II - даражали капиталдан ташкил топган. I - даражали капитал умумий капиталнинг 50 фоизини ёки ундан кўпини ташкил қилиши лозим. II - даражали капитал миқдори I - даражали капитал миқдоридан ошиб кетса, капиталнинг ошиб кетган қисми капитал ҳисобига киритилмайди. I - даражали капитал қуйидагилардан иборат : a) Тўлиқ тўланган ва муомалага киритилган оддий акциялар, б) нокумулятив муддатсиз имтиёзли акциялар. Бу акциялар:  муайян сотиб олиш санаси ва шартларига эга эмас;  эгасининг хоҳишига кўра сотиб олиниши мумкин эмас;  банк акциядорлари умумий йиғилиши қарорига мувофиқ уларга доир дивидендлар тўланмаслиги мумкин;  улар бўйича ўтган даврдаги олинмаган дивидендлар тўланмайди; в) қўшимча капитал (капиталнинг ортиқча қисми) - оддий ва имтиёзли акциялар бозор нархининг уларнинг номинал қийматидан ошиб кетиши; г) тақсимланмаган фойда:  капитал захиралар;  аввалги йиллар тақсимланмаган фойдаси;  жорий йил зарарлари. д) акция эгалари камчилигининг бирлашган корхоналар акциядорлик ҳисобварақларидаги улуши. Бу улуш шўъба корхоналари ҳисобварақлари банк молиявий ҳисоботларида бирлаштирилганда ва банк улуши бундай корхоналар капиталининг 100 фоиздан кам қисмини ташкил қилганда вужудга келади. 19

Дивиденд ставкалари ўзгариб турувчи имтиёзли акциялар I - даражали капитал ҳисобига киритилмайди. II - даражали капитал қуйидагилардан иборат: a) жорий йилдаги соф фойда; б) рискни ҳисобга олган ҳолда активлар суммасининг 1,25 фоизи ва ҳисоб - китоблардан сўнг I - даражали 100 фоизли капиталдан ошмаган миқдордаги умумий захиралар (1 - даражали капитал ва активлар ҳисоб - китоблардан сўнг I - даражали 100фоизли капиталдан ошмаган миқдордаги умумий захиралар (1 - даражали капитал ва активлар ҳисоб - китоби қуйида келтирилган); в) ҳисоб китоблардан сўнг I - даражали 100 фоизли капиталдан ошмаган миқдорда аралаш турдаги мажбуриятлар (акциядорлик ва қарз капитали тавсифларини ўзичига олган воситалар); г) субординар қарз, бу банкнинг қарз мажбуриятлари шакли бўлиб, банк капиталини аниқлаш мақсадида ҳисоб - китоблардан сўнг I - даражали капиталнинг 50 фоизидан ошмаслиги керак. II - даражали капиталга кирувчи субординар қарз тўлаш муддати етиб келгунга қадар охирги 5 йил давомида йилига 30 фоизга камайиб бориши шарт. II - даражали капитал таркибига кирувчи субординар қарз қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим:  гаров таъминотига эга бўлмаслик;  банк тугатилаётганда ушбу мажбуриятлар бўйича талаблар депозиторлар талаблари қондирилганидан сўнг амалга оширилиши;  бошланғич тўлов муддати 5 йилдан ортиқ бўлиши. Капиталдан чегирмалар капитал етарлилиги коэффициентлари ҳисоблангунча амалга оширилиши керак. I - даражали капиталдан чегирмалар номоддий активлар, шу жумладан, Гудвиллни ўз ичига олади. Умумий капиталдан чегирмалар қуйидагилардан иборат: бирлашмаган нобанк шўъба молия корхоналари капиталига инвестициялар, жумладан, бундай корхоналар капиталини ташкил қилувчи уларнинг ҳар қандай акциялари ва қарз мажбуриятлари; 20

бирлашмаган нобанк номолиявий корхоналар капиталига инвестициялар, жумладан, бундай корхоналар капиталини ташкил этувчи ҳар қандай қимматли қоғозлар ва қарз мажбуриятлари:  бирлашмаган банклар капиталининг ҳар қандай воситаларига инвестициялар;  Рискни ҳисобга олган ҳолдаги активлар. Баланс активлари риск даражаси бўйича 0, 20, 50, 100 фоизли тўрт гуруҳга бўлинади. Ҳар хил тоифали активлар нисбий рисклиги ўз зиммасига мажбуриятларни қабул қилган шахс тури ва гаров ёки кафолат тавсифига боғлиқ. Масалан, нақд пул 0 фоизли риск даражасига эга бўлса, тижорат кредитлари 100 фоизли рискли тоифасига киради. Бу тижорат кредитлари капиталнинг муайян суммаси билан тўлиқ таъминланган бўлиши кераклигини англатади. Рискни ҳисобга олган ҳолдаги активлар суммаси ҳар бир актив баланс суммасини унга тегишли риск миқдорига кўпайтириш ва риск бўйича аниқланган активлар йиғиндиси орқали топилади. қуйида банк активлари тоифаларининг таърифи келтирилган. Рискдан холис бўлган активлар (риск коэффициенти - 0 фоиз) қуйидагиларни ўз ичига олади: а) банкда ва унинг филиалларида нақд пул кўринишида сақланаётган миллий ва чет эл валютаси (жумладан, йўлдаги нақд пуллар ва банк омборларида ёки Марказий банк омборларида сақланаётган олтин қуймалар); б) Марказий банк ва унинг ҳудудий бошқармаларида вакиллик ва захира ҳисобрақамларидаги маблағлар; в) ҳукумат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига тўғридан - тўғри талаблар ва бу эмитентлар томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар; г) иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт (ИХТТ) ташкилотига кирувчи мамлакатлар ҳукуматлари ва марказий банклари томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар, шунингдек, бу мамлакатлар ҳукуматлари ва марказий банкларига қўйиладиган бошқа талаблар; д) активлар ёки уларнинг Ўзбекистон Республикаси ва ИХТТга кирувчи мамлакатлар миллий валюталарига деноминация қилиниб, нақд пул билан 21

таъминланган хамда банкда алоҳида чеклаб қўйилган депозит ҳисобрақамда сақланаётган қисми. Минимал риск даражасига эга активлар (риск коэффициенти - 20 фоиз) қуйидагилардан иборат: а) ИХТТ давлатларида рўйхатга олинган депозитар институтларига нисбатан талаблар, шу жумладан, қарзлар ва пул бозори воситалари; б) ИХТТ давлатларида рўйхатга олинган депозитар институтлари кредитлари билан таъминланган бошқа барча активлар. ИХТТ давлатлари депозитар интитутларининг капитали бўлган қимматли қоғозлар юқори риск даражасига (100 фоиз) эга активлар қаторига киради; в) банкнинг ИХТТ давлатлари махаллий хокимият органларига нисбатан талаблари, шунингдек, улар томонидан кафолатланган банк активлари. Бу талаблар ва кафолатлар бўйича тўловлар алоҳида лойиҳалар бўйича тушумлардан эмас, балки юқорида кўрсатилган ташкилотлар бюджети ҳисобидан амалга оширилади. г) банкнинг Жаҳон банки, Халқаро Валюта Фонди, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки каби халқаро кредит ташкилотларига нисбатан талаблари, шунингдек, бу ташкилотлар томонидан кафолатланган банк активлари; д) жорий бозор қийматида бағланган ва Жаҳон банки, Халқаро Валюта Фонди, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки каби халқаро кредит ташкилотлари томонидан муомалага чиқарилган қимматли қоғозлар билан таъминланган активлар ва уларнинг қисмлари; е) банкнинг ИХТТга аъзо бўлмаган мамлакатларнинг миллий валюталарига деноминация қилинган ва миллий валютадаги мажбуриятлар билан қопланган, ИХТТга аъзо бўлмаган давлатлар Марказий Ҳукуматлари ва марказий банкларига нисбатан талаблари. Миллий валютага деноминация қилинмаган ва миллий валютада молиялаштириш суммасидан ошиб кетган активлар қисми риск даражаси юқори (100 фоиз) бўлган активлар қаторига киритилади. ж) жорий бозор қийматида баҳоланган ва Ўзбекистон Республикаси ҳукумати, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ёки ИХТТга кирувчи давлатлар Марказий хукуматлари томонидан эмиссия қилинган ёки кафолатланган қимматли 22

қоғозлар кўринишидаги гаров билан таъминланган ёки кафолатланган активлар, уларнинг қисмлари ва балансдан ташқари мажбуриятлар. қимматли қоғозлар банк тасарруфида бўлиши ва белгиланган тартибга мувофиқ унга берилиши лозим. Кафолатлар тўғридан - тўғри ва ҳеч қандай шартларсиз, яъни уларни қўллашни чекловчи бирон - бир қўшимча шартларни ўзида қамраб олмаган бўлиши керак; з) ўтказиш жараёнидаги пул ҳужжатлари (йўлдаги нақд пуллар ҳисобга кирмайди). Ўртача риск даражасига эга активлар (риск коэффициенти - 50 фоиз) қуйидагилардан иборат: а) жисмоний шахсларга бир оилага уй - жой (хонадон) сотиб олиш ёки қуриш учун берилган ва дастлабки гаров (гаров предметига эгалик қилишнинг имтиёзли ҳуқуқи) сифатида сотиб олинаётган ёки қурилаётган уй - жой (хонадон) билан таъминланган кредитлар. Бунда ссуда миқдорининг гаров қийматига нисбати 60 фоиздан ошмаслиги керак. 60 ва ундан ортиқ кунга муддати ўтган, фоизлар ҳисоблаш тўхтатилган ёки реструктуризацияланган кредитлар риск даражаси юқори (100 фоиз) бўлган активлар тоифасига киради. Бир оила учун уй - жой қуриш мақсадида бериладиган кредитлар шу уй - жойда яшамоқчи бўлган хусусий шахсларгагина берилиши керак. Банк дастлабки гаров ҳуқуқига эга бўлмаса, бундай кредитлар рисклиги юқори (100 фоиз) бўлган активлар ҳисобланади; б) банкнинг ИХТТга кирувчи давлатлар маҳаллий хокимият органларига нисбатан талаблари ёки бу талаблар ва кафолатлар бўйича тўловлар мазкур мажбуриятлар бўйича молиялаштириладиган муайян лойиҳа тушумларига боғлиқ бўлса, ушбу ташкилотлар томонидан кафолатланган активлар. Юқоридаги ташкилотлар томонидан эмиссия қилинган қимматли қоғозлар. Юқори риск даражасига эга активлар (риск коэффициенти - 100 фоиз) қуйидагилардан иборат: а) банк томонидан берилган барча кредитлар, жумладан, тадбиркорлик тузилмалари, қишлоқ хўжалик, ишлаб чиқариш корхоналарига берилган кредитлар, шунингдек, истеъмол ва ипотека кредитлари. б) банкнинг асосий воситалари, иншоотлари, жиҳозлари ва шахсий кўчмас мулки; 23

г) бошқа барча активлар. Балансдан ташқари активлар Риск даражаси ҳисобга олинган активлар суммаси ҳисоб - китоб қилинганда барча балансдан ташқари активлар ҳисобга олинади, ички бозорда тузилган форворд, своп битимлари, сотиб олинган опционлар ва шунга ўхшаш бошқа (дереватив) воситалар бундан мустасно. Балансдан ташқари моддаларнинг риск тоифаси қуйидагича аниқланади: балансдан ташқари модданинг тўланмаган қолдиғи кредитни ҳисоблаш омилига кўпайтирилади. Олинган натижа балансдан ташқари модданинг баланс эквиваленти бўлиб, унга баланс ҳисобрақамлари қоидаларига мувофиқ тегишли риск даражаси белгиланади. Паст риск омили балансдан ташқари воситанинг Марказий банк учун қулай гаров ёки кафолат билан таъминланган ёки кафолатланган маълум бир қисмига қўлланиши мумкин. Масалан, банк тижорат буюртмачи номидан 10 млн. сўмлик алоҳида депозит ҳисобрақами билан таъминланган молиявий захира аккредитивни чиқарди. Бундай аккредитивлар бўйича кредитни ҳисоблаш омили қуйида кўрсатилганидек, 100 фоиз миқдорида белгиланади. Банкда алоҳида депозит ҳисобрақам билан таъминланган баланс активлари 0 фоиз миқдорида баланс рисклиги даражасига эга. Баланснинг якуний риск даражаси 10 миллион сўмни кредитни ҳисоблаш омилига 1.00 (100 фоиз) ва 0 фоизли рискли тоифасига кўпайтириш орқали аниқланади. 100 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланадиган балансдан ташқари моддаларга қуйидагилар киради: а) номидан кафолатлар ёки заҳира аккредитиви берилган банк мижози битим ва бошқа мажбуриятларга мувофиқ ҳолда учинчи томонга мажбуриятларни қоплашга лаёқатсиз бўлса, банкнинг учинчи томонга тўловлар тўғрисидаги юридик жиҳатдан чақириб олинмайдиган мажбуриятларини ўзида акс эттирган бевосита кредит ўрнини босувчилар, жумладан, умумий кафолатлар, захира аккредитивлари ва бошқа шунга ўхшаш битимлар; б) қайта сотиб олиш ҳақидаги келишув ёки белгиланган шартларда активларни банкка қайтариш ҳақидаги келишувга мувофиқ сотилган активлар; 24

в) активларни келажакда маълум бир муддатга сотиб олиш мажбурияти. 50 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланадиган балансдан ташқари моддалар қуйидагилардан иборат: а) битим кафолатлари ёки муайян битимга нисбатан аккредитивлар сингари битимлар билан боғлиқ мажбуриятлар. Бу мажбуриятлар агар номидан мажбуриятлар чиқарилган банк мижози номолиявий тижорат мажбуриятларини амалга оширолмаган бўлса, банкнинг учинчи шахсга компенсация тўлаш бўйича чақириб олинмайдиган мажбуриятлари ҳисобланади. Масалан, мол етказиб берувчи ёки субпудратчи сифатида маълум бир функция бажарилишини кафолатловчи аккредитив; б) бошланғич тўлов муддати бир йилдан ортиқ бўлган кредит линияси ёки шунга ўхшаш келишув сингари кредит беришга доир мажбуриятларнинг бажарилмаган қисми. 20 фоизли кредитни ҳисоблаш омили қўлланиладиган балансдан ташқари моддалар қуйидагилардан иборат: а) товарларни етказиб бериш билан таъминланган ҳужжатли аккредитив сингари савдо билан боғлиқ мажбуриятлар. Улар қисқа муддатли ёки ўз - ўзини тугатувчи бўлиши керак; б) бошланғич тўлов муддати бир йил ва ундан кам бўлган кредит линияси ёки шунга ўхшаш келишув сингари кредит беришга доир мажбуриятларнинг бажарилмаган қисми. Дереватив (ҳосилавий) воситалар Банк томонидан форвард келишувлари, своплар, опционлар ва шунга ўхшаш ҳосилавий шартномалар амалга оширилганда, у битимлар тўлиқ номинал қийматида кредит рисклигига учрамайди. Банк учун агар шартнома мажбуриятлари контрагентлар томонидан бажарилмаган бўлса, нақд пул маблағлари оқимини алмаштиришнинг потенциал қиймати риск ҳисобланади. Банклар ички ва ташқи бозорларда бундай ички бозорлар Базель келишуви талабларига мувофиқ бозор асосида битимлар қийматини белгилаш учун етарли даражада ривожланмас ва банклар бундай операцияларни ўтказишга тайёрлигини 25

кўрсата олмас экан, акциядорлик капитали, олтиндан ташқари бошқа қимматбаҳо металлар ва бошқа товарларга асосланган форвард ва своп келишувлари, опционлар ва бошқа шунга ўхшаш ҳосилавий битимлар тузишга ҳақли эмас. ҳосилавий воситаларни ўз ичига олувчи операцияларни амалга ошириш учун рухсатнома Марказий банк томонидан берилади. Ҳозирги кунда фоиз ставкаси ва валюта билан боғлиқ барча шартномалар учун банклар "дастлабки рискка мойиллик усули"ни (ДТМУ) қўллашлари мумкин. Бу усулга мувофиқ қўшимча равишда капитал билан таъминлаш миқдори шартнома тури, уни тўлаш санаси ва номинал қийматидан келиб чиққан ҳолда қайта қисоблаш омили ёрдамида аниқланади. Бу усул асосий омили тўлаш муддати, фоиз ставкалари ҳамда нархлар тавсифи ва уларнинг ўзгарувчанлиги бўлган битим нархларини ташкил этишга бозор қонуниятлари асосида ёндашишни тан олмайди. Бозор асосида ёндошиш шартномани аниқроқ баҳолаш имконини беради. Бироқ, ДТМУ усули барча банклар томонидан бозор усулидан фойдаланиш учун шароитлар яратилгунча қўлланиши шарт. Ҳосилавий воситанинг баланс эквиваленти ҳисоблаш омилини ҳар бир воситанинг асосий номинал қийматига кўпайтириш орқали аниқланади (2 - жадвал). ҳисоблаш омили миқдори восита тавсифи ва барча воситалар бўйича қолган қоплаш муддатига боғлиқ, бошланғич қоплаш муддати қўлланиладиган валютавий шартномалар ва олтин бундан мустасно. Юқоридаги усул бўйича ҳисобланган эквивалентларга қарздор тури, кафолат табиати ва таъминотига қараб баланс воситалари сингари риск қўлланилади. Ҳосилавий воситаларни ҳисоблаш омили 2 - Жадвал Тўлов муддатлари ҳосилавий воситалар Шартномадаги фоиз ставкаси асосланган Шартнома ва олтин алмашув курсларига асосланган Бир йилгача 0,5% 2,0% 26

Бир йилдан икки йилгача 1,0% 5,0%(масалан 2%қ3%) қўшимча ҳар бир йил учун 1,0% 3,0% Таваккалли активлар умумий суммасидан чегирмалар кредит ва лизингга доир юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун ташкил этилган махсус захираларни ўз ичига олади. Капиталнинг етарлилигига қўйиладиган талаблар. Қуйидаги белгиланган капиталнинг етарлилиги талаблари фақат капитал етарлилигининг энг кам даражаси ва кредит рисклиги (мижознинг молиявий аҳволи ёмонлашиши оқибатида банк олдидаги мажбуриятларини бажара олмаслик рисклиги)ни акс эттиради. Марказий банк "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги қонуннинг 52 - моддаси ва "Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги" қонуннинг 25 - моддасига мувофиқ банклардан банк фаолияти, иқтисодий вазият ва молиявий аҳволига хос рискка қараб капитал етарлилигининг янада юқори коэффициентлари таъминланишини талаб қилиши мумкин. Бундай рисклар ўз ичига қуйидагиларни олади ва улар билан чекланиб қолмайди: муаммоли кредитларнинг катта миқдори, соф зарарлар, активларнинг катта миқдорда ўсиши, фоиз ставкалари бўйича юқори даражали рискнинг юзага келиши ва таваккалли фаолиятга жалб қилиниши. Капиталнинг етарлилик коэффициентлари: а) рискка асосланган капиталнинг умумий суммаси (ТАКУС) чегирмаларни ҳисобга олган ҳолда I - даражали капитал ва II - даражали капитал йиғиндиси сифатида аниқланади; б) рискни ҳисобга олган ҳолдаги активлар умумий суммаси (ТҲОАУС) чегирмалар ажратилиб, риск ҳисобга олинган ҳолдаги баланс ва балансдан ташқари активлар йиғиндиси сифатида аниқланади; в) умумий капиталнинг етарлилик коэффициенти К1 қуйидагича ҳисобланади: К1қ = ТАКУС/ТҲОАУС К1 нинг минимал рухсат этилган даражаси 0.1 га тенг (10 фоиз) 27

г) I - даражали капиталнинг етарлилик даражаси қуйидагича аниқланади: К2қ = I - даражали капитал / ТҲОАУС К2 нинг минимал рухсат этилган даражаси 0.05 га тенг (5 фоиз); д) I - даражали капитал рискка асосланган умумий капиталнинг 50 фоизидан кам бўлмаслиги керак. Капиталнинг етарлилик даражаси талаблари билан бир қаторда тижорат банклари номоддий активлар ва Гудвилл чегириб ташланган I - даражали капиталнинг умумий активлар суммасига нисбати орқали аниқланадиган левераж коэффициентига риоя этишлари керак: К3қ = I - даражали капитал /(Умумий активлар - номоддий активлар - Гудвилл) Левераж коэффициентининг минимал рухсат этилган даражаси 0.06 га тенг (6 фоиз) Ликвидликни баҳолаш Барча тижорат банклари жорий ликвидлик меъёрларини бажаришлари лозим, улар жорий активларнинг (тўлов муддати 30 кунгача бўлган барча ликвидлик активлари, банк қўйилмаларининг бир марта бўлса ҳам муддати узайтирилган ва ёки аввал берилган ссудаларни тўлаш учун, шунингдек, қайтариш муддати ўтиб кетган кредитлар истисно қилинади) талаб қилиб олингунча мажбуриятлар суммаси нисбатига ва ижро этиш муддати 30 кунгача бўлган ҳолда аниқланади. Ушбу кўрсаткич 30 % дан кам бўлмаслиги керак. Банк ликвидлигини таҳлил қилувчи давр (ойлик, чораклик, йиллик) мобайнида ўзгаришлар тенденциясига аҳамият бериши ва ўзгаришлар аҳамиятини ҳамда характерини ўтган даврларга нисбатан баҳолаши, ресурслар жалб қилишнинг ўтган ва жорий стратегияларини баҳолаши, шунингдек имкони бўлса, ўхшаш банклар билан таққосланиши лозим. Ликвидлик коэффицентлари ўз - ўзидан ликвидликнинг етарлилиги бўйича аниқ маълумот бермайди, уларга умумий баҳонинг бир қисми сифатида қараш керак. қуйида ликвидлик коэффицентлари буйича мисоллар келтирилган; Ликвид активлар (заҳиранинг ортиқча қисми, эркин айирбошланадиган валюта, ДҚО лари, бошқа банклардаги вакиллик ҳисобварақлари)/жами активлар; 28

Доимий бўлмаган мажбуриятлар (йирик депозитлар маълум манбалардан олинган қарзлар)/жами активлар. Ликвид активлар/Доимий бўлмаган мажбуриятлар. Барча юқорида келтирилган кўрсаткичлар қуйидаги маълумотни акс эттиради - ушбу кўрсаткичларнинг пасайиши банкнинг ресурсларнинг барқарор бўлмаган манбаларга таянганлиги ёки банк портфелдаги юқори ликвидли активлар улушинипг камайганлигини англатади. Кредитлар/Депозитлар - депозитлар, айниқса, майда омонатчиларга тегишли қисми одатда ресурсларнинг барқарор манбаидир. Кўрсаткичнинг жуда юқори қиймати (80 фоиздан ортиқ) ва / ёки ўсиши дастлабки муаммолар банкдан чиқиб кетадиган ресурслар (банклараро бозорлардан олинган қисқа муддатли қарзлар) манбаларига бўлган талабнинг пастлигини билдиради. Гаровга қўйилган қимматли қоғозлар жами қимматли қоғозлар - гаровга қўйилган қимматли қоғозлар умумий кўрсаткичи бўлиб, у ликвидликка тезкор талабларни қоплаш учун қўлланила олмайди. Банк раҳбарияти жорий ликвидликдан ташқари ўзининг ликвидлик кўрсаткичлари тўпламини ишлаб чиқиши ва ундан фойдаланиши мумкин. Мазкур кўрсаткичлар мазмунли бўлиши ва ҳар доим банкнинг молиявий ҳолатини боғоловчи бошқа маълумотлар билан биргаликда баҳоланиши лозим. Бир қарздор ёки ўзаро дахлдор қарздорлар гуруҳига тўғри келувчи рискнинг энг юқори даражаси. Бир қарздор ёки ўзаро дахлдор қарздорлар гуруҳига тўғри келувчи рискнинг энг юқори даражаси 1 даражали банк капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак. Ишончли кредитлар учун рискнинг энг юқори даражаси 1 - босқичли банк капиталининг 5 фоизидан ошмаслиги зарур. Банкнинг барча йирик кредитларининг умумий хажми 1 - босқичли банк капиталидан 8 мартадан ортиқ ошиб кетиши мумкин эмас. Банклар томонидан қимматли қоғозларга қўйилмаларни амалга оширишларига доир чекловлар. Банклар қуйидаги шартлар бажарилган ҳолларда қимматли қоғозларга қўйилмаларни амалга оширишлари мумкин: 29

а) банкнинг бир корхона устав капиталига, шунингдек, ушбу корхонанинг бошқа қимматли қоғозларига қилган қўйилмаси миқдори биринчи даражали банкрегулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак. Ушбу меъёр бир эмитентнинг ҳам "Инвестициялар" ҳисобварақлари, ҳам "қимматли қоғозлар олди - сотдиси" ҳисобварақлари бўйича нодавлат қимматли қоғозларига қилинган банк қўйилмаларини ҳисобга олган ҳолда ҳисоблаб чиқилади; б) банкнинг барча эмитентлар устав капиталига ва бошқа қимматли қоғозларига қилган инвестициялари миқдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак; в) олди - сотди учун нодавлат қимматли қоғозларига қилинган банк қўйилмаси миқдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 25 фоизидан ошмаслиги керак. Банк исталган корхона (молиявий институтлардан ташқари) устав капиталининг 20 фоизидан ортиғига тўғрдан - тўғри ёки билвосита (шўъба корхоналари орқали) эгалик қилиши мумкин эмас. Агар эмитент фаолияти ёки амалдаги ёхуд режалаштирилаётган банк инвестициялари миқдори омонатчилар, кредиторлар ва акциядорлар манфаатларига зиён етказиши мумкинлиги ёки инвестицияларни бошқаришда банк тажрибаси етарли эмаслиги аниқланса, Марказий банк исталган эмитент қимматли қоғозларига банк томонидан киритиладиган инвестициялар миқдорига қўшимча чекловлар белгилаш ҳуқуқига эга. Гаров ҳуқуқларини амалга ошириш натижасида қимматли қоғозлар олинган ҳолларда банк 1 ой муддат ичида олинган қимматли қоғозларни сотиши шарт. Агар қимматли қоғозлар кўрсатилган муддатда сотилмаса, улар "қимматли қоғозлар олди - сотдиси" ёки "Инвестициялар" ҳисобварағларига ўтказилади. Тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиётининг таҳлили Тижорат банклари фаолиятига нисбатан республика Марказий банки томонидан ўрнатилган дастлабки, асосий иқтисодий нормативлардан бири банк капиталининг минимал миқдори кўрсаткичидир. 30

Халқаро банк амалиётида банк устав капиталининг минимал миқдори 5 млн. АҚШ доллари атрофидаги миқдорни ташкил этади. Шу сабабли, банк капиталини халқаро андозалар бўйича етарли бўлиши учун 5 млн. доллар миқдорида шакллантириш лозим. Республикамизда хорижий капитал иштирокидаги банкларга нисбатан белгиланган устав капиталининг минимал миқдори халқаро андозаларга мос келади. Яъни 1998 йил 1 январдан бошлаб ушбу миқдор 5,0 млн. АҚШ доллари қилиб белгиланган. Ўзбекистон Республикасида давлат мустақиллигининг дастлабки даврларидан бошлабоқ тижорат банкларининг капитал базасини мустаҳкамлашга катта эътибор берилди. Республика Марказий банкининг 1998 йил 2 ноябрдаги 420 - сонли йўриқномасига асосан 1999 йил 1январдан бошлаб аҳолиси 0,5 млн. кишидан ортиқ бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган тижорат банклари учун устав капиталининг минимал миқдори 2,0 млн. АҚШ доллари миқдорида белгилаб қўйилди. Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган банклар учун бу кўрсаткич 1,0 млн. доллар қилиб белгиланди. 2000 йилнинг 1 январидан бошлаб банкларнинг устав капиталининг минимал миқдори янада оширилди ва унинг миқдори мос равишда 2,5 млн. ва 1,25 млн. АҚШ доллари эквиваленти миқдорида белгилаб қўйилди. Демак, бир йил ичида тижорат банкларини устав капиталининг минимал миқдорини 25 фоизга ошириш мажбурияти белгилаб қўйилди. ҳолбуки, 1999 йил 1 январга қадар тижорат банклари устав капиталининг минимал миқдори аҳолиси 0,5 млн. кишидан ортиқ бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган тижорат банклари учун 1,5 млн. АҚШ доллари эквиваленти миқдорида, аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шаҳарларда ташкил этиладиган банклар учун эса 0,75 млн. АҚШ доллари миқдорида белгилаб қўйилган эди. Республикамизда хусусий банклар очилишини рағбатлантириш мақсадида, уларга нисбатан устав капиталининг минимал миқдори нисбатан кичик қилиб белгиланган. 1998 йил 1 январдан бошлаб хусусий тижорат банклари устав капиталининг минимал миқдори 0,3 млн. АҚШ доллари эквиваленти миқдорида белгиланган. 31

2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига мамлакатимизнинг барча тижорат банкларида мазкур нормативнинг белгиланган даражасини бажаришга эришилган. Тижорат банклари фаолиятига нисбатан қўлланилаётган муҳим нормативлардан бири банк капиталининг етарлилик даражаси ҳисобланади. Ушбу норматив банк жами капитали суммасини банк активларининг рискка тортилган сўммасига бўлиш йўли билан аниқланади ва унинг минимал миқдори 0,10 қилиб белгиланган. 1999 - 2001 йиллар мобайнида республикамизнинг барча тижорат банклари ушбу коэффициентни бажаришга эришди. 1 Айни вақтда, капиталнинг етарлилик нормативини бажаришда айрим банкларда муаммо юзага келиши мумкин. Масалан, 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "Ўзтадбиркорбанк"да бу кўрсаткичнинг бажарилиши 0,19 ни, "ХИФ"банкда эса 0,14 ни ташкил қилди. Ушбу банкларда юқори рискли активларни сезиларли даражада ўсиши мазкур нормативни бажарилишида қийинчилик туғилишига олиб келади. Республикамиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган учинчи иқтисодий норматив банк асосий капиталининг, яъни биринчи даражали банк капиталининг етарлилик коэффициенти деб аталади. Коэффициентнинг мазмуни шундан иборатки, ҳар бир тижорат банкида асосий капиталнинг жами капиталдаги улуши 50 фоиздан кам бўлмаслиги лозим. Амалга оширилган таҳлил натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг барча тижорат банкларида ушбу нормативга риоя этиш билан боғлиқ муаммолар мавжуд эмас. Бунинг асосий сабаби шундаки, биринчидан, банклар капиталининг асосий қисми устав капиталидан иборат; иккинчидан, банклар активларининг таркибида юқори рискли активларнинг улуши ривожланган хорижий давлатлар тижорат банкларидаги каби юқори эмас. Шу сабабли, банклар ушбу нормативни бажаришда қийинчиликлар сезишмайди. Масалан, 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига барча тижорат банкларининг жами капитали 496090 млн. сўмни ташкил қилгани ҳолда, биринчи даражали капитал сўммаси унинг 89,9 фоизини ёки 446447 млн. сўмни ташкил қилди. 2 Амалдаги тўртинчи иқтисодий норматив левераж ҳисобланади. Левераж банк капиталини валюта балансга бўлиш йўли билан аниқланади. Унинг минимал миқдори 0,10 қилиб белгиланган. 1999 - 2001 йиллар мобайнида республикамиз 32

тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиётининг таҳлили мзкур нормативларга риоя этиш борасида жиддий муаммолар мавжуд эмаслигини кўрсатди. Фақат айрим тижорат банкларида, хусусан, "Тадбиркорбанк"да, "Ипак йўли" банкида бу норматив белгиланган минимал миқдорга яқин даражада бажарилган. Бу эса ҳозирги, фоиз ставкалари, баҳоларнинг ўзгарувчанлиги шароитида, банкларнинг тўловга қобиллигини таъминлаш борасида сезиларли муаммоларни юзага келишига сабаб бўлиши мумкин. Молиявий левераж кўрсаткичи республикамизда тавсия характерига эга ва миқдорига кўра халқаро андозалардан фарқ қилади. Масалан, АҚШда бу кўрсаткич 0,05 (1:20) ни, Англияда 0,05 (1:20) ни, Люксембургда 0,03 (1:33) ни, Швейцарияда 0,12 (1:8,2) ни ташкил этади. Франция ва Германияда бу кўрсаткич қонун ҳужжатларида белгилаб олинган. 3 Республикамиз тижорат банкларининг жорий фаолиятининг барқарорлигини тавсифловчи норматив жорий ликвидлилик коэффициенти ҳисобланади. Ушбу коэффициентнинг минимал даражаси 0,30 қилиб белгиланган. Жорий ликвидлилик коэффициенти (ЖЛК) қуйидаги тартибда ҳисобланади: ЖЛКҚ = (ЛАҚЯҚҚ) / (ТДҚ ЯТТ) Бунда: ЛА - ликвидли активлар. ЯҚҚ - яқин 30 кун ичида қайтариладиган қуйилмалар. ТД - трансакцион депозитлар. ЯТТ - яқин 30 кун ичида тўланадиган тўловлар. 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига республикамизнинг барча тижорат банкларида жорий ликвидлилик коэффициенти бажарилган. Айниқса, "Ғалла"банкда (2,96), "Олим"банкда (1,02), "Траст"банкда (1,13), "Приват"банкда (1,44)да коэффициентнинг бажарилиш даражаси юқори бўлган. Бунинг асосий сабаби мазкур банкларнинг активлари таркибида ликвидли активлар салмоғининг юқори бўлганлиги, берилган кредитларнинг сезиларли қисмини қайтарилишини норматив ҳисобланаётган даврга тўғри келганлиги ва банк тўловларининг 33

камайганлиги билан изоҳланади. Масалан, "Траст"банкда мазкур санада ликвидли активларнинг банк жами активларидаги салмоғи 30,1 фоизни ташкил қилди. 2000 йилнинг 31 декабрь ҳолатига барча тижорат банкларида жорий ликвидлилик коэффициентини бажарилишига эришилган. Юқорида санаб ўтилган банкларда мазкур коэффициентни янада юқори даражада бажарилишига эришилган. Бу эса қайд этилган сабабларнинг асосли эканлигидан далолат беради. 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига республикамизнинг барча тижорат банкларида жорий ликвидлилик талаби бажарилган. Шуниси характерлики, биз юқорида қайд этиб ўтган тижорат банкларидан иккитасида-"Ғалла"банкда ва "Траст"банкда олдинги даврга нисбатан жорий ликвидлилик коэффициентининг кескин пасайганлиги кузатилди. Масалан, "Ғалла"банкда бу кўрсаткич 0,78 ни, "Траст"банкда эса 0,68 ни ташкил қилди." Бунинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат: а) Банкларнинг мажбурий тўловлари ҳажмининг ошиши. Бизга маълумки, "Ғалла"банк асосан марказлашган ресурслар ҳисобидан фаолият юритади. Марказлашган ресурслар бўйича тўловлар сўммасининг таҳлил қилинган даврда ошганлиги банкнинг жорий ликвидлилик даражасини олдинги даврларга нисбатан сезиларли даражада пасайишига олиб келди. Жорий ликвидлилик коэффициентининг даражасига кучли ва бевосита таъсир кўрсатадиган омил трансакцион депозитлар миқдорининг ўзгариши ҳисобланади. Мазкур иккала банкда таҳлил қилинган даврда жорий ликвидлилик даражасининг пасайишига ушбу омил таъсир этмади. Чунки бу даврда трансакцион депозитлар салмоғининг ошиши юз бермади. Масалан, 1999 йилнинг декабрь ҳолатига трансакцион депозитларнинг жами депозитлар ҳажмидаги салмоғи "Ғалла"банкда 78,5 фоизни, "Траст"банкда эса 83,6 фоизни ташкил этди. 2001 йилнинг 31 декабрь ҳолатига келиб бу кўрсаткич банкларда мос равишда 53,2 ва 77,6 фоизларни ташкил этди. Демак, бу ерда пасайиш кузатилган. ҳолбуки, трансакцион депозитлар салмоғининг пасайиши банкнинг жорий ликвидлилик даражасини ошишига олиб келиши лозим эди. б) Банкларнинг жами активлари таркибида ликвидли активлар салмоғининг пасайиши. 34

1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига ликвидли активларнинг жами активлар ҳажмидаги салмоғи "Ғалла"банкда 3,9 фоизни, "Траст"банкда эса 30,1 фоизни ташкил қилди. 2001 йилнинг 31 декабрига келиб бу кўрсаткичлар мос равишда 3,5 ва 24,7 фоизни ташкил қилди. Ривожланган хорижий давлатлар банк амалиётида, хусусан, Германия, Австрия, Япония давлатларининг банк амалиётида жорий ликвидлилик коэффициенти қўлланилади. Лекин бу кўрсаткич уларнинг марказий банклари томонидан директив тарзда жорий қилинмаган, балки ҳар бир тижорат банкининг ўзи мустақил равишда белгилайди. Бунинг устига, ривожланган хорижий давлатлар банк амалиётида пул маблағлари кўринишидаги активларнинг жами активлар ҳажмидаги салмоғи кичик, трансакцион депозитларнинг банк депозит базасидаги салмоғи 48 - 50 фоизни ташкил этади. Шу сабабли, уларда жорий ликвидлилик коэффициентининг қўлланилиши Ўзбекистон тижорат банкларидаги каби кассали активларни йирик миқдорда тўпланиб қолишига олиб келмайди. Мамлакатимиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган олтинчи норматив битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига тўғри келадиган рискнинг максимал миқдори, таъминланган ссудалар деб аталади. Мазкур норматив биринчи даражали капиталга нисбатан ўрнатилган бўлиб, унинг бажарилиши банкнинг кредит портфелини диверсификация даражасини тавсифлайди. Унинг даражаси қанчалик кичик бўлса, кредит портфелининг диверсификация даражаси шунчалик юқори бўлади. 1999 - 2001 йиллар мобайнида мазкур нормативга риоя этиш амалиётини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг деярли барча йирик банкларида ушбу норматив талаблари бажарилган. ўрта ва кичик банкларнинг айримларида норматив талаблари бузилган. Масалан, 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "Наманганбанк"да мазкур нормативнинг бажарилиш даражаси 0,44 ни, "АБН Амробанк"да 0,34 ни, "Уйжойжамғармабанк"да 0,25 ни, "ЎзДЭУ"банкда 0,32 ни ташкил қилди. Бунинг асосий сабаби шундаки, мазкур банкларнинг кредит қуйилмаларининг асосий қисми кам сонли бир гуруҳ мижозларда тўпланиб қолган. Масалан, "Уйжойжамғармабанк"ни олайлик. Банк кредитларининг асосий қисми 35

аҳолига уй - жой қуриш билан боғлиқ бўлиб, бу вазифа "Тошкентқурилиш" акциядорлик жамияти орқали амалга оширилади. Мазкур норматив талабларининг бузилиши банклар фаолиятини жиддий кредит рискига дучор қилади. Республикамиз тижорат банклари фаолиятига нисбатан қўлланилаётган навбатдаги норматив битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига тўғри келадиган рискнинг максимал миқдори, таъминланмаган ссудалар деб номланади. Бу норматив ҳам биринчи даражали капиталга нисбатан ўрнатилган бўлиб, унинг максимал даражаси 0,05 қилиб белгиланган. Мазкур нормативнинг бажарилиши банкнинг кредит рискидан сезиларли даражада ҳимояланиш имконини беради. Чунки мижозларнинг пул оқимига ташқи тақсирлар кучли тарзда таъсир этиб турган ҳозирги шароитда таъминланмаган ссудаларни битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига йирик миқдорда берилиши банкни жиддий тарзда кредит рискига дучор қилиши мумкин. Мазкур нормативга республикамиз тижорат банклари томонидан 1999 - 2001 йиллар мобайнида риоя этиш амалиётини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг "Ўзинвест" банккидан ташқари барча банкларида бу нормативнинг доимий асосда бажарилишига эришилган. Мазкур банкда 1999 йил мобайнида бир неча бор норматив шартларини бузилишига йўл қўйилган. Масалан, 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "ўзинвест" банкда мазкур нормативни бажарилиш даражаси 0,11 ни ташкил этган. Миқдорий жиҳатдан олганда бу жиддий бузилиш эмас, чунки норматив бажарилишнинг максимал миқдори сифатида ўрнатилган. Мамлакатимиз тижорат банкларига нисбатан белгиланган амалдаги саккизинчи иқтисодий норматив барча йирик кредитлар учун рискнинг максимал миқдори, деб аталади. Мазкур норматив биринчи даражали капиталга нисбатан белгиланган бўлиб, унинг максамал миқдори 8,00 қилиб белгиланган. Яъни банк томонидан берилган барча йирик кредитлар миқдори биринчи даражали банк капитали сўммасидан 8 мартадан ошиб кетмаслиги лозим. Йирик кредит деганда битта мижозга бериладиган, банк капиталининг 15 фоизидан ошадиган кредитга айтилади. 36

Йирик кредитларга нисбатан ўрнатилган мазкур норматив халқаро андозалардан келиб чиққан ҳолда ўрнатилган. Масалан, Германияда ҳам йирик кредитларнинг умумий суммаси учун капиталга нисбатан 8 марталик лимит белгиланган. Францияда битта мижозга бериладиган кредитлар суммаси банк акционерлик капиталининг 40 фоизидан ошмаслиги ва йирик кредитларнинг умумий суммаси банк капиталидан 8 мартадан ошиб кетмаслиги лозим. Мазкур нормативга банклар томонидан риоя қилиниш амалиётини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, республикамизнинг барча тижорат банкларида бу борада муаммолар мавжуд эмас. Фақат 1999 йилнинг 31 декабрь ҳолатига "ЎзСаноатқурилиш" банкида бу нормативни 5,87 миқдорида бажарилишига эришилди. Бу мўътадил ҳолат ҳисобланади ва бошқа банкларда ушбу нормативни бажарилиши нисбатан кичик миқдорни ташкил этади. Республикамиз банкларига нисбатан қўлланилаётган тўққизинчи иқтисодий норматив битта эмитентнинг қимматли қоғозларига қилинадиган инвестициянинг максимал миқдори ҳисобланади. Унинг максимал миқдори 0,15 қилиб белгиланган. Мазкур нормативнинг бажарилиши тижорат банкларининг қимматли қоғозлар портфелини диверсификация қилиш даражасини тавсифлайди. Мамлакатимиз тижорат банклари томонидан ушбу нормативга риоя этиш амалиётининг таҳлили шуни кўрсатдики, ҳозирги вақтда республикамиз банкларининг барчасида мазкур нормативнинг белгиланган даражасига риоя этилмоқда. Фақат 1999 йилда "ўзинвест" банкда ва "Траст" банкда бу борада айрим муаммолар мавжуд эди ва ушбу муаммо "Траст" банкда 2000 йилнинг дастлабки ойларида ўз ечимини топди, "Ўзинвестбанк" эса мустақил тижорат банки сифатида фаолиятини тўхтатди. Республикамиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган навбатдаги иқтисодий норматив сотиш - сотиб олиш учун қимматли қоғозларга қилинган инвестицияларнинг максимал миқдори деб аталади. Мазкур нормативнинг максимал миқдори 0,25 қилиб белгиланган. Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларини риск даражасига кўра икки йирик гуруҳга ажратиш мумкин: 37

1. Давлатнинг қисқа муддатли облигацияларига қилинган инвестициялар. Бу операцияларнинг риск даражаси паст бўлиб, улар банкка қатъий белгиланган фоиз кўринишида барқарор даромад келтиради. Бунинг устига, банкларнинг ушбу қимматли қоғозлардан оладиган даромадлари солиққа тортилмайди. 2. Тижорат қимматли қоғозларига қилинган инвестициялар. Бу шаклдаги инвестицияларнинг риск даражаси юқори бўлиб, бунда қимматли қоғозларнинг бозор баҳосини ўзгариши ва эмитентларнинг тўловга қобиллиги кафолатланмаган. Мазкур нормативга риоя этиш амалиётининг таҳлили шуни кўрсатдики, республикамизнинг барча тижорат банкларида 1999 - 2001 йиллар мобайнида норматив талабларига риоя этилган. Тижорат банкларида қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларни ривожланмаганлиги ушбу нормативни бажарилишида муаммоларни юзага келмаслигининг бош омилидир. Республикамиз банкларига нисбатан Марказий банк томонидан қўлланилаётган ўн биринчи иқтисодий норматив барча эмитентларнинг устав капитали ва қимматли қоғозларига қилинган инвестицияларнинг максимал миқдори ҳисобланади. Бу нормативнинг максимал миқдори 0,50 қилиб белгиланган. Ушбу нормативни бажарилиш амалиётини таҳлил қилиш натижалари республикамизнинг барча банклари томонидан ушбу нормативга риоя этилганлигини кўрсатди. Нормативнинг белгиланган миқдори даражасида бажарилиши 2000 йил мобайнида икки банкда - "ХИФ" банк ва "Алп Жамол" банкда кузатилди. Масалан, 2000 йилнинг 31 декабрь ҳолатига нормативнинг бажарилиш биринчи банкда 0,49 ни, иккинчи банкда эса 0,41 ни ташкил этди. Бу ҳолат банкларнинг инвестиция фаолиятининг фаоллашганлигидан далолат беради. Айрим тижорат банклари Марказий банкнинг 428 - сонли Низомининг 3.2 - бандига ҳамда банклар томонидан ишлаб чиқилган ва уларнинг банк Кенгашлари томонидан тасдиқланган "Инвестициялаш" тўғрисидаги низомлари талабларига риоя қилмаган ҳолда мижозлари устав капиталининг 20 фоиздан ортиғига эгалик қилмоқда. 38

Айрим банкларда инвестициялар бўйича етарли даражада заҳира ташкил этилган бўлсада, уларнинг ташкил этилиши ҳар бир эмитент бўйича кўриб чиқилганда реал тарзда ташкил этилмаганлиги кўринади. Республикамизнинг бир қатор банкларида корхоналарнинг қимматли қоғозларига қилинган инвестицияларнинг даромадлилик даражасига етарли эътибор берилмаяпти. Бу масалани республикамизнинг йирик тижорат банкларидан бирининг мисолида кўриб чиқиш натижалари шуни кўрсатдики, биринчидан, 1999 йил сентябрь ҳолатига мазкур банк "Истлайн" қўшма корхонасининг 80 сўмлик ва "Умид" Осиё суғурта компаниясининг 2000 сўмлик акцияларига эгалик қилмоқда. Ушбу акциялар 1991 ва 1992 йилларда сотиб олинган бўлиб, "Истлайн" қўшма корхонасининг акциялари бўйича 1995 йилдан буён, "Умид" Осиё суғурта компаниясининг акциялари бўйича ҳозирги кунга қадар умуман даромад олинмаган. Иккинчидан, 1994 йилдан буён "Истлайн" қўшма корхонасининг молиявий фаолияти тўғрисида ҳеч бир маълумот тўпланмаган. Бундай ҳолатлар пировард натижада банкнинг молиявий ҳолатини ёмонлашувига олиб келади. Тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган ўн иккинчи норматив битта мижозга ёки ўзаро боғлиқ шахсларга берилган кредитлар, таъминланган ссудалар ҳисобланади. Мазкур норматив биринчи даражали банк капиталига нисбатан белгиланган бўлиб, унинг максимал миқдори 0,15 қилиб ўрнатилган. Ўзаро боғлиқ мижозлар деганда икки ва ундан ортиқ мижозлар тушунилиб, уларнинг ўзаро муносабати шу даражадаки, бирининг фаолиятида молиявий қийинчиликларни юзага келиши қолган мижозларнинг ҳам молиявий аҳволини ёмонлашувига олиб келади. Республикамиз банк амалиётида ўзаро боғлиқ мижозлар, Марказий банкнинг 1998 йил 2 ноябрдаги 422 - сонли йўриқномасига асосан, қуйидаги мезонлар асосида аниқланади: 1. Мижозлардан бири бошқа мижозларга сезиларли даражада таъсир кўрсата олиши мумкин. 39

2. Банкнинг мижози бўлган маъсулияти чекланган ёки қўшимча масъулият юкланган жамиятнинг, тўлиқ ёки коммандит уюшмаларининг аъзоси бўлган мижоз. 3. Битта шахснинг таъсири остида бўлган икки ёки ундан ортиқ мижозлар. 4. Банкдан кредит сифатида олган маблағни бошқа мижозга берган мижоз ёки банкдан олинган кредитларни банкнинг мижози бўлмаган шахсга биргаликда ёки алоҳида ҳолда ўтказган икки ёки ундан ортиқ мижоз. 5. Банкдан олган кредитларини хўжалик жамиятларида ёки уюшмаларда иштирок этиш учун ёки бирга фаолият юритиш учун ишлатадиган икки ёки ундан ортиқ мижозлар, бунда кредитни қайтариш учун кўзда тутилган манба барча бундай мижозлар учун бир ҳил ҳисобланади. Амалдаги меъёрий ҳужжатларга мувофиқ, ҳуқуқий шахсга сезиларли даражада таъсир кўрсата оладиган шахс сифатида ҳуқуқий шахснинг устав капиталида 10 % ва ундан ортиқ улушга эга бўлган жисмоний ва ҳуқуқий шахслар тушунилади. Амалга оширилган таҳлил натижалари шуни кўрсатдики, 1999 йил мобайнида "Парвина" банкда, "Карвон" банкда, "Ўктам" банкда мазкур нормативларни бажаришда муаммолар туғилди. Айниқса, бу муаммо "Карвон" банкда яққол сезилди. Бу нормативга ўша даврда мазкур банкларда риоя этилмаслигининг асосий сабаби уларнинг капитал базасини нисбатан заиф бўлганлиги ва уларнинг асосий мижозлари бўлган корхоналарнинг йирик кредитларга бўлган талабининг юзага келганлиги ҳисобланади. 2000 йилда мазкур банкларда ушбу нормативга риоя қилиш билан боғлиқ муаммо ўзининг тўлиқ ечимини топди. Мамлакатимиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган ўн учинчи норматив битта мижозга ёки ўзаро боғлиқ шахсларга берилган кредитлар, таъминланмаган ссудалар ҳисобланади. Мазкур норматив биринчи даражали банк капиталига нисбатан белгиланган бўлиб, унинг максимал миқдори 0,05 ни ташкил этади. 40

Ушбу иқтисодий нормативни бажарилиши банкларни битта ёки бир неча ўзаро боғлиқ мижозларга кредит бериши натижасида юзага келадиган юқори даражадаги кредит рискини минималлаштиришга хизмат қилади. Мазкур нормативга республикамиз банклари томонидан риоя этилишини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, 1999 - 2001 йилар мобайнида республикамизнинг биронта банкида норматив талабини бажарилиши юзасидан жиддий муаммо юзага келмади. Амалдаги қонунчиликларга асосан республикамиз тижорат банкларига нисбатан қўлланилаётган сўнгги иқтисодий норматив барча инсайдерларга берилган кредитлар ҳисобланади. Ушбу нормативнинг максимал миқдори 1,00 қилиб белгиланган. 1999 - 2001 йиллар мобайнида тижорат банклари томонидан иқтисодий нормативларга риоя этиш амалиёти шуни кўрсатдики, 1999 йилда ва 2000 йилда фақат "Карвон"банк фаолиятида мазкур нормативни бажарилишида муаммо юзага келди. Бунинг асосий сабаби банкнинг битта мижозга боғлиқ бўлиб қолганлигидир. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг деярли барчаси Марказий банк томонидан белгиланган иқтисодий нормативларга риоя қилмоқда. Бу эса, ўз навбатида, банк тизимини барқарор тарздаги фаолиятини таъминламоқда. Айни вақтда, айрим иқтисодий нормативларни юқори даражада бажарилаётганлиги банк активларининг даромадлилик даражасини пастлигидан далолат бермоқда. 1 - илова ИХТТ га кирувчи мамлакатлар гуруҳи ИХТТ аъзоси бўлган мамлакатлар: Австралия, Австрия, Бельгия, Канада, Чехия Республикаси, Дания, Финляндия, Франция, Германия, Греция, Венгрия, Ирландия, Исландия, Италия, Япония, Корея, Люксембург, Мексика, Янги Зеландия, Норвегия, Голландия, Польша, Португалия, Испания, Швеция, Швейцария, Туркия, Буюк Британия, АҚШ. 41

Қарзлар бўйича умумий битимга кўра ХВФ билан махсус кредит битимларини тузган мамлакатлар: АҚШ, Германия, Япония, Буюк Британия, Франция, Италия, Канада, Голландия, Бельгия, Швеция, Швейцария ва Саудия Арабистони . 4 42

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» Т. «Ўзбекистон», 1997 йил. 2. Каримов И.А. «Янгига ишлаш ва фикрлаш давр талаби» Т. Ўзбекистон, 1997 йил. 3. Каримов И.А. «Хавфсизлик ва тараққиёт йўлида» Тошкент, 1995 йил. 4. Каримов И.А. «Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» Тошкент, 1995 йил. 5. Каримов И.А. «Адолатли жамият сари» Т. «Ўзбекистон», 1998 йил. 6. Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т. «Ўзбекистон», 1999 йил. 7. Каримов И.А. «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз». Т. «Ўзбекистон», 2000 йил. 8. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигини ташкил этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг Президентини фармони, 4 март, 1996 йил, Тошкент. 9. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори, №143, 11 апрел, 1996 йил, Ташкент. 10. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларни олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизими тўғрисида» Ўзбекистон Республиткаси Маҳкамасининг қарори, № 558, 23 декабр 1997 йил. 11. www.ziyonet.uz 43

Похожие

Тижорат банклари

Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилишнинг ҳуқуқий асослари

Тижорат банклари, уларнинг иқтисодиётдаги аҳамияти ва фаолиятини ташкил қилиш асослари

Иқтисодиётни тартибга солишда давлатнинг роли

Жаҳон иқтисодиётини тартибга солишда халқаро ташкилотларнинг роли